1-3. a) Kʼaʼut naq kiraheʼk laj Salomon xbʼaan li Jehobʼa, ut kʼaru ebʼ li osobʼtesink kixkʼul? b) Kʼaru ebʼ li patzʼom tqasume saʼ li tzolom aʼin?

LAJ Salomon saaj tzʼaqal naq kiʼok choʼq awabʼej saʼ li tenamit Israel. Saʼ xtiklajik li xʼawabʼejihom, li Jehobʼa kixkʼut ribʼ chiru saʼ jun li matkʼ ut kixye re: «Tzʼaama chiwu li kʼaru taawaj ut laaʼin tinkʼe aawe». Laj Salomon kixye naq aʼan yal jun saaj al, joʼkan naq kixye: «Nintzʼaama bʼiʼ chawu naq taakʼe taxaq innaʼlebʼ» (1 Rey. 3:5-10). Naq kixtzʼaama aʼin kixkʼutbʼesi naq chʼolchʼo chiru naq xjunes inkʼaʼ truuq awabʼejink. Joʼkan naq inkʼaʼ naxsachk qachʼool naq qʼaxal kiraheʼk xbʼaan li Jehobʼa (2 Sam. 12:24). Saʼ xkʼabʼaʼ naq jwal kiwulak chiru li Jehobʼa li kʼaru kixpatzʼ, kixye re: «Tinkʼe aachoxahil naʼlebʼ ut xtiikilal laachʼool» (1 Rey. 3:12).

² Naq laj Salomon kixpaabʼ li Yos, naabʼal li osobʼtesink kixkʼul. Kixmaatani xkabʼlankil «li rochoch li Qaawaʼ, xYos laj Israel» (1 Rey. 8:20). Kinaweʼk ru yalaq bʼar saʼ xkʼabʼaʼ li choxahil naʼlebʼ li kikʼeheʼk re xbʼaan li Yos. Ut kimusiqʼaak ajwiʼ re xtzʼiibʼankil oxibʼ li hu li natawmank saʼ li Santil Hu, saʼ xyanq wank li hu Proverbios.

³ Saʼ li Traducción del Nuevo Mundo, saʼ li hu Proverbios, kachʼin chik ma jun siʼeent sut naʼaatinak chirix li aanmej. Jun eetalil, saʼ Proverbios 4:23 naxye: «Chiru chixjunil li kʼaʼaq re ru li naʼajmank xkolbʼal, kol laawaanm». Chirix kʼaru yook chi aatinak naq naroksi li aatin aanmej saʼ li raqal aʼin? Tqil saʼ li tzolom aʼin. Joʼkan ajwiʼ, tqasume wiibʼ chik li xninqal ru patzʼom: Chanru naxyal laj Tza xpoʼbʼal malaj xtzʼajninkil li qaanm? Ut, kʼaru tooruuq xbʼaanunkil re xkolbʼal?  Xtawbʼal ru ebʼ li sumenk aʼin tooxtenqʼa re naq maajunwa tqatzʼeqtaana li Yos.

4, 5. a) Chanru nokooxtenqʼa li Salmo 51:8 chi xtawbʼal ru li naraj xyeebʼal li aatin «chʼoolej»? b) Chanru naxjuntaqʼeeta ribʼ li xkolbʼal li wank saʼ xchamal li qachʼool rikʼin li xkolbʼal li qajunxaqalil?

⁴ Saʼ Proverbios 4:23, naʼoksimank li aatin aanmej re aatinak chirix li wank «saʼ xchamal» li qachʼool (taayaabʼasi Salmo 51:8). Aʼin naraj xyeebʼal naq, li aanmej aʼan reetalil li naqakʼoxla, li naqekʼa, li naʼekʼasink qe ut li naqarahi ru. Maawaʼ li naʼilmank chi kutankil, aʼan bʼaan li wank saʼ xchamal li qachʼool.

⁵ Xkolbʼal li wank saʼ xchamal li qachʼool naxjuntaqʼeeta ribʼ rikʼin li xkolbʼal li qajunxaqalil. Jun eetalil, wi naqaj naq wank qawilal, tento naq tqatzaka li chaabʼil tibʼelwa ut rajlal tqakawresi qibʼ. Joʼkan ajwiʼ, wi naqaj naq kawaq li qapaabʼal tento xchʼolaninkil ut «xkawresinkil» rajlal rikʼin xyuʼaminkil li naqatzol ut xpuktesinkil li naqapaabʼ (Rom. 10:8-10; Sant. 2:26). Abʼanan, li qilobʼaal naru tixbʼaanu naq tqakʼoxla naq kaw li qatibʼel, usta maare yajo. Joʼkan ajwiʼ, li yooko xbʼaanunkil saʼ li xkʼanjel li Yos naru tixbʼaanu naq tqakʼoxla naq kaw li qapaabʼal, usta saʼ xchamal li qachʼool yook chi kʼiik li yiibʼ aj naʼlebʼ (1 Cor. 10:12; Sant. 1:14, 15). Qajultikaq naq laj Tza naraj qabʼonbʼal rikʼin li xnaʼlebʼ. Kʼaru naroksi naq naxyal xbʼaanunkil, ut chanru tooruuq xkolbʼal qibʼ?

6. Kʼaru naraj xtawbʼal laj Tza, ut chanru naxyal xbʼaanunkil?

⁶ Laj Tza jun aj qʼetol aatin li yal naxkʼoxla ribʼ ut inkʼaʼ naʼabʼink chiru li Jehobʼa ut naraj naq laaʼo tookʼoxlaq ut toonaʼlebʼaq joʼ aʼan. Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ naru xminbʼal qu, naxsikʼ chanru xbʼaanunkil. Jun eetalil, nokooxkʼe chi wank rikʼinebʼ li kristiʼaan li ak xpoʼ ru li xchʼoolebʼ (1 Juan 5:19). Naraj naq tqasikʼ xnumsinkil qahoonal rikʼinebʼ, usta naqanaw naq li inkʼaʼ usebʼ xnaʼlebʼ «nekeʼxpoʼ ru li chaabʼil naʼlebʼ», malaj teʼxpoʼ ru li naqakʼoxla ut li naqabʼaanu (1 Cor. 15:33). Aʼin li naʼlebʼ li kiroksi rikʼin  li awabʼej Salomon ut us kiʼelk chiru, laj Salomon kisumlaak rikʼin naabʼal li ixq li inkʼaʼ nekeʼxloqʼoni ru li Yos. Ebʼ aʼan keʼxqʼunbʼesi, ut timil timil kixkanabʼ xloqʼoninkil ru li Jehobʼa (1 Rey. 11:3, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators, [Wy]).

7. a) Kʼa chik ru naxbʼaanu laj Tza re xjekʼinkil li xnaʼlebʼ? b) Kʼaʼut naq qʼaxal weent tqabʼaanu rikʼin aʼin?

⁷ Laj Tza naroksi ebʼ li pelikula ut li nekeʼxnumsi saʼ li tele re xkʼebʼal chi naweʼk li xnaʼlebʼ. Naxnaw naq li nekeʼxseeraqʼi saʼ li tele moko yal narajsi ta qu; naxpakʼ bʼaan ru li qakʼaʼuxl, li naqekʼa ut li naqabʼaanu. Li Jesus kiroksi ebʼ li naʼlebʼ aʼin re kʼutuk. Jun eetalil, li Jesus kixseeraqʼi li jaljookil aatin chirix li chaabʼil winq aj Samaria ut li saaj li kixsach chixjunil (Mat. 13:34; Luc. 10:29-37; 15:11-32). Abʼanan, li ak xeʼxtzʼajni xchʼool rikʼin li xnaʼlebʼ laj Tza, naru ajwiʼ nekeʼxpoʼk li qachʼool rikʼin li teʼxseeraqʼi qe. Joʼkan naq, weent tqabʼaanu. Yaal naq wank li pelikula ut li nekeʼxnumsi saʼ li tele li naru narajsi qu ut naru nokooxtzol ut inkʼaʼ naxtzʼajni li qakʼaʼuxl. Joʼkan bʼiʼ, qakʼoxlaq chiʼus li tqabʼaanu. Naq tqasikʼ kʼaru tqil, qakʼoxlaq: «Ma li pelikula malaj li yookin chi rilbʼal saʼ li tele naxkʼe saʼ linchʼool naq inkʼaʼ tintzʼeqtaana li yiibʼ aj naʼlebʼ li narataw li tibʼelej?» (Gal. 5:19-21; Efes. 2:1-3). Wi naqakʼe reetal naq naxkʼut li naxkʼoxla laj Tza, chooʼeleliq chiru joʼ naq tooʼeleliq raj chiru junaq li yajel li nabʼonok

8. Chanru naq teʼruuq ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej xtenqʼankilebʼ li ralal xkʼajol chi xkolbʼal li xchʼoolebʼ?

⁸ Ex yuwaʼbʼej, tenebʼanbʼil saʼ eebʼen xkolbʼal chiʼus leeralal eekʼajol chiru laj Tza li naxyal xqʼe chi xpoʼbʼal li xchʼoolebʼ. Chʼolchʼo naq, nekeekʼe eechʼool chi xkolbʼalebʼ re naq inkʼaʼ teʼyajerq. Jun eetalil, nekeesaabʼesi ru leerochoch ut nekeekut chixjunil li naru nakʼamok chaq re li yajel. Joʼkan ajwiʼ naq teekol leeralal eekʼajol chiruhebʼ li pelikula, li nekeʼxnumsi saʼ li tele,  li bʼatzʼunk saʼ li kaaxmu ut ebʼ naʼajej saʼ Internet li naru naxkʼe saʼ raanmebʼ li xnaʼlebʼ laj Tza. Li Jehobʼa kixkanabʼ saʼ leeruqʼ xkolbʼal li xpaabʼalebʼ (Prov. 1:8; Efes. 6:1, 4). Joʼkan naq, mexxuwak chi xxaqabʼankil saʼ leejunkabʼal ebʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu. Yeehomaq rehebʼ leeralal eekʼajol kʼaru teʼruuq ut inkʼaʼ teʼruuq rilbʼal, ut cheetenqʼahebʼ chi xtawbʼal ru kʼaʼut nekeebʼaanu aʼin (Mat. 5:37). Naq yooqebʼ chi kʼiik, kʼutumaq chiruhebʼ chi xkʼebʼal reetal kʼaru li us ut li inkʼaʼ us joʼ naxye li xchaqʼrabʼ li Yos (Heb. 5:14). Ut, misachk saʼ leechʼool naq leeralal eekʼajol naabʼal teʼxtzol rikʼin li teeye rehebʼ, abʼan qʼaxal naabʼal wiʼ chik teʼxtzol rikʼin li leebʼaanuhom (Deut. 6:6, 7; Rom. 2:21).

9. Kʼaru li naʼlebʼ rajlal naxye laj Tza, ut kʼaʼut naq xiwxiw?

⁹ Laj Tza naxyal ajwiʼ xtzʼajninkil ru li qaanm naq naxbʼaanu naq tqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li xnaʼlebʼ li winq ut inkʼaʼ rikʼin li xnaʼlebʼ li Yos (Col. 2:8). Jun eetalil, rajlal naxye naq li qʼaxal wank xwankil saʼ li yuʼam aʼan li bʼihomoʼk. Kʼaʼut naq xiwxiw li naʼlebʼ aʼin? Usta teʼruuq xtawbʼal malaj inkʼaʼ, li nekeʼkʼoxlak chi joʼkan, naru naxik xchʼoolebʼ chi xtawbʼal li tumin, usta teʼxtzʼeqtaana li xkawilal, li xjunkabʼal ut li wank choʼq ramiiw li Yos (1 Tim. 6:10). Kʼajoʼ naq naqabʼanyoxi re li qachoxahil Yuwaʼ naq nokooxtenqʼa chi xtawbʼal qanaʼlebʼ chirix li tumin (Ecl. 7:12; Luc. 12:15).

10, 11. a) Re naq tooruuq xkolbʼal qibʼ, kʼaru tento tooruuq xbʼaanunkil? b) Kʼaru nekeʼxbʼaanu chaq ebʼ laj kʼaakʼalenel saʼ li qʼe kutan, ut chanru truuq li qekobʼaal kʼanjelak joʼ jun laj kʼaakʼalenel?

¹⁰ Re naq tooruuq xkolbʼal li qaanm, tento naq tqatzol xkʼebʼal reetal bʼar wank li tooxkʼe saʼ rahilal ut saʼ junpaat tqatzʼeqtaana. Li naxye saʼ Proverbios 4:23 naxjultika chiqu ebʼ laj kʼaakʼalenel li wankebʼ chaq saʼ xkutankil li awabʼej Salomon. Ebʼ aʼin nekeʼyoʼlek saʼ xbʼeen li xtzʼakil li tenamit ut, wi nekeʼxkʼe reetal naq yook chaq chi nachʼok junaq li chʼaʼajkilal, saʼ junpaat nekeʼxjap re chi xyeebʼal. Li eetalil aʼin nokooxtenqʼa chi xtawbʼal ru li tento tqabʼaanu re naq laj Tza inkʼaʼ truuq xpoʼbʼal ru li qakʼaʼuxl.

¹¹ Saʼ li qʼe kutan, ebʼ laj kʼaakʼalenel nekeʼxtenqʼa ajwiʼ li nekeʼxte li rokebʼaal li tenamit (2 Sam. 18:24-26). Saʼ junajil nekeʼxkol li tenamit rikʼin xkʼebʼal reetal naq tzʼaptzʼooq li okebʼaal naq yook chi chalk li xikʼ naʼilok rehebʼ (Neh. 7:1-3). Li qekobʼaal, malaj li qachʼool ut li qakʼaʼuxl, li tzolbʼil chiʼus rikʼin li Santil Hu * naru nakʼanjelak joʼ jun aj kʼaakʼalenel. Chanru? Tixye qe naq laj Tza traj rechaninkil li qachʼool, malaj naq tixyal taqlank saʼ xbʼeen li qakʼaʼuxl, li naqekʼa, li naʼekʼasink qe malaj li naqarahi ru. Naq li qekobʼaal tixkʼe resil junaq li rahilal, seebʼaq qachʼool chi abʼink, ut chi joʼkan chanchan tawiʼ tqatzʼap li okebʼaal chiru laj Tza.

12, 13. Kʼaru li aaleek naru nokootʼaneʼk wiʼ, abʼan kʼaru tento tqabʼaanu?

¹² Qilaq jun eetalil chirix chanru tooruuq xkolbʼal qibʼ chiru li xnaʼlebʼ laj Tza. Li Jehobʼa ak xkʼut chiqu naq saʼ qayanq inkʼaʼ t-abʼimanq chirix li muxuk ibʼ chi moko junaq li tzʼaj aj naʼlebʼ (Efes. 5:3). Abʼan, kʼaru tqabʼaanu wi ebʼ li qechkʼanjel malaj qechtzolom teʼoq chi aatinak chirix li tzʼaj aj naʼlebʼ? Chʼolchʼo chiqu naq tento tqatzʼeqtaana «li maaʼusilal ut li  narahimank ru saʼ ruuchichʼochʼ» (Tito 2:12). Joʼkan naq, maare li qekobʼaal tixye qe bʼar wank li chʼaʼajkilal (Rom. 2:15). Kʼaru tqabʼaanu? Ma seebʼaq qachʼool chi rabʼinkil laj kʼaakʼalenel aʼin ut tqatzʼap li okebʼaal? Maare t-alaq saʼ li qachʼool rabʼinkil li nekeʼxye malaj rilbʼal ebʼ li jalam u li yookebʼ xkʼutbʼal. Abʼan, li tento tqabʼaanu aʼan aatinak chirix junaq chik naʼlebʼ malaj tooʼelq aran.

¹³ Naʼajmank li kawil chʼoolej re xkuybʼal li minok u li nekeʼxbʼaanu ebʼ li qas qiitzʼin re naq tqabʼaanu malaj tqakʼoxla li moko us ta. Chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa naril naq naqakʼe qachʼool chi xtzʼeqtaanankil li xnaʼlebʼ laj Tza ut tixkʼe qe li metzʼew ut li choxahil naʼlebʼ li naʼajmank re xqʼaxbʼal ru (2 Cron. 16:9; Is. 40:29; Sant. 1:5). Kʼaru chik naru naqabʼaanu re xkolbʼal li qachʼool?

14, 15. a) Kʼaru tento tqakanabʼ ok saʼ li qachʼool, ut chanru naqabʼaanu? b) Chanru nokooxtenqʼa Proverbios 4:20-22 chi xtawbʼal rusilal naq naqayaabʼasi li Santil Hu? (Taawil li kaaxukuut « Chanru xkʼoxlankil»).

¹⁴ Re naq tooruuq xkolbʼal li qachʼool, moko kaʼaj tawiʼ inkʼaʼ tqakanabʼ naq taʼoq chisaʼ li maaʼusilal, tento bʼaan tqakanabʼ chi ok li chaabʼil naʼlebʼ. Qakʼoxlaq wiʼ chik li eetalil chirix li tenamit li sutsu rikʼin tzʼak. Laj kʼaakʼalenel naxtzʼap li okebʼaal re naq inkʼaʼ t-oq li xikʼ naʼilok. Abʼan wank sut naxte li okebʼaal re naq teʼruuq xkʼulbʼal li tzakahemq ut jalan chik li kʼaʼaq re ru. Xbʼaan naq wi inkʼaʼ tixbʼaanu aʼin, li wankebʼ saʼ li tenamit teʼkamq xbʼaan li weʼej. Joʼkan ajwiʼ, tento naq rajlal tqate li qachʼool re naq t-oq li xkʼutum li Jehobʼa.

¹⁵ Saʼ li Santil Hu, naqataw li xkʼaʼuxl li Yos. Joʼkan bʼiʼ, naq junelik naqil xsaʼ, naqakanabʼ naq aʼin ttaqlanq saʼ xbʼeen li qakʼaʼuxl, li naqekʼa ut li naqabʼaanu. Re naq tqataw rusilal li xyaabʼasinkil li Santil Hu, tento tqabʼaanu wiibʼ li naʼlebʼ. Xbʼeen, aajel ru naq tootijoq. Jun li qechpaabʼanel ixq naxye: «Naq toj maajiʼ nintikibʼ xyaabʼasinkil li Santil Hu, ninpatzʼ re li Jehobʼa naq tinxtenqʼa chi rilbʼal “li xloqʼal” li xchaqʼrabʼ» (Sal. 119:18). Xkabʼ, tento tqakʼoxla rix li naqayaabʼasi. Naq naqabʼaanu chixjunil aʼin, li Raatin li Yos naʼok toj saʼ xchamal li qaanm ut nokooʼok xraabʼal li naxkʼoxla li Jehobʼa (taayaabʼasi Proverbios 4:20-22; Sal. 119:97).

16. Kʼaru li rusilal naqataw naq naqil li naʼajej re JW Broadcasting? Kʼe jun eetalil.

¹⁶ Jun chik li naʼlebʼ li tooxtenqʼa re naq li xkʼaʼuxl li Yos ttaqlanq saʼ qabʼeen, aʼan rilbʼal chixjunil li natawmank saʼ li naʼajej JW Broadcasting^®. Jun li sumal naxye: «Ebʼ li kʼanjel re rajlal po aʼan tzʼaqal li xsumenkil li qatij. Naxkawresi ut naxwaklesi qachʼool naq ra wanko malaj naq maaʼani wank qikʼin. Ut saʼ li qochoch junelik yooko rabʼinkil li xbʼich li qamolam: naq yooko chi kʼubʼank, chi saabʼesink malaj yal yooko rukʼbʼal jun sekʼaq qakape». Ebʼ li kʼanjel aʼin, nokooʼeʼxtenqʼa chi xkolbʼal li qachʼool. Naxkʼut chiqu kʼoxlak joʼ nakʼoxlak li Jehobʼa ut chi xkuybʼal naq nekeʼxmin qu chi kʼoxlak joʼ laj Tza.

17, 18. a) Joʼ naxye saʼ 1 Reyes 8:61, kʼaru nakʼulmank naq naqayuʼami li naxkʼut chiqu li Jehobʼa? b) Kʼaru naqatzol chirix li eetalil li kixkanabʼ li awabʼej Ezequias? c) Naq naqil li kixtzʼaama laj David re li Jehobʼa saʼ Salmo 139:23, 24, kʼaru tooruuq xpatzʼbʼal re li Jehobʼa saʼ li qatij?

¹⁷ Naq naqil naq wank rusilal xyuʼaminkil li us, nakawuuk li qapaabʼal (Sant. 1:2, 3). Sa naqekʼa qibʼ naq li Jehobʼa nasahoʼk saʼ xchʼool chi xyeebʼal naq laaʼo ralal xkʼajol, ut aʼin naxkawresi li qachʼool chi xbʼaanunkil li nawulak chiru (Prov. 27: 11). Naq naqanumsi junaq li yalbʼaʼix, aʼin li hoonal re xkʼutbʼesinkil naq moko nawiibʼank ta ru li qachʼool (Sal. 119:113). Naqara bʼaan li Jehobʼa chi anchal qachʼool, ut chʼolchʼo tzʼaqal chiqu naq tqapaabʼ li xchaqʼrabʼ ut tqabʼaanu li rajom (taayaabʼasi 1 Reyes 8:61).

¹⁸ Chʼolchʼo naq, chiqajunilo nokoopaltoʼk, saʼ xkʼabʼaʼ naq laaʼo aj maak. Naq tkʼulmanq aʼin, qajultikaq li eetalil li kixkanabʼ li awabʼej Ezequias. Aʼan kipaltoʼk chiru li Yos, abʼan, kixyotʼ xchʼool ut kixjal xnaʼlebʼ, ut inkʼaʼ kixkanabʼ kʼanjelak chiru li Jehobʼa chi anchal xchʼool (Is. 38:3-6; 2 Cron. 29:1, 2; 32:25, 26). Joʼkan bʼiʼ, qatzʼeqtaanaq li naʼlebʼ li naroksi laj Tza re xtzʼajninkil ru li qakʼaʼuxl. Qapatzʼaq re li Jehobʼa naq tixkʼe qe jun li chʼoolej li t-abʼinq chiru (1 Rey. 3:9; taayaabʼasi Salmo 139:23, 24). Inkʼaʼ tqakanabʼ wank saʼ tiikilal chiru li Jehobʼa, wi xbʼeen xbʼeen, naqakol li qaanm.