Chiru li chihabʼ 1920, linnaʼ linyuwaʼ xeʼxtzol li yaal naq toj maajiʼ nekeʼsumlaak chaq. Laaʼin xinyoʼlaak saʼ li tenamit Inglaterra saʼ xtiklajik li chihabʼ 1939. Chalen chaq saʼ inkachʼinal ninwochbʼeni chaq linnaʼ linyuwaʼ saʼebʼ li chʼutam ut kʼajoʼ nawulak chaq chiwu li tzolok chirix xpuktesinkil li chaabʼil esilal. Toj jultik we li xbʼeen sut naq xintzʼaqonk saʼ li tzolok chirix xpuktesinkil li chaabʼil esilal. Waqibʼ chihabʼ wank we, joʼkan naq xintaqeʼk saʼ xbʼeen jun li kaxon re naq tinruuq xtawbʼal xteram li kʼanjelobʼaal re xyaabʼ kuxej. Kʼajoʼ naq kiʼok inxiw naq xinkʼe reetal naq chixjunilebʼ li hermaan li yookebʼ chi wabʼinkil ak nimebʼ chik.

Linyuwaʼ kixtzʼiibʼa jun li hu li tinruuq roksinkil saʼ li puktesink. Waqxaqibʼ chihabʼ wank we li xbʼeen sut naq xkohin chi puktesink injunes. Li winq li kiril xsaʼ li hu li xinkʼut chiru, saʼ junpaat kixkʼulubʼa li tasal hu «Sea Dios veraz». Makachʼin naq kisahoʼk saʼ inchʼool, joʼkan naq saʼ junpaat xkohin xseeraqʼinkil re linyuwaʼ. Kʼajoʼ nawulak chaq chiwu puktesink ut xik saʼebʼ li chʼutam, ut aʼin xinxtenqʼa re naq t-alaaq saʼ inchʼool xkʼebʼal chixjunil linhoonal saʼ xkʼanjel li Yos.

Li yaal kiwulak toj saʼ xchamal inchʼool naq linyuwaʼ kixtzʼiibʼa linkʼabʼaʼ re naq tinruuq xkʼulbʼal li hu Laj Kʼaakʼalehom. Naq ninkʼul li hu saʼ junpaat nawil xsaʼ. Naq xkawuuk linpaabʼal chirix li Jehobʼa, xʼalaak saʼ linchʼool xqʼaxtesinkil linyuʼam chiru.

Saʼ li chihabʼ 1950, linnaʼ linyuwaʼ ut laaʼin xootzʼaqonk saʼ jun li nimla chʼutam li kiʼuxmank saʼ li tenamit Nueva York, bʼarwiʼ xeʼtzʼaqonk naabʼal li tenamit li naxkʼabʼaʼi «Aumento de la Teocracia». Li xjolomil li tustukil kʼanjel re li kutan jueves 3 re agosto kixkʼabʼaʼi «Xkutankil li nataqlaak chi puktesink saʼ jalan chik tenamit». Li hermaan Carey Barber kixkʼe li seeraqʼ choʼq re li kubʼihaʼ, ut moqon li hermaan aʼan kiwank saʼ xyanqebʼ li Nekeʼjolomink  re Xmolam li Jehobʼa. Naq ok ok re xraqbʼal li xseeraqʼ kixbʼaanu li wiibʼ chi patzʼom rehebʼ li teʼkubʼeeq xhaʼ, ut laaʼin xinxaqliik ut chi kaw xyaabʼ inkux xinye: «Heeheʼ». Usta junlaju chihabʼ wank we, abʼan chʼolchʼo chiwu naq jwal wank xwankil li yookin xbʼaanunkil. Abʼanan, kʼajoʼ naq ninxuwak xkujbʼal wibʼ saʼ haʼ xbʼaan naq inkʼaʼ ninnaw numxik. Li wikan xinrochbʼeni toj saʼ li naʼaj bʼarwiʼ tkubʼeeq inhaʼ ut kixye we naq minkʼoxlak xbʼaan naq us t-elq chixjunil. Aʼut naq xinkʼe reetal ak yookebʼ chik xkubʼsinkil inhaʼ, joʼkan naq saʼ junpaat xinʼelk saʼ li haʼ. Ebʼ li hermaan xineʼxchʼilo, jun kixkubʼsi inhaʼ ut jun chik xinxtenqʼa chi elk saʼ li haʼ. Chalen li hoonal aʼan, li Jehobʼa inkʼaʼ naxkanabʼ xtiikobʼresinkil ru linbʼe.

Li kʼaru nawaj chaq xbʼaanunkil naq xinraqeʼk chi tzolok aʼan wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Abʼanan, ebʼ laj kʼutunel kʼajoʼ naq xineʼxqʼunbʼesi chi xik saʼ li nimla tzolebʼaal ut toj reetal xinkʼulubʼa li xeʼxye we. Abʼan, tikto xinkʼe reetal naq inkʼaʼ tinruuq kʼanjelak chiru li Jehobʼa ut xkʼebʼal ajwiʼ inchʼool chirix li tzolok. Joʼkan naq xinkanabʼ tzolok. Xintijok chiru li Jehobʼa ut saʼ tuulanil xinye rehebʼ laj kʼutunel naq tinkanabʼ tzolok saʼ li nimla tzolebʼaal saʼ xraqik li xbʼeen chihabʼ. Chi kʼojkʼo inchʼool rikʼin li Jehobʼa, saʼ junpaat xinʼok chi wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink.

Saʼ julio re li chihabʼ 1957 xinʼok chi xkʼebʼal chixjunil linhoonal saʼ xkʼanjel li Yos saʼ li tenamit Wellingborough. Xinye rehebʼ li hermaan li wankebʼ saʼ Betel re Londres naq cheʼxyehaq we rikʼin ani li hermaan li junxil naʼok joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink naru ninkʼanjelak. Laj Bert Vaisey, jun li hermaan li jwal kaw nakʼanjelak, xinxtenqʼa ut kixkʼut chiwu chanru tinkʼubʼ linhoonal re elk chi puktesink. Saʼ li qachʼuut kaʼajwiʼ wank chaq waqibʼ li hermaan ixq li ak cheekebʼ chik, li hermaan Vaisey ut laaʼin. Naq ninkawresi chaq wibʼ choʼq rehebʼ li chʼutam ut nintzʼaqonk chisaʼ kixkʼe ribʼ chiwu xkʼojobʼankil inchʼool rikʼin li Jehobʼa ut xkawubʼresinkil inpaabʼal.

Chiru jun qʼehil, xineʼxchʼik saʼ tzʼalam xbʼaan naq inkʼaʼ xwaj wank joʼ soldaad. Moqon chik, naq ak xinʼelk saʼ tzʼalam, xinnaw ru li xBarbara jun aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu 130 hoor. Xoosumlaak saʼ li chihabʼ 1959 ut chʼolchʼo chiqu naq tooxik chi kʼanjelak bʼarwiʼ tootaqlaaq. Saʼ xtiklajik xootaqlaak saʼ li teep Lancashire aran Inglaterra. Chirix chik aʼan, saʼ enero re li chihabʼ 1961, xineʼxbʼoq Betel re Londres re naq tintzʼaqonq saʼ li tzolok choʼq rehebʼ li nekeʼxbʼeresi li chʼuut li twanq chiru jun po. Naq kiraqeʼk li tzolok, xsach inchʼool chi xnawbʼal naq xinxaqabʼaak joʼ aj ilol chʼuut. Saʼ li tenamit Birmingham chiru wiibʼ xamaan xinxkawresi jun li hermaan li junxil naʼok chi rulaʼaninkil ebʼ li chʼuut ut xeʼxkanabʼ naq li xBarbara tinrochbʼeni. Moqon xooʼeʼxtaqla chi kʼanjelak saʼebʼ li teep Lancashire ut Cheshire.

Saʼ agosto re li chihabʼ 1962 naq yooko chi hilank, li qamolam kixtaqla qe jun li esilhu. Ut, kʼaru naxye li esilhu? Naq tooruuq xnujtesinkil li hu re xik saʼ li Tzolok re Galaad Watchtower. Li xBarbara ut laaʼin xootijok chiru li Jehobʼa, xqanujtesi li hu ut saʼ junpaat xqataqla wiʼ chik saʼ li qamolam. Oobʼ  po chirix aʼan, xkoho Brooklyn (Nueva York) re tzʼaqonk saʼ li Tzolok re Galaad ajl 38, li kiwank chiru lajeebʼ po.

Saʼ Galaad moko kaʼaj tawiʼ xqatzʼil rix chiʼus li naxye li Raatin li Yos ut xqanaw chirix li qamolam, xqanaw ajwiʼ li nakʼulmank rikʼinebʼ li qechpaabʼanel. Toj maajiʼ raj naqaket 25 chihabʼ, joʼkan naq naabʼal xqatzol rikʼinebʼ li hermaan li xeʼwank ajwiʼ saʼ li tzolok. Jwal oxloqʼ chiwu naq rajlal kutan xinruuk chi kʼanjelak rikʼin li hermaan Fred Rusk, jun rehebʼ laj kʼutunel. Jun li naʼlebʼ li jwal wank xwankil li xintzol rikʼin aʼan naq li naʼlebʼ li tinkʼe tento naq isinbʼilaq chaq saʼ li Santil Hu. Saʼ xyanqebʼ li hermaan li xeʼxkʼe li seeraqʼ saʼ li tzolok wankebʼ li hermaan li kawresinbʼilebʼ chiʼus joʼ laj Nathan Knorr, laj Frederick Franz ut laj Karl Klein. Ut naabʼal xqatzol rikʼin li kubʼsink ibʼ li naxyuʼami chaq li hermaan Alexander Macmillan, aʼan kixkʼe li seeraqʼ li xooxtenqʼa chi xtawbʼal ru chanru li Jehobʼa kixbʼeresi li xtenamit chiru ebʼ li chihabʼ 1914 toj saʼ xtiklajik li chihabʼ 1919 naq xeʼyaleʼk rix.

Naq raqeʼk re li tzolok, li hermaan Knorr kixye we ut kixye re li xBarbara naq tooxik chi kʼanjelak chiru li Yos saʼ li tenamit Burundi aran África. Saʼ junpaat xkoho saʼ xnaʼaj ebʼ li hu li wank Betel re rilbʼal saʼ li Anuario jarubʼ aj puktesinel wankebʼ saʼ li tenamit aʼan. Abʼan maabʼar xqataw resil li tenamit Burundi. Relik chi yaal, tooxik chi kʼanjelak saʼ jun naʼajej bʼarwiʼ maajiʼ napuktesimank li chaabʼil esilal ut jun miin ajwiʼ naqanaw chirix África. Usta yook qaxiw, abʼan li tijok xooxtenqʼa chi xkotzbʼal li qakʼaʼuxl.

Saʼ li qakʼanjel chixjunil kijalaak: li kutan, li wanjik... joʼwiʼ li aatinobʼaal. Anaqwan tento tqatzol aatinak saʼ francés. Joʼkan ajwiʼ, tento tqasikʼ jun li ochoch bʼarwiʼ toowanq. Wiibʼ kutan qawulajik naq xoorulaʼani laj Harry Arnott, li kiwank ajwiʼ saʼ li Tzolok re Galaad, naq yook chi xik chi kʼanjelak chiru li Yos saʼ li tenamit Zambia. Ut xooxtenqʼa chi xtawbʼal jun qanaʼaj bʼarwiʼ toowanq. Aʼan aʼin li xbʼeen qochoch. Abʼan saʼ xnumikebʼ li kutan, inkʼaʼ sa xooʼeʼril ebʼ li nekeʼtaqlank saʼ li tenamit xbʼaan naq maakʼaʼ nekeʼxnaw chirix ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa. Naq yooko chi kʼayk saʼ li qakʼanjel xeʼxye qe naq inkʼaʼ tooruuq chi kanaak saʼ li tenamit aʼan wi inkʼaʼ nakʼemank junaq qaleseens re kʼanjelak. Joʼkan naq tik xkoho saʼ li tenamit Uganda.

Naxkʼe chaq bʼayaq qaxiw ok saʼ li tenamit Uganda chi maakʼaʼ qaleseens, abʼan xqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa. Jun li hermaan aj Canadá  li yook chaq chi kʼanjelak saʼ li tenamit aʼan kiruuk xchʼolobʼankil re li polisiiy li naril li xhuhebʼ li nekeʼok saʼ li tenamit li yooko xkʼulbʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼan, xooruuk chi kanaak chiru naabʼal po toj reetal xeʼxkʼe li qaleseens re wank saʼ li tenamit aʼan. Chi joʼkaʼan, xqil chi kutankil li xtenqʼ li Jehobʼa.

Naq xkoho Uganda jalan li kʼanjel xqabʼaanu xbʼaan naq ak napuktesimank chaq li chaabʼil esilal, usta 28 ajwiʼ aj Testiiw wankebʼ chaq saʼ li tenamit aʼan. Naq nokooxik chi puktesink, naqataw naabʼalebʼ li kristiʼaan li nekeʼaatinak saʼ inglés. Abʼan saʼ junpaat xqakʼe reetal naq wi naqaj naq teʼxjal li xyuʼam tento naq tqatzol aatinak saʼ jun rehebʼ li aatinobʼaal li nekeʼaatinak wiʼ saʼ li tenamit aʼan. Joʼkan naq, xqakʼe qachʼool chi xtzolbʼal li aatinobʼaal luganda, ut li xkʼihalil ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ Kampala nekeʼaatinak saʼ li aatinobʼaal aʼan bʼarwiʼ xqatikibʼ puktesink. Usta yaal naq naabʼal chihabʼ kiʼajmank chiqu re xtzolbʼal aatinak chiʼus saʼ li aatinobʼaal aʼan, abʼan kʼajoʼ rusilal xqataw saʼ li puktesink. Xqataw ru chiʼus chanru xtenqʼankilebʼ li qatzolom re naq teʼkawuuq li xpaabʼal, ebʼ aʼan xeʼxte li xchʼool chiqu ut xeʼxye ajwiʼ qe li nekeʼxkʼoxla chirix li yookebʼ chi xtzolbʼal.

Kisahoʼk saʼ qachʼool chi xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan chi xkʼulubʼankil li yaal, abʼan qʼaxal kisahoʼk saʼ qachʼool naq xootaqlaak chi rulaʼaninkil chixjunil ebʼ li chʼuut li wank saʼ li tenamit. Li qamolam li wank Kenia xooxtaqla «chi bʼeek» re xsikʼbʼal ebʼ li naʼaj bʼarwiʼ jwal naʼajmank li xtenqʼ ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li nekeʼxbʼaanu 130 hoor. Naabʼal sut ebʼ li kristiʼaan li maajunwa rabʼihomebʼ chirix ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa jwal chaabʼil xooʼeʼxkʼul, xeʼxbʼaanu naq sa tqekʼa qibʼ ut xeʼxkʼubʼ ajwiʼ qatzekemq.

Moqon xkoho wiʼ chik «chi bʼeek». Chiru wiibʼ kutan xkohin saʼ tren chalen Kampala ut xinwulak toj bʼarwiʼ nekeʼelk li jukubʼ aran Mombasa saʼ li tenamit Kenia. Chirix chik aʼan, xkohin saʼ jukubʼ toj saʼ li naʼaj Seychelles li wank saʼ li palaw re Índico. Chiruhebʼ li chihabʼ 1965 toj 1972, rochbʼen li xBarbara chi rajlal xqulaʼani chaq ebʼ li naʼaj aʼin li sutsu chi haʼ bʼarwiʼ wankebʼ chaq wiibʼ aj puktesinel. Chiruhebʼ li chihabʼ aʼan, kixaqabʼaak jun li chʼina chʼuut li moqon kisutqʼiik choʼq jun li chʼuut bʼarwiʼ ebʼ li hermaan kaw nekeʼkʼanjelak chaq. Moqon chik, xkohin ajwiʼ «chi bʼeek» re rulaʼaninkil ebʼ li hermaan li wankebʼ Eritrea, Etiopía ut Sudán.

Chi maakʼaʼ saʼ qachʼool naq kijalaak chanru nekeʼawabʼejink ebʼ li kristiʼaan saʼ li tenamit Uganda. Ebʼ li soldaad xeʼrisi li awabʼej saʼ li awabʼejilal ut aʼin kixkʼam chaq naabʼal li raaxiikʼ saʼ li tenamit. Chi joʼkaʼin xinkʼe reetal naq jwal us peʼ xqʼaxtesinkil «re li awabʼej li kʼaru re li awabʼej» (Mar. 12:17). Saʼ jun kutan, xeʼyeheʼk re chixjunilebʼ li jalanebʼ xtenamit naq cheʼxtzʼiibʼaq li xkʼabʼaʼ saʼ rochochil li polisiiy li nachʼ nakanaak rikʼin li rochochebʼ. Saʼ junpaat xkoho xtzʼiibʼankil li qakʼabʼaʼ. Wiibʼ oxibʼ kutan chirix aʼan, naq yookin chi xikʼ saʼ bʼelebʼaal chʼiichʼ rochbʼen jun chik li hermaan aran Kampala, ebʼ li polisiiy xooʼeʼxxaqabʼ. Ut laaʼo nokooparpot xbʼaan qaxiw. Xooʼeʼxqʼabʼa naq laaʼo aj chʼuuk ut xooʼeʼxkʼam saʼ rochochil li polisiiy li wank saʼ xjolomil li tenamit. Naq xoowulak saʼ li naʼajej aʼan, xqaye rehebʼ naq laaʼo aj puktesinel li inkʼaʼ nekeʼxsikʼ li raaxiikʼ ut naq ak xqatzʼiibʼa chik li qakʼabʼaʼ, abʼan inkʼaʼ xeʼxpaabʼ li xqaye rehebʼ. Wiibʼ oxibʼ li polisiiy xooʼeʼxkʼam saʼ li xnaʼajebʼ li nachʼ nakanaak rikʼin li ochoch bʼarwiʼ wanko. Naq xoowulak saʼ li naʼajej aʼan, li polisiiy li kixtzʼiibʼa li qakʼabʼaʼ kixnaw qu ut kixye rehebʼ naq tooʼeʼrachʼabʼ. Kʼajoʼ naq kisahoʼk saʼ qachʼool!

Chiruhebʼ li kutan aʼan, kʼaynaqo chaq chi rilbʼalebʼ li soldaad chi xkʼaakʼalenkil li bʼe. Naq naqatawebʼ, qʼaxal nokooxuwak xbʼaan naq wank sut ebʼ  li soldaad yookebʼ xkalajik. Abʼan rajlal nokootijok chiru li Jehobʼa, ut naq nokooʼeʼxkanabʼ chi numeʼk saʼ xyaalal qʼaxal nasahoʼk saʼ qachʼool. Abʼanan, saʼ li chihabʼ 1973 kiyeemank naq chixjunilebʼ li hermaan li jalanebʼ xtenamit tento teʼelq Uganda.

Kijalaak wiʼ chik li qakʼanjel, anaqwan xootaqlaak saʼ li tenamit Costa de Marfil aran África occidental. Kijalaak chixjunil li kʼaynaqo chaq xbʼaanunkil, toj xqatzol chanru nekeʼwank ebʼ li kristiʼaan saʼ li tenamit aʼan, aatinak wiʼ chik saʼ francés ut kʼayk chi wank saʼ komonil rikʼinebʼ li qechpaabʼanel li nekeʼchalk saʼ jalan chik tenamit. Abʼan xqil wiʼ chik chi kutankil li xtenqʼ li Jehobʼa naq naabʼalebʼ li kristiʼaan li nekeʼxkubʼsi xwankil saʼ junpaat nekeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil. Kʼojkʼo chaq qachʼool rikʼin li Jehobʼa ut aʼan junelik kixtiikobʼresi ru li qabʼe.

Sachso qachʼool xookanaak naq xqanaw naq li xBarbara kichapeʼk xbʼaan li kanser. Naabʼal sut xkoho Europa re naq tbʼaneʼq li xBarbara. Abʼan saʼ li chihabʼ 1983 jwal kinimank li xyajel, joʼkan naq xqakanabʼ li qakʼanjel aran África ut kʼajoʼ naq kirahoʼk saʼ qachʼool.

Naq wanko chik saʼ Betel re Londres, kinimank li xyajel li xBarbara ut moqon kikamk. Kʼajoʼ naq xineʼxtenqʼa ebʼ li hermaan li wankebʼ saʼ Betel! Jun li sumal xinxtenqʼa chi xkʼulubʼankil linwanjik ut re naq junelik tinkʼojobʼ inchʼool rikʼin li Jehobʼa. Moqon chik, xinnaw ru li xʼAnn jun li hermaan li nawulak chi tenqʼank saʼ Betel li kiwank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu 130 hoor. Relik chi yaal naq naxra chaq li Jehobʼa ut jwal kaw li xpaabʼal. Joʼkan naq saʼ li chihabʼ 1989 xoosumlaak ut chalen li kutan aʼan yooko chi kʼanjelak saʼ li qamolam li wank Londres.

Chalen li chihabʼ 1995 toj 2018, xwulaʼani kachʼin chik ma 60 li tenamit joʼ ruuchil li qanimla molam. Aʼin kixbʼaanu naq tinkʼe reetal naq li Jehobʼa narosobʼtesihebʼ laj kʼanjel chiru maakʼaʼ naxye chanru li xwanjikebʼ.

Saʼ li chihabʼ 2017 xinwulak wiʼ chik África saʼ jun rehebʼ li ulaʼanink li xinbʼaanu. Kʼajoʼ kiwulak chiwu xkʼambʼal li xʼAnn saʼ li tenamit Burundi ut xkʼebʼal reetal chanru yook chi kʼiik li xkʼanjel li Yos saʼ li tenamit aʼan. Saʼ li bʼe bʼarwiʼ ninpuktesink chaq chirekabʼlal saʼ li chihabʼ 1964 anaqwan wank jun li Ochoch Betel li naril numenaq 15,500 aj puktesinel.

Naq xinkʼul li xtusulal li ulaʼanink li tinbʼaanu chiru li chihabʼ 2018, makachʼin naq kisahoʼk saʼ inchʼool xbʼaan naq jun rehebʼ li tenamit li twulaʼani aʼan Costa de Marfil. Naq xoowulak Abiyán, li teep li jwal nim li wank saʼ li tenamit aʼan, xwekʼa naq wankin saʼ lintenamit! Naq wankin chik Betel, xinʼok chi rilbʼal li hu bʼarwiʼ wankebʼ xnumbʼril li selular ut xinkʼe reetal naq chanchan tawiʼ ninnaw ru li hermaan Sossou xbʼaan naq xinkʼoxla naq aʼan li hermaan li kiwank joʼ li cheekel winq li naril jarubʼ li chʼuut wank saʼ li tenamit, li yook chaq chi kʼanjelak Abiyán chiruhebʼ li chihabʼ naq xinwank chaq ajwiʼ laaʼin saʼ li tenamit aʼan. Abʼan maawaʼ peʼ aʼan, aʼan peʼ li ralal.

Li Jehobʼa naxbʼaanu li naxyeechiʼi. Maakʼaʼ naxye kʼaru li chʼaʼajkilal tqakʼul saʼ li qayuʼam, aweʼ kixkʼut chiwu naq wi naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin, aʼan junelik tixtiikobʼresi ru li qabʼe. Ut chi anchal qachʼool naqaj bʼeek saʼ li bʼe aʼin li nakʼamok saʼ li junelik yuʼam saʼ li akʼ Ruuchichʼochʼ (Pro. 4:18).