1, 2. a) Chanru yook chi naʼlebʼak li ruuchichʼochʼ saʼebʼ li qakutan? b) Kʼaru ebʼ li patzʼom tqasume saʼ li tzolom aʼin?

JUN li qech aj paabʼanel ixq li nachalk saʼ rokebʼl iqʼ re Europa naxye: «Chalen saʼ linkachʼinal, junes li rahilal li maakʼaʼ xyaalal xwil chaq. Joʼkan naq xintzʼeqtaana li xʼawabʼejilal lintenamit ut xinʼok chi tzʼaqonk saʼ li kawil naʼlebʼ li inkʼaʼ nekeʼwulak chiru naabʼalebʼ. Ut chiru naabʼal chihabʼ, xinwank choʼq xsumraanm jun li winq li naxkʼubʼ chanru xsebʼesinkil ut xkamsinkilebʼ li poyanam». Jun li winq li nachalk saʼ rokebʼl iqʼ re Africa naq toj maajiʼ naʼok choʼq aj Testiiw re li Jehobʼa kixye naq moko maak ta xyuʼaminkil li raaxiikʼ. Naxye: «Xinkʼoxla naq linteep jwal wank xwankil chiruhebʼ li junchʼol, ut xinʼokenk saʼ jun li chʼuut chirix li nekeʼraj awabʼejink. Saʼ li chʼuut aʼin, xeʼxkʼut chiqu xkamsinkilebʼ rikʼin jutzʼchʼiichʼ li nekeʼtzʼaqonk chirix jalan chik awabʼej, usta ebʼ li poyanam aʼin re li qateep». Ut jun li qech aj paabʼanel ixq li nachalk saʼ xyi re Europa naxye: «Nintzʼeqtaanahebʼ li junchʼol ut xikʼ nekeʼwil chixjunilebʼ li nekeʼchalk saʼ jalan chik tenamit malaj paabʼal».

² Ebʼ li aatin aʼin nekeʼxkʼut chanru yook chi naʼlebʼak li ruuchichʼochʼ saʼebʼ li qakutan: wankebʼ li molam nekeʼroksi li raaxiikʼ re  xtaqlankil ribʼ xjunes, wankebʼ li nekeʼpleetik saʼ xkʼabʼaʼ li xʼawabʼejilal li winq ut saʼ naabʼal chi tenamit xikʼ nekeʼileʼk li jalanebʼ xtenamit. Joʼ kixye chaq li Santil Hu, saʼ rosoʼjik, maakʼaʼaq chik usilal rikʼinebʼ li poyanam (2 Tim. 3:1, 3). Chanru tooruuq chi wank saʼ junajil joʼ aj paabʼanel usta jachjo ru li ruuchichʼochʼ aʼin? Naabʼal tooruuq xtzolbʼal chirix li kixbʼaanu li Jesus naq kiwank saʼ Ruuchichʼochʼ, xbʼaan naq, saʼ li teep li kiwank wiʼ maakʼaʼ chaq li junajil saʼ xkʼabʼaʼ li xʼawabʼejilal li winq. Saʼ li tzolom aʼin, tqasume oxibʼ li patzʼom: Kʼaʼut li Jesus maajunwa kiraj tzʼaqonk saʼ xyanqebʼ li nekeʼjachok ibʼ? Chanru kixkʼutbʼesi naq ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos inkʼaʼ naru teʼtzʼaqonq chirix li xʼawabʼejilal li winq? Ut chanru kixkʼut chiqu naq maajunwa tqayuʼami li raaxiikʼ?

3, 4. a) Kʼaru nekeʼxyoʼoni chaq chirix li awabʼejilal ebʼ laj Judiiy saʼ xkutankil li Jesus? b) Chanru keʼril aʼin ebʼ li xtzolom li Jesus?

³ Naabʼal rehebʼ laj Judiiy li keʼabʼink re li Jesus naq kipuktesink nekeʼrataw elk rubʼel xwankil li tenamit Roma. Kiwank jun chʼuut ebʼ laj Judiiy li nekeʼxnima ru li xtenamit ut nekeʼxkʼut aʼin chiruhebʼ li junchʼol. Naabʼal rehebʼ laj Judiiy aʼin xeʼxkʼam rehebʼ rikʼin li xnaʼlebʼ laj Judas laj Galileo, jun li bʼalaqʼil winq li kixkʼe ribʼ joʼ li sikʼbʼil ru saʼ xkutankilebʼ li Apostol li kixbʼalaqʼi naabʼal li poyanam. Jun laj tzʼilol naʼlebʼ, aj Judiiy, Josefo xkʼabʼaʼ naxye naq laj Judas «kixqʼunbʼesihebʼ laj Judiiy re naq teʼxqʼet ribʼ chiruhebʼ laj Roma ut naxhobʼebʼ xbʼaan naq nekeʼxkʼulubʼa xkʼebʼal li tojlebʼ rehebʼ laj Roma». Ebʼ laj Roma keʼxkamsi laj Judas (Hech. 5:37). Wiibʼ oxibʼ laj Judiiy li nekeʼxnima li xtenamit keʼok roksinkil li raaxiikʼ re xbʼaanunkil li nekeʼraj.

⁴ Li xkʼihalil ebʼ laj Judiiy yookebʼ xrahinkil naq twulaq li Sikʼbʼil Ru, keʼxkʼoxla naq aʼan t-isinq rehebʼ rubʼel xwankil li tenamit Roma ut tixnima wiʼ chik li xtenamitebʼ laj Judiiy (Luc. 2:38; 3:15). Naabʼalebʼ keʼxkʼoxla naq li Sikʼbʼil Ru tixkʼojobʼ jun li awabʼejilal saʼ li tenamit Israel. Chi joʼkan, chixjunilebʼ laj Judiiy li wankebʼ yalaq bʼar teʼruuq chi sutqʼiik saʼ li xtenamit. Joʼkan naq, saʼ jun kutan, laj Juan laj Kubʼsihomhaʼ kixpatzʼ re li Jesus: «Ma laaʼat li tento taakʼulunq, malaj taaqoybʼeni jalan chik?» (Mat. 11:2, 3). Maare laj Juan kiraj xnawbʼal ma jalan chik li poyanam tixbʼaanu li nekeʼxyoʼoni ebʼ laj Judiiy. Naq ak xwakliik wiʼ chik chi yoʼyoʼ li Jesus, wiibʼ rehebʼ li xtzolom keʼtawok re saʼ li bʼe li naxik Emaus ut keʼxye re, naq li Sikʼbʼil Ru inkʼaʼ kixbʼaanu li nekeʼroybʼeni (taayaabʼasi Lucas 24:21). Ut, moqon chik , ebʼ li Apostol keʼxpatzʼ re li Jesus: «Qaawaʼ, ma anaqwan xqʼehil naq taawaklesi wiʼ chik xwankil li tenamit Israel?» (Hech. 1:6).

5. a) Kʼaʼut keʼraj ebʼ laj Galileo naq li Jesus t-awabʼejinq rehebʼ? b) Chanru keʼkʼeheʼk xnaʼlebʼ xbʼaan li Jesus?

⁵ Maare ebʼ li naʼlebʼ chirix li Sikʼbʼil Ru kixbʼaanu naq ebʼ laj Galileo teʼraj naq li Jesus t-awabʼejinq rehebʼ. Keʼxkʼoxla tana naq aʼin li awabʼej li naʼajmank chi tzʼaqal: keʼril naq naxnaw aatinak, wank xwankil re xkʼirtasinkilebʼ li yaj ut naru ajwiʼ xchʼolaninkilebʼ li wankebʼ saʼ weʼej. Naq ak xkʼehebʼ chi waʼak oobʼ mil tana chi poyanam, kixkʼe reetal naq «chalkebʼ re chi xkʼambʼal re teʼxkʼe choʼq awabʼej» joʼkan naq «kiʼelelik wiʼ chik saʼ li tzuul xjunes» (Juan 6:10-15). Wulajaq chik, naq wankebʼ junpakʼal li palaw re Galilea, maare tuqtukebʼ chik xchʼool ebʼ li poyanam. Tojaʼ naq, li Jesus kixchʼolobʼ chiru li tenamit naq aʼan inkʼaʼ kichalk saʼ Ruuchichʼochʼ re xtenqʼankilebʼ chirix li xjunkabʼlal, chirix bʼan li xpaabʼalebʼ. Kixye rehebʼ: «Chexkʼanjelaq moko chirix ta li tzekemq naʼosoʼk, chirix bʼan li tzekemq inkʼaʼ nalajk naʼosoʼk, aʼ li naxkʼe li junelik yuʼam» (Juan 6:25-27).

6. Chanru kixkanabʼ chi chʼolchʼo li Jesus naq inkʼaʼ yook xsikʼbʼal xwankil arin saʼ Ruuchichʼochʼ? (Taawil li xbʼeen jalam u saʼ xtiklajik).

⁶ Naq wulak re xkutankil li xkamik, li Jesus kixkʼe reetal naq wiibʼ oxibʼ rehebʼ li nekeʼtaqenk  re nekeʼroybʼeni naq tixkʼojobʼ jun li awabʼejilal aran Jerusalen. Re naq teʼxtaw ru naq inkʼaʼ tixbʼaanu aʼin, kixseeraqʼi rehebʼ li jaljookil aatin chirix li tumin re plaat. Saʼ li jaljookil aatin, aʼan kixkʼe ribʼ joʼ jun «xnimal ru winq» li tento raj txik chi najt (Luc. 19:11-13, 15). Saʼ jun sut chik, li Jesus kixchʼolobʼ chiruhebʼ li poyanam naq aʼan inkʼaʼ naʼokenk chirix li awabʼejilal re Roma. Li ruuchil awabʼej Poncio Pilato kixpatzʼ re: «Ma laaʼat li xreyebʼ laj Judiiy?» (Juan 18:33). Naq toj wank saʼ li xʼawabʼejilal, kixkʼoxla naq twanq jun nimla chʼaʼajkilal ut chirix aʼin yook xkʼaʼuxl. Joʼkan naq, kixkʼoxla naq li Jesus tixtakchiʼi ebʼ li poyanam re naq teʼxqʼet ribʼ. Abʼan, li Jesus kixsume: «Linʼawabʼejihom maawaʼ re li ruuchichʼochʼ aʼin» (Juan 18:36). Li Jesus maajunwa kixchʼik ribʼ saʼ li xʼawabʼejilal li winq, xbʼaan naq li Xʼawabʼejilal wank saʼ choxa. Ut kixye ajwiʼ re, naq li xkʼanjel arin saʼ Ruuchichʼochʼ aʼan aatinak «chirix li yaal» (taayaabʼasi Juan 18:37).

7. Kʼaʼut wank sut chʼaʼaj naq inkʼaʼ tnumeʼq saʼ li qachʼool tzʼaqonk chirixebʼ li nekeʼraj xjolominkil ribʼ xjunes?

⁷ Chʼolchʼo chiru li Jesus kʼaru li kʼanjel tento tixbʼaanu. Wi chʼolchʼooq ajwiʼ chiqu kʼaru li kʼanjel li tento tqabʼaanu, maajunwa tootzʼaqonq chirixebʼ li nekeʼraj xjolominkil ribʼ xjunes chi moko tnumeʼq ta aʼin saʼ li qachʼool. Wank sut chʼaʼaj aʼin. Jun li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut naxye: «Ebʼ li poyanam saʼ li qateep junelik nekeʼxyuʼami li kawil naʼlebʼ. Jwal nekeʼxnima ru li xtenamitebʼ ut nekeʼxkʼoxla naq t-usaaq li xyuʼamebʼ wi teʼxtaqla ribʼ xjunes. Jwal nasahoʼk saʼ qachʼool naq ebʼ li qech aj paabʼanel wankebʼ saʼ junajil xbʼaan naq nekeʼxpuktesi li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos. Chʼolchʼo chiruhebʼ naq li Yos tixtuqubʼ li rahilal li maakʼaʼ xyaalal ut chixjunil chik li chʼaʼajkilal li naqanumsi».

8. Saʼ xkutankil ebʼ li Apostol, kʼaru li rahilal li maakʼaʼ xyaalal xeʼxkuy xnumsinkil ebʼ laj Judiiy?

⁸ Naq yook chi uxmank li rahilal li maakʼaʼ xyaalal, ebʼ li poyanam nekeʼxrahi ru wank saʼebʼ li xnaʼlebʼ li awabʼej. Saʼ xkutankil li Jesus, li tojlebʼ kixchiqʼ chaq xjosqʼilebʼ li poyanam. Joʼkan naq, laj Judas laj Galileo kixqʼet ribʼ xbʼaan naq ebʼ laj Roma yookebʼ xtzʼiibʼankil ebʼ li poyanam re naq chʼolchʼooq ru naq tkʼemanq li tojlebʼ. Li tenamit tento tixkʼe naabʼal li tojlebʼ, joʼ chirix li junkabʼlal, li chʼochʼ ut li ochoch. Ut, saʼ xkʼabʼaʼ naq aj elqʼebʼ laj titzʼol toj, ebʼ li poyanam xeʼrekʼa naq kʼebʼil jun li nimla iiq saʼ xbʼeenebʼ. Wank sut, ebʼ laj titzʼol toj nekeʼxtumina ru ebʼ li wankebʼ xwankil re naq teʼkʼeheʼq saʼ jun li nimla kʼanjel ut chirix chik aʼan nekeʼroksi li wankil aʼin re xtawbʼal xbʼihomal. Laj Zaqueo, jun rehebʼ li xjolomil ebʼ laj titzʼoltoj re Jerico, kibʼihomoʼk xbʼaan naq kixmaqʼ li kʼaru rehebʼ  li poyanam (Luc. 19:2, 8). Ut maare moko kaʼaj tawiʼ laj Zaqueo kixbʼaanu li naʼlebʼ aʼin.

9, 10. a) Chanru keʼxyal xbʼaanunkil li xikʼ nekeʼilok re li Jesus naq ttzʼaqonq chirix li xnaʼlebʼ li awabʼejilal? b) Kʼaru naqatzol chirix chanru kisumenk li Jesus? (Taawil li xkabʼ jalam u saʼ xtiklajik).

⁹ Ebʼ li xikʼ nekeʼilok re li Jesus keʼxbʼaanu naq ttzʼaqonq saʼ jun li naʼlebʼ chirix li tojlebʼ. Re naq ttʼaneʼq saʼ ruqʼebʼ, keʼxpatzʼ re chirix li tumin plaat re Roma, li tojlebʼ li tento teʼxkʼe chixjunilebʼ li poyanam re li nimla tenamit Roma (taayaabʼasi Mateo 22:16-18). Aʼin jun rehebʼ li tojlebʼ li jwal naxchiqʼebʼ xjosqʼil ebʼ laj Judiiy xbʼaan naq naxjultika chiruhebʼ naq wankebʼ rubʼel xwankil ebʼ laj Roma. «Li nekeʼokenk chirix laj Herodes» keʼxkʼubʼ aʼin re xkʼebʼal chi tʼaneʼk: wi li Jesus tixwechʼ li tojlebʼ, xeʼxye raj naq yook xqʼetbʼal ribʼ chiru li nimla tenamit Roma, abʼan, wi tixye naq tento xkʼebʼal li tojlebʼ, ebʼ li nekeʼtaqenk re maare xeʼxtzʼeqtaana raj.

¹⁰ Li Jesus kixkʼoxla chiʼus chanru tsumenq re naq inkʼaʼ t-okenq chirix li xnaʼlebʼebʼ. Kixye: «Qʼajsihomaq bʼiʼ re li awabʼej li kʼaru re li awabʼej, ut re li Yos li kʼaru re li Yos» (Mat. 22:21). Chʼolchʼo chiru li Jesus naq ebʼ laj titzʼol toj, aj elqʼebʼ. Abʼan inkʼaʼ kixkʼe xchʼool chirix aʼin, kixkʼe bʼan xchʼool chirix li wank tzʼaqal xwankil: naq li Xnimajwal Awabʼejilal li Yos ttuqubʼanq re ebʼ li xchʼaʼajkilal li poyanam. Chi joʼkan kixkanabʼ jun eetalil re naq tqakʼam qe rikʼin. Usta nakʼutunk naq maakʼaʼ xyiibʼal ru junaq li naʼlebʼ, maajunwa tootzʼaqonq chirixebʼ li awabʼej. Joʼ aj paabʼanel inkʼaʼ nokooʼaatinak chirix li rahilal li maakʼaʼ xyaalal chi moko chirixebʼ aʼan, naqakʼe bʼan qachʼool chi xsikʼbʼal li Xʼawabʼejilal li Yos ut li xtiikilal (Mat. 6:33).

11. Bʼar wank li naʼlebʼ li natenqʼank chi xqʼaxbʼal ru ebʼ li rahilal li maakʼaʼ xyaalal?

¹¹ Naabʼalebʼ laj Testiiw re li Jehobʼa xeʼruuk xkanabʼankil ebʼ li xnaʼlebʼ li awabʼej li xeʼinbʼil saʼebʼ li xchʼool. Jun li qech aj paabʼanel ixq re Gran Bretaña naxye: «Naq ak xintzolok chirix li komonilej saʼ li nimla tzolebʼaal, xinʼok xyuʼaminkil li kawil naʼlebʼ. Nawaj xkolbʼal li xkʼulubʼebʼ li qʼeq, xbʼaan naq xqanumsi naabʼal li rahilal li maakʼaʼ xyaalal. Usta ninʼelk chiʼubʼej naq ninkolebʼ rix, inkʼaʼ nakʼojlaak linchʼool. Inkʼaʼ ninkʼe reetal naq li xyaalalil ebʼ li rahilal li maakʼaʼ xyaalal wank peʼ saʼ xchʼoolebʼ li poyanam ut aran tento risinkil xbʼeenwa. Abʼan, naq xinʼok xtzolbʼal li Santil Hu, xintaw ru naq laaʼin xbʼeenwa tinmichʼ li chʼaʼajkilal aʼin saʼ li waanm. Ut jun li wechpaabʼanel saq xtibʼel kitenqʼank we chi risinkil aʼin saʼ linchʼool. Ut saʼebʼ li qakutan, wankin choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink saʼ xchʼuutebʼ li inkʼaʼ nekeʼruuk chi aatinak. Yookin xtzolbʼal chanru twilebʼ chi sa ebʼ li poyanam li jalan jalanq xteepebʼ».

12. Kʼaru li «xchʼamalebʼ» laj Pariseey li inkʼaʼ teʼxtzʼajni wiʼ ribʼ ebʼ li xtzolom li Jesus?

¹² Saʼ xkutankil li Jesus, li paabʼal junajinbʼil rikʼinebʼ li xnaʼlebʼ li awabʼej. Li tasal hu La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús naxchʼolobʼ naq «li jalan jalanq chi paabʼal li kijachok rehebʼ laj Judiiy aʼan ajwiʼ», tana, «li naqanaw ru anaqwan joʼebʼ li chʼuut li nekeʼxchʼutubʼ wiʼ ribʼ li nekeʼraj awabʼejink». Joʼkan naq, li Jesus kixkʼe li naʼlebʼ aʼin rehebʼ li xtzolom: «Chekʼehaq reetal, chekolaq eeribʼ chiru li xchʼamalebʼ laj Pariseey joʼwiʼ laj Herodes» (Mar. 8:15). Naq li raqal naxye Herodes, yook chi aatinak tana chirixebʼ li nekeʼokenk chirix li winq aʼin. Ebʼ laj Pariseey aʼanebʼ li jun chik chʼuut li nekeʼraj naq ebʼ laj Judiiy teʼxtaqla ribʼ xjunes. Joʼ naxkʼut li hu Mateo, li Jesus kiʼaatinak chirixebʼ laj Saduseey. Ebʼ laj Saduseey xeʼraj wank rubʼel xʼawabʼejilal li tenamit Roma xbʼaan naq naabʼal rehebʼ aʼin yookebʼ chi kʼanjelak saʼ li awabʼejilal. Li Jesus kixye chi tzʼaqal re ru rehebʼ li xtzolom naq inkʼaʼ teʼxtzʼajni ribʼ rikʼin «xchʼamalebʼ» li oxibʼ chi chʼuut aʼin, malaj, li xkʼutumebʼ (Mat. 16:6, 12). Ut jwal us xjultikankil naq li naʼlebʼ aʼin kiyeemank naq moko naabʼal kutan ta  xnumik naq ebʼ laj Galileo keʼraj xkʼebʼal li Jesus choʼq awabʼej.

13, 14. a) Kʼaru nakʼulmank naq li paabʼal naxjunaji ribʼ rikʼin xnaʼlebʼebʼ li awabʼej? b) Kʼaʼut inkʼaʼ naru naqoksi ebʼ li rahilal li maakʼaʼ xyaalal yal re xbʼaanunkil li raaxiikʼ? (Taawil li rox jalam u saʼ xtiklajik).

¹³ Naq li paabʼal naxjunaji ribʼ rikʼin xnaʼlebʼebʼ li awabʼej, saʼ junpaat nachalk li raaxiikʼ. Li Jesus kixkʼut chiruhebʼ li xtzolom naq, tkʼulmanq aʼin, aajel ru naq inkʼaʼ teʼtzʼaqonq rikʼin li awabʼej. Joʼkan naq, ebʼ li xbʼeenil aj tij ut ebʼ laj Pariseey keʼxkʼubʼ xkamsinkil li Jesus. Nekeʼril li Jesus chanchan tawiʼ naq aʼan tixmaqʼ li xwankilebʼ, saʼebʼ li xʼawabʼejilal ut saʼebʼ li xpaabʼal. Joʼkan naq, nekeʼxye chaq: «Wi taaqakanabʼ chi joʼkan, chixjunilebʼ teʼpaabʼanq re, ut teʼchalq ebʼ laj Roma, toleʼxjukʼ li qaSantil Naʼaj joʼ ajwiʼ li qatenamit» (Juan 11:48). Joʼkan naq, laj Caifas, li xyuwaʼil aj tij, kikʼamok bʼe chi xkamsinkil li Jesus (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Laj Caifas kixtaqlahebʼ laj puubʼ chiru qʼoqyink chi xchapbʼal li Jesus. Li Jesus naxnaw naq moko xnaʼlebʼ winq ta aʼin. Joʼkan bʼiʼ, naq jun sut aj chik kiwaʼak rikʼinebʼ li Xʼapostol kixye rehebʼ naq teʼxchap xjutzʼchʼiichʼ. Yal rikʼin wiibʼ li chʼiichʼ kixkʼut raj chiruhebʼ jun li chaabʼil naʼlebʼ (Luc. 22:36-38). Saʼ li qʼoqyink ajwiʼ aʼin, laj Pedro kichalk xjosqʼil saʼ xkʼabʼaʼ li yook chi kʼulmank, joʼkan naq kixkʼe chi chʼiichʼ jun rehebʼ li winq li keʼwulak xchapbʼal li Jesus (Juan 18:10). Abʼan li Kriist kixye re laj Pedro: «Kʼe wiʼ chik laachʼiichʼ saʼ xnaʼaj, xbʼaan naq chixjunilebʼ li teʼxchap xchʼiichʼ, chi chʼiichʼ ajwiʼ teʼosoʼq» (Mat. 26:52, 53). Li eetalil aʼin naxchap ribʼ chiʼus rikʼin li kixye chaq li Jesus saʼ li xtij naq yook chaq chi nachʼok aʼin: naq ebʼ li xtzolom maawaʼebʼ re li ruuchichʼochʼ aʼin (taayaabʼasi Juan 17:16). Tento raj teʼxkanabʼ naq li Yos tixqʼax ru ebʼ li rahilal li maakʼaʼ xyaalal.

15, 16. a) Chanru natenqʼank li Raatin li Yos re naq ebʼ laj paabʼanel inkʼaʼ teʼtzʼaqonq saʼebʼ li chʼaʼajkilal? b) Kʼaru xjalanil li naʼlebʼ naril li Jehobʼa saʼebʼ li qakutan?

¹⁵ Ebʼ li qechpaabʼanel li xooʼaatinak chirixebʼ saʼ li xbʼeen raqal xeʼxtzol ajwiʼ li naʼlebʼ aʼin ut xeʼxjal xkʼaʼuxl xbʼaan naq nekeʼraj xkʼambʼal rehebʼ rikʼin li Kriist. Li qechpaabʼanel ixq li nachalk saʼ rokebʼl iqʼ re Europa naxye: «Wilom naq li raaxiikʼ inkʼaʼ naxkʼam chaq tiikilal. Li nekeʼyuʼamink re li raaxiikʼ chi rajlal nekeʼkamk ut naabʼal rehebʼ aʼin josqʼebʼ junelik. Naq xintzol saʼ li Santil Hu naq kaʼajwiʼ li Yos tixkʼam chaq li tzʼaqal tiikilal saʼ Ruuchichʼochʼ kisahoʼk saʼ linchʼool. Ak 25 chihabʼ wokik chi xpuktesinkil li esil aʼin». Li qechpaabʼanel winq li nachalk saʼ rokebʼl iqʼ re Africa kixchap «li xchʼiichʼul li Musiqʼej», malaj, li Raatin li Yos choʼq reqaj li jutzʼchʼiichʼ (Efes. 6:17). Anaqwan naxpuktesi resil li tuqtuukilal re chixjunilebʼ li poyanam maakʼaʼ naxye bʼar chalenaq. Ut li qechpaabʼanel ixq li nachalk saʼ xyi re Europa, naq aj Testiiw chik kisumlaak rikʼin jun li hermaan re jalan teep li xikʼ naril chaq.

¹⁶ Ut jwal aajel ru xbʼaanunkil aʼin! Li Santil Hu naxjuntaqʼeeta ebʼ li poyanam rikʼin li xjosqʼil li palaw, li maajunwa natuqlaak ru (Is. 17:12; 57:20, 21; Apoc. 13:1). Ebʼ li poyanam nekeʼxkanabʼ naq li xnaʼlebʼ li awabʼejilal tjachoq rehebʼ, teʼkʼeheʼq saʼ chʼaʼajkilal ut saʼ raaxiikʼ chi maakʼaʼ rajbʼal. Abʼan, laaʼo wanko saʼ tuqtuukilal ut saʼ junajil. Li Jehobʼa nawulak chiru rilbʼal naq li xtenamit wank saʼ junajil jalan chiru li ruuchichʼochʼ li jachjo ru (taayaabʼasi Sofonias 3:17).

17. a) Bʼar wank li oxibʼ chi naʼlebʼ li natenqʼank qe chi xyuʼaminkil li junajil? b) Kʼaru tqil saʼ li jun chik tzolom?

¹⁷ Saʼ li tzolom aʼin, xqil oxibʼ li naʼlebʼ re naq toowanq saʼ junajil joʼ aj paabʼanel. Xbʼeen, chʼolchʼooq chiqu naq li Xʼawabʼejilal li Yos trisi ebʼ li rahilal li maakʼaʼ xyaalal. Xkabʼ, inkʼaʼ nokootzʼaqonk chirix li xʼawabʼejilal li winq. Ut rox, naqatzʼeqtaana li raaxiikʼ. Abʼanan, li tzʼeqtaanank naru nokoorisi saʼ junajil. Saʼ li jun chik tzolom, tqil chanru tooruuq xqʼaxbʼal ru li tzʼeqtaanank, joʼ keʼxbʼaanu chaq ebʼ li xbʼeen aj paabʼanel.