1, 2. a) Kʼaʼut inkʼaʼ tsachq qachʼool wi trameʼq li qakʼanjel? b) Kʼaru tqatzol saʼ li tzolom aʼin?

SAʼ LI chihabʼ 2018 numenaq 223.000 aj puktesinel wankebʼ chaq saʼebʼ li naʼaj bʼarwiʼ ramro li kʼanjel chirix li qapaabʼal. Moko nasach ta qachʼool chi xnawbʼal aʼin, xbʼaan naq joʼ ak xqil saʼ li tzolom rubʼelaj laaʼo naqanaw naq tooʼeʼxrahobʼtesi (2 Tim. 3:12). Maakʼaʼ naxye bʼar wanqo, li nekeʼtaqlank saʼ li tenamit naru nekeʼxram chiqu xloqʼoninkil ru li Jehobʼa naq maakʼaʼaq saʼ qachʼool ut chi maakʼaʼaq resil.

² Wi li awabʼej naxram li qakʼanjel chiru li Yos, maare tqakʼoxla ebʼ li patzʼom aʼin: «Wi nokooʼeʼxrahobʼtesi, ma naraj xyeebʼal aʼin naq maakʼaʼ chik li rusilal li Yos saʼ qabʼeen? Ma tqakanabʼ xloqʼoninkil ru li Jehobʼa? Ma tento raj tinqʼaxonq saʼ jalan chik naʼaj bʼarwiʼ maakʼaʼ tramoq chiwu kʼanjelak chiru li Yos?». Saʼ li tzolom aʼin, tqasume ebʼ li patzʼom aweʼ. Tqil ajwiʼ kʼaru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqakanabʼ kʼanjelak chiru li Jehobʼa usta ramrooq li qakʼanjel, ut saʼ kʼaru raʼal inkʼaʼ tootʼaneʼq.

3. Joʼ naxye saʼ 2 Corintios 11:23-27, kʼaru kixkʼul li Apostol Pablo, ut kʼaru naqatzol rikʼin li kixkʼul saʼ li xyuʼam?

³ Wi inkʼaʼ chik nokooʼeʼxkanabʼ kʼanjelak chiru li Jehobʼa naru nokooʼok xkʼoxlankil naq inkʼaʼ chik nokoorusila. Abʼan aʼin moko yaal ta. Aatinaqo chirix li Apostol Pablo. Chʼolchʼo naq wank li rusilal li Jehobʼa saʼ xbʼeen. Kixmaatani xtzʼiibʼankil kaalaju xhuhil li Santil Hu li kitzʼiibʼamank saʼ Griego ut kiwank joʼ Apostol chiru li maawaʼebʼ aj Judiiy. Usta joʼkan,  qʼaxal xikʼ kiʼileʼk (taayaabʼasi 2 Corintios 11:23-27). Li kikʼulmank rikʼin li Apostol Pablo naxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa naxkanabʼ naq teʼrahobʼtesiiq laj kʼanjel chiru li inkʼaʼ nekeʼxtzʼeqtaana.

4. Kʼaʼut naq xikʼ nokooril li ruuchichʼochʼ?

⁴ Li Jesus kixchʼolobʼ kʼaʼut tqoybʼeni naq xikʼ tooʼeʼril. Kixye naq tqakʼul aʼin xbʼaan naq moko reho ta li ruuchichʼochʼ (Juan 15:18, 19). Li rahobʼtesiik moko naraj ta xyeebʼal naq maakʼaʼ chik rusilal li Yos saʼ qabʼeen. Naraj bʼan xyeebʼal naq yooko xbʼaanunkil li chaabʼilal.

5. Ma teʼruuq li poyanam xjukʼbʼal li xloqʼoninkil ru li Jehobʼa? Kʼe jun eetalil.

⁵ Ebʼ li poyanam maajunwa teʼruuq xjukʼbʼal li xloqʼoninkil ru li Nimajwal Yos. Naabʼalebʼ li xikʼ nekeʼril li Jehobʼa xeʼxyal xbʼaanunkil abʼan inkʼaʼ xeʼruuk. Qilaq li kikʼulmank chiru li Xkabʼ Nimla Yalok U. Ebʼ li awabʼej re jalan jalanq chi tenamit xuwajel ru xjosqʼilebʼ naq xeʼxrahobʼtesi li xtenamit li Yos. Moko kaʼaj tawiʼ ebʼ laj nazi re li tenamit Alemania xeʼxram li qakʼanjel, xeʼxbʼaanu ajwiʼ li awabʼej re li tenamit Australia, Canada ut jalanebʼ chik tenamit. Usta joʼkan, saʼ xkʼabʼaʼ li rosobʼtesihom li Jehobʼa kikʼulmank jun li naʼlebʼ li moko naʼoybʼenimank ta. Saʼ 1939, naq kitiklaak li nimla yalok u, wank 72,475 aj puktesinel saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ. Ebʼ li esil nekeʼxkʼutbʼesi naq saʼ 1945 naq kiraqeʼk li nimla yalok u, li xkʼihalil ebʼ laj puktesinel aʼan 156.299, xqʼax xkaʼsutil.

6. Kʼaru rusilal naru natawmank naq yook li rahobʼtesiik? Kʼe jun eetalil.

⁶ Li xikʼ ilok inkʼaʼ nokooxsebʼesi naru bʼan naxkawresi li qachʼool re naq tqakʼe xtzʼaqobʼ li qakʼanjel chiru li Jehobʼa. Qilaq li xeʼxbʼaanu jun li sumal li wank chaq jun xchʼina yum ut xeʼwank saʼ jun li tenamit bʼarwiʼ li awabʼej xram li qakʼanjel. Moko xeʼmemoʼk ta xbʼaan li xiw, xeʼok bʼan joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li nekeʼxbʼaanu 70 hoonal. Re xbʼaanunkil aʼin, li ixaqilbʼej kixkanabʼ ajwi li xkʼanjel bʼarwiʼ natojmank chiʼus. Li bʼeelomej kixye naq saʼ xkʼabʼaʼ naq ramro li qakʼanjel, naabʼal li kristiʼaan xeʼraj xnawbʼal chirixebʼ laj Testiiw. Joʼkan naq moko chʼaʼaj ta naq junaq kristiʼaan t-oq xtzolbʼal li Santil Hu. Jalanebʼ chik xeʼxtaw ajwiʼ rusilal naq kikʼulmank aʼin. Jun li cheekel winq li wank saʼ li tenamit aʼan kixye naq naabʼalebʼ li xeʼkehoʼk saʼ li xpaabʼal keʼok  wiʼ chik chi wulak saʼebʼ li chʼutam ut saʼ li puktesink.

7. a) Kʼaru naqatzol saʼ Levitico 26:36, 37? b) Kʼaru taabʼaanu laaʼat wi saʼ junaq kutan teʼxram li qakʼanjel?

⁷ Naq li xikʼ nokooʼeʼril nekeʼxram li qakʼanjel, nekeʼraj naq tooxuwaq chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa. Maare teʼxjekʼi li tikʼtiʼ, teʼxtaqla ebʼ laj kʼaakʼalenel tenamit chi xpoqlenkil ru li qochoch, teʼxmin qu chi xikʼ saʼ li raqlebʼaal aatin malaj teʼxchʼik saʼ tzʼalam wiibʼ oxibʼ aj paabʼanel. Teʼraj naq toosiksotq xbʼaan qaxiw chi rilbʼal naq nekeʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam li qechpaabʼanel. Wi tqakanabʼ naq tooʼeʼxsebʼesi rikʼin li nekeʼxbʼaanu, yal qajunes ajwiʼ tqaram li qakʼanjel. Moko naqaj ta naʼlebʼak joʼebʼ li kristiʼaan li natawmank resil saʼ Levitico 26:36, 37 (taayaabʼasi). Miqakanabʼ naq li qaxiw tooxkʼe chi xtzʼeqtaanankil li Jehobʼa malaj tixkʼe chi kotzk li qakʼanjel chiru. Kʼojkʼo tzʼaqal qachʼool rikʼin, inkʼaʼ nokootʼaneʼk saʼ li xiw ut inkʼaʼ nawiibʼank qachʼool (Is. 28:16). Naqapatzʼ re li Jehobʼa naq tooxbʼeresi. Naqanaw naq rikʼin li xtenqʼ chi moko ebʼ li awabʼej li qʼaxal kawebʼ ribʼ teʼxram chiqu kʼanjelak chiru li Qayos chi anchal qachʼool (Heb. 13:6).

8, 9. a) Kʼaru naʼlebʼ aʼ yaal re li junjunq malaj li najolomink re li junkabʼal? b) Kʼaru ttenqʼanq qe re naq us tooʼelq naq tqabʼaanu aʼin?

⁸ Wi narameʼk li qakʼanjel, maare tooʼoq xkʼoxlankil ma tooqʼaxonq saʼ jalan chik tenamit bʼarwiʼ moko ramro ta li qakʼanjel chiru li Jehobʼa. Maaʼani naru tixye qe li tqabʼaanu chirix aʼin. Maare li tixtenqʼahebʼ wiibʼ oxibʼ aj paabʼanel aʼan xtzʼilbʼal rix li keʼxbʼaanu laj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li Apostol naq keʼrahobʼtesiik. Naq ak kikamsiik chi pek laj Esteban xbʼaan li xikʼ nekeʼilok re, ebʼ li xtzolom li Jesus li wankebʼ Jerusalen xeʼqʼaxonk saʼ jalan jalanq chi naʼajej re Judea ut Samaria, joʼkan ajwiʼ xkohebʼ Fenicia, Chipre ut Antioquia (Mat. 10:23; Hech. 8:1; 11:19). Abʼan junchʼol chik aj kʼanjel chiru li Yos maare teʼxkʼam rehebʼ rikʼin li Apostol Pablo naq kikanaak saʼ li naʼaj bʼarwiʼ kiwakliik jun li nimla rahobʼtesiik. Kixkʼe ribʼ saʼ xiwxiwal re xpuktesinkil li chaabʼil esil ut re xkawresinkilebʼ li rechpaabʼanel li wankebʼ saʼ li tenamit bʼarwiʼ wank li nimla rahobʼtesiik (Hech. 14:19-23).

⁹ Kʼaru naqatzol saʼebʼ li eetalil aʼin? Naq aʼ yaal re li najolomink re li junkabʼal kʼaru tixbʼaanu. Xbʼeenwa, tento ttijoq chiru li Jehobʼa ut tixtzʼil rix chiʼus li xwanjik li xjunkabʼal, joʼ ajwiʼ li rusilal ut li chʼaʼajkilal li tixkʼam chaq qʼaxonk. Saʼ li naʼlebʼ aʼin li junjunq aj paabʼanel «tento tixkʼam li riiq» (Gal. 6:5). Miqawechʼ rix li tixbʼaanu li junjunq.

10. Kʼaru naʼlebʼ tixkʼe qe li qamolam ut ebʼ li cheekel winq?

¹⁰ Kʼaru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqakanabʼ xloqʼoninkil li Jehobʼa naq ramrooq chiqu? Li qamolam tixye rehebʼ li cheekel winq kʼaru ut chanru teʼxbʼaanu re naq teʼxkʼul li naʼlebʼ re xkawresinkil li xpaabʼalebʼ li xmoos li Yos, xkʼubʼankil li chʼutam ut li puktesink. Ut wi li qamolam moko truuq ta aatinak rikʼinebʼ li cheekel winq? Wi tkʼulmanq aʼin, ebʼ li cheekel winq teʼxkʼe qanaʼlebʼ rikʼin li Santil Hu ut ebʼ li qatasal hu re naq inkʼaʼ tqakanabʼ kʼanjelak chiru li Yos (Mat. 28:19, 20; Hech. 5:29; Heb. 10:24, 25).

11. Kʼaʼut chʼolchʼooq chiqu naq maakʼaʼ tmaajeloʼq chiqu saʼ li qapaabʼal, ut kʼaru tooruuq xbʼaanunkil re xkolbʼal rix li naʼlebʼ li tixkawresi li qapaabʼal?

¹¹ Li Jehobʼa kixyeechiʼi rehebʼ li xmoos naq maakʼaʼ tmaajeloʼq rehebʼ saʼ li xpaabʼal (Is. 65:13, 14; Luc. 12:42-44). Joʼkan bʼiʼ, chʼolchʼooq  chiqu naq li xmolam tixsikʼ chanru xkʼebʼal qe li t-ajmanq re naq inkʼaʼ tqatzʼeqtaana li Yos. Abʼan laaʼo wank ajwiʼ kʼaru tqabʼaanu. Naq yooq chi kʼulmank aʼin, qasikʼaq jun li naʼaj bʼarwiʼ tqamuq li Santil Hu ut jalan chik ebʼ li hu. Weent tqabʼaanu re naq maajunwa tqakanabʼ ebʼ li hu malaj junaq li kʼanjelobʼaal bʼarwiʼ saʼ junpaat teʼxtaw. Chiqajunilo tento tqabʼaanu li naʼajmank re naq junelik kawaqo saʼ li qapaabʼal naq ramrooq li qakʼanjel.

12. Chanru teʼruuq ebʼ li cheekel winq xkʼubʼankil li chʼutam re naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ teʼxkʼe reetal li yooko xbʼaanunkil?

¹² Kʼaru tkʼulmanq rikʼin li chʼutam li nawank rajlal xamaan? Ebʼ li cheekel winq teʼxnaw chanru xkʼubʼankil re naq maaʼani tixkʼe reetal li yooko xbʼaanunkil. Maare teʼxye qe naq tqachʼutubʼ qibʼ chi kokʼ chʼuut, ut maare rajlal yooqebʼ xjalbʼal li naʼajej ut li xhoonalil. Kʼaru tooruuq xbʼaanunkil laaʼo re naq inkʼaʼ tqakʼehebʼ saʼ xiwxiwal li teʼwulaq? Naq toowulaq saʼ li chʼutam ut naq tooxik moko toochoqinq ta, ut re naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ teʼxkʼe reetal li yooko xbʼaanunkil maare moko tqatiqibʼ ta qibʼ joʼ naq nokoowulak saʼebʼ li chʼutam.

13. Kʼaru naqatzol rikʼin li keʼxbʼaanu li qechpaabʼanel saʼ li najter tenamit Union Sovietica?

¹³ Ut li puktesink? Jalan jalanq li yooq chi kʼulmank saʼ li junjunq chi naʼajej. Abʼan, saʼ xkʼabʼaʼ naq naqara li Jehobʼa ut qʼaxal nawulak chiqu aatinak chirix li Xʼawabʼejilal, tqasikʼ chanru toopuktesinq (Luc. 8:1; Hech. 4:29). Li xʼEmily Baran li tzolbʼil chaq chirix li xkʼulmank, kixye chirix li puktesink li nekeʼxbʼaanu ebʼ laj Testiiw re li Jehobʼa saʼ li najter tenamit Union Sovietica: «Naq li nekeʼawabʼejink keʼxye rehebʼ laj paabʼanel naq inkʼaʼ teʼaatinaq chirix li xpaabʼal, ebʼ laj Testiiw xeʼok chi aatinak rikʼinebʼ li rechkabʼal, li rechkʼanjel ut ebʼ li ramiiw. Naq saʼ xkʼabʼaʼ aʼin xeʼkameʼk chi preexil ut xeʼmineʼk ru chi kʼanjelak, xeʼxsikʼ chanru teʼxkʼehebʼ choʼq aj Testiiw ebʼ li junchʼol chi preex». Ebʼ li qechpaabʼanel re li tenamit Union Sovietica inkʼaʼ xeʼxkanabʼ puktesink usta xeʼrameʼk chiru. Joʼkaʼin ajwiʼ choonaʼlebʼaq laaʼo wi saʼ junaq kutan teʼxram chiqu li puktesink saʼ li naʼajej bʼarwiʼ wanko.

14. Saʼ kʼaru chi raʼal inkʼaʼ tootʼaneʼq wi tqayuʼami li naxye saʼ Salmo 39:2?

¹⁴ Weent tqabʼaanu rikʼin li naqaseeraqʼi rehebʼ li junchʼol. Naq ramrooq li qakʼanjel, tento tqakʼe reetal joqʼe «xqʼehil li chʼanaak» (Ecl. 3:7). Tento tqaxok chiʼus li esil li inkʼaʼ naqaj naq tnawmanq, joʼ li xkʼabʼaʼebʼ li qechpaabʼanel, li naʼajej bʼarwiʼ naqachʼutubʼ qibʼ, chanru nokoopuktesink ut chanru naqakʼul li naʼlebʼ re xkawresinkil li qapaabʼal. Inkʼaʼ tqaseeraqʼi aʼin rehebʼ li nekeʼtaqlank saʼ li tenamit chi moko rehebʼ li qamiiw malaj li qakomon li wankebʼ saʼ li qatenamit malaj saʼ jalan chik  tenamit. Wi tqabʼaanu raj aʼin, tqakʼehebʼ saʼ xiwxiwal li qechpaabʼanel (taayaabʼasi Salmo 39:2).

15. Kʼaru tixyal xbʼaanunkil laj Tza, ut chanru tqakol qibʼ chiru li raʼal aʼin?

¹⁵ Miqakanabʼ naq yalaq kʼaru chi chʼaʼajkilal tjachoq qe. Laj Tza naxnaw naq wi jachjo ru jun li junkabʼal moko truuq ta wanq chi xaqxo (Mar. 3:24, 25). Joʼkan naq junelik tixsikʼ chanru tqajach qibʼ chiqibʼil qibʼ. Naq naxbʼaanu aʼin, naraj naq tqapleeti qibʼ chiqibʼil qibʼ ut inkʼaʼ chik toopleetiq rikʼin.

16. Kʼaru chaabʼil eetalil kixkanabʼ li qechpaabʼanel Gertrud Poetzinger?

¹⁶ Ebʼ li qechpaabʼanel li kawebʼ xpaabʼal tento ajwiʼ naq ajʼajaq ruhebʼ re naq inkʼaʼ teʼtʼaneʼq saʼ li raʼal aʼin. Qilaq li kikʼulmank rikʼin li xGertrud Poetzinger ut li xʼElfriede Löhr. Li wiibʼ aj paabʼanel aʼin li yulbʼilebʼ ru rikʼin santil musiqʼej, wankebʼ chaq saʼ jun li tzʼalam rehebʼ laj nazi bʼarwiʼ minbʼilebʼ ru chi kʼanjelak rochbʼenebʼ junchʼol chik ebʼ li ixq aj paabʼanel. Li xGertrud kiʼok xkaqalinkil li xʼElfriede saʼ xkʼabʼaʼ naq qʼaxal naxwaklesihebʼ xchʼool li rech aj paabʼanel saʼ li tzʼalam naq naxkʼe li seeraqʼ. Moqon, kixutaanak xbʼaan li xnaʼlebʼ ut kixtzʼaama re li Jehobʼa naq ttenqʼaaq. Kixtzʼiibʼa: «Tento tqakʼulubʼa naq ebʼ li junchʼol jwal seebʼebʼ malaj wank naabʼal xkʼanjelebʼ chiqu». Chanru kixkanabʼ kaqalink? Kixkʼe xchʼool chirix li xchaabʼil naʼlebʼ li xʼElfriede ut naq ebʼ li junchʼol nekeʼwulak chiru wank rikʼin. Chi joʼkan xeʼxkʼam wiʼ chik ribʼ saʼ amiiwil. Xkabʼichalebʼ moko xeʼkamk ta saʼ li tzʼalam aʼin ut xeʼkʼanjelak chi anchal xchʼool chiru li Jehobʼa toj saʼ li hoonal naq kiraqeʼk li xyuʼamebʼ saʼ li Ruuchichʼochʼ. Wi naqakʼe qaqʼe chi xtuqubʼankil ru li qachʼaʼajkilal rikʼinebʼ li qech aj paabʼanel, tqakol qibʼ chiru li xraʼal li jachok ibʼ (Col. 3:13, 14, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators, (Wy)).

17. Kʼaʼut tento tqabʼaanu li teʼxye qe?

¹⁷ Qabʼaanuhaq li teʼxye qe. Wi tqabʼaanu li teʼxye li nekeʼjolomink qe ut paabʼajelebʼ li raatin, tqakol qibʼ chiru ebʼ li chʼaʼajkilal (1 Ped. 5:5). Qilaq jun eetalil. Saʼ jun li tenamit bʼarwiʼ ramro li qakʼanjel, kiyeemank rehebʼ li qechpaabʼanel naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ li tasal hu naq teʼpuktesinq. Abʼan jun aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink kixkʼoxla naq jwal us t-elq wi tixbʼaanu joʼ naraj aʼan ut inkʼaʼ kiʼabʼink. Kʼaru kikʼulmank? Saʼ jun kutan, naq ak xeʼraqeʼk chi puktesink ebʼ laj kʼaakʼalenel tenamit xeʼok xpatzʼinkil re ut rehebʼ li junchʼol chik aj paabʼanel. Chanchan tawiʼ naq keʼtaqeek xbʼaan ebʼ laj kʼanjel chiru li awabʼej ut xeʼxtaw chixjunil li tasal hu li xeʼxkanabʼ rehebʼ li kristiʼaan. Kʼaru naqatzol chirix aʼin? Naq tento tqabʼaanu li teʼxye qe usta tqakʼoxla naq jwal us t-elq wi  tqabʼaanu raj joʼ naqaj laaʼo. Li Jehobʼa toorosobʼtesi wi nokooʼabʼink chiruhebʼ li qechpaabʼanel li kixxaqabʼebʼ re naq tooʼeʼxbʼeresi (Heb. 13:7, 17).

18. Kʼaʼut naq inkʼaʼ tqatenebʼ li chaqʼrabʼ li maakʼaʼ aj e?

¹⁸ Miqatenebʼ li chaqʼrabʼ li maakʼaʼ aj e. Wi ebʼ li cheekel winq teʼxbʼaanu aʼin, teʼxkʼe jun nimla iiq saʼ xbʼeenebʼ li junchʼol. Li qechpaabʼanel Juraj Kaminsky kixchʼolobʼ li kikʼulmank naq kirameʼk li qakʼanjel saʼ li najteril tenamit Checoslovaquia: «Naq xeʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam li nekeʼjolomink ut naabʼalebʼ li cheekel winq, li nekeʼxbʼeresi li chʼuut ut ebʼ laj ilol chʼuut xeʼok xtenebʼankil li chaqʼrabʼ re naq teʼxbʼeresi ribʼ laj puktesinel. Xeʼxtzʼiibʼa li teʼxbʼaanu ut li inkʼaʼ teʼxbʼaanu». Li Jehobʼa moko kixkʼe ta qawankil re naq laaʼo tqaye rehebʼ li junchʼol kʼaru teʼxbʼaanu. Li naxtenebʼ li chaqʼrabʼ li maakʼaʼ aj e moko naxkolebʼ ta li rechpaabʼanel, naraj bʼan taqlank saʼ xbʼeenebʼ li xpaabʼal (2 Cor. 1:24).

19. Joʼ naxye saʼ 2 Cronicas 32:7, 8, kʼaʼut inkʼaʼ tooxuwaq usta laj Tza yook xkʼebʼal xqʼe chi xrambʼal li qakʼanjel?

¹⁹ Laj Tza, li qʼaxal xikʼ nokooril, moko tixkanabʼ ta xrahobʼtesinkil ebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa li inkʼaʼ nekeʼxtzʼeqtaana (1 Ped. 5:8; Apoc. 2:10). Laj Tza ut li nekeʼokenk chirix teʼxyal xrambʼal li qakʼanjel. Abʼan, maakʼaʼ rajbʼal naq toomemoʼq xbʼaan qaxiw (Deut. 7:21). Li Jehobʼa wank qikʼin ut junelik tooxtenqʼa usta teʼxram li qakʼanjel (taayaabʼasi 2 Cronicas 32:7, 8).

20. Kʼaru nakaawaj xbʼaanunkil laaʼat?

²⁰ Choonaʼlebʼaq bʼiʼ joʼebʼ li qechpaabʼanel saʼ xkutankilebʼ li Apostol li keʼxye rehebʼ li nekeʼawabʼejink: «Kʼoxlahomaq laaʼex kʼaru us chiru li Yos: ma eepaabʼankil laaʼex malaj xpaabʼankil li Yos? Laaʼo inkʼaʼ naru tqakanabʼ aatinak chirix li qilom ut qabʼihom» (Hech. 4:19, 20).