Jun chihabʼ chirix aʼan, kiyeemank rehebʼ li wankebʼ saʼ Betel naq t-ajmanq ebʼ li hermaan li teʼraj kʼanjelak saʼ li qamolam re Sudáfrica, bʼarwiʼ tkʼemanq jun li akʼ kʼanjelobʼaal re risinkil chi huhil ebʼ li hu. Xinye naq nawaj tenqʼank ut kʼajoʼ kisahoʼk saʼ inchʼool naq xeʼxye we naq tinruuq chi xik. Xeʼxsikʼ ajwiʼ ru oxibʼ chik li hermaan li nekeʼkʼanjelak saʼ li Betel re Canadá: aʼ laj Dennis Leech, laj Bill McLellan ut laj Ken Nordin. Kiyeemank qe naq chiru naabʼal chihabʼ tooxik chi kʼanjelak saʼ li qamolam re Sudáfrica.

Xinbʼoq linnaʼ ut xinye re: «Tinxik Sudáfrica». Linnaʼ tiik naʼaatinak, abʼan kaw xpaabʼal ut wank saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa. Moko naabʼal ta kixye, abʼan ninnaw naq naraj naq tinbʼaanu li kʼanjel aʼin. Linnaʼ ut linyuwaʼ maajunwa xineʼxqʼunbʼesi re naq inkʼaʼ tinxik usta xeʼrahoʼk saʼ xchʼool xbʼaan naq jwal najt tinxik chi wank.

Xbʼeenwa xkoho saʼ li Betel re Brooklyn, ut chiru oxibʼ po xeʼxkʼut chiqu chanru roksinkil li kʼanjelobʼaal re risinkil chi huhil ebʼ li hu li naxbʼaanu jun ajwiʼ chi kʼanjelil. Chirix chik aʼan xkoho saʼ jun li mamaʼ jukubʼ li yook chi xik saʼ li teep Ciudad del Cabo (xweentil Sudáfrica). Tojaʼ tinket 20 chihabʼ. Naq ak xoowulak saʼ li teep aʼan, chi qʼeq xqachap wiʼ chik qabʼe re xik saʼ tren toj Johannesburgo. Toj saʼ li kʼalebʼaal Karroo, li chaqi ru, kixaqli li tren re naq tooruuq chi hilank junpaataq ut tojaʼ ajwiʼ yook chi hikʼeʼk li kutan. Naabʼal li poqs ut mas tiq ru li naʼajej aʼan. Naq qakaahichal xooʼilok saʼ bʼentaan, xqaye: «Kʼaʼ put ru chi naʼajej aʼin? Bʼar put xqachʼik qibʼ?». Moqon, xqakʼe reetal naq tuulanebʼ ut sa wank saʼ xyanq li wankebʼ saʼebʼ li kʼalebʼaal aʼan.

Chiru wiibʼ oxibʼ chihabʼ xwoksi li linotipia, jun li kʼanjelobʼaal li chaabʼil ut chʼaʼaj roksinkil. Li ninbʼaanu chaq aʼan xtusbʼal ebʼ li aatin re risinkil chi huhil ebʼ li hu Laj Kʼaakʼalehom ut Ajsi aawu! Li qamolam moko kaʼaj tawiʼ narisi chaq chi huhil ebʼ li hu aʼan saʼ li aatinobʼaal re Sudáfrica, narisi chaq ajwiʼ saʼ naabʼal li aatinobʼaal re África. Kʼajoʼ nasahoʼk saʼ qachʼool naq kiʼoksimank chiʼus li akʼ kʼanjelobʼaal aʼan re risinkil chi huhil ebʼ li hu li kixbʼaanu naq tooxik saʼ najtil tenamit.

Moqon chik, xinkʼanjelak saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nakʼubʼamank li kʼanjel re jalok aatin, re risinkil chi huhil ebʼ li hu ut re xtaqlankil. Jwal laatzʼ chaq wu abʼan kʼajoʼ ajwiʼ xsahil chaq saʼ inchʼool.

Saʼ li chihabʼ 1968, xinsumlaak rikʼin li xLaura Bowen, li wank chaq chixkʼatq Betel. Aj kʼamolbʼe chaq saʼ li puktesink ut naxtzʼiibʼa ajwiʼ li aatin li ak xeʼxbʼaanu ebʼ laj jalol aatin. Chiruhebʼ li kutan aʼan, li tojeʼ xeʼsumlaak inkʼaʼ naru teʼkanaaq saʼ Betel, joʼkan naq xooxaqabʼaak joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li nekeʼxbʼaanu chaq 150 hoor. Kiʼok bʼayaq inkʼaʼuxl. Ak lajeebʼ chihabʼ wokik Betel, wank qawa ut qochoch, abʼan ma ttzʼaqloq tawiʼ li tenqʼ li nakʼemank rehebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li nekeʼxbʼaanu chaq 150 hoor. Rajlal po chiqajunqal nakʼemank chaq qe 25 rands (271 ketzal tana anaqwan) ut kaʼajwiʼ nakʼemank qe wi nokooruuk xqʼaxtesinkil li napatzʼmank qe chirix li hoonal, li hu ut jarubʼ xqulaʼanihebʼ wiʼ chik. Rikʼin li tumin aweʼ tento raj tqatoj li ochoch li naqatoʼoni, li qatzekemq, li qapasaaj, li qabʼan ut jalan chik.

Xootaqlaak saʼ jun li chʼina chʼuut chixkʼatq li teep Durban, chire li palaw Índico. Saʼ li teep aʼan naabʼalebʼ chaq aj India. Naabʼal rehebʼ li wankebʼ aran ralal xkʼajolebʼ chaq li xeʼmineʼk ru chi kʼanjelak bʼarwiʼ nayiibʼamank li asuukr chiru tana li chihabʼ 1875. Anaqwan kijalaak li xkʼanjelebʼ, abʼan inkʼaʼ xeʼxjal li xwanjikebʼ ut li xtzekemqebʼ, saʼ xyanq aʼin li nekeʼxyiibʼ rikʼin curry, li kʼajoʼ xsahil. Ut nekeʼaatinak chaq saʼ inglés, joʼkan naq inkʼaʼ kichʼaʼajkoʼk chiqu aatinak rikʼinebʼ chirix li Raatin li Yos.

Saʼ xkʼabʼaʼ naq tento tqabʼaanu 150 hoor rajlal po, xqakʼubʼ rikʼin li xLaura naq tento tqabʼaanu waqibʼ hoor li xbʼeen kutan. Maajun chaq qatzolom ut maaʼani naqulaʼani chaq, joʼkan naq tento raj toopuktesinq waqibʼ hoor chirekabʼlal bʼarwiʼ mas chʼiʼchʼiʼ ut tiq ru li kutan. Ak jun kʼamok chik naq xwil linreloj... ut xinkʼe reetal naq tojaʼ peʼ kinumeʼk 40 minuut! Joʼkan naq xinkʼoxla naq ma tooruuq tawiʼ xbʼaanunkil li qakʼanjel.

Saʼ junpaat xqatzol chanru xkawresinkil qibʼ chiʼus. Joʼkan naq rajlal kutan naqakʼubʼ ut naqakʼam qatibʼelwa ut qakape. Naq naqaj hilank junpaataq, naqaxaqabʼ li qabʼelebʼaal chʼiichʼ rubʼel junaq li cheʼ. Wank sut naabʼalebʼ li kokʼal aj India sachsokebʼ xchʼool nekeʼkanaak chi qilbʼal. Saʼ xnumikebʼ li kutan xqakʼe reetal naq, naq ak xnumeʼk wiibʼ malaj oxibʼ hoor, inkʼaʼ chik naqekʼa naq nanumeʼk li kutan.

Makachʼin nasahoʼk saʼ qachʼool naq xooruuk xkʼutbʼal li yaal chiruhebʼ li kristiʼaan re li teep aʼan. Xqakʼe reetal naq ebʼ laj Hindú nekeʼoxloqʼink, chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ, nekeʼwulak chiru wotzok ut nekeʼxra li Yos. Ut naabʼal rehebʼ xeʼxkʼulubʼa li esil li xqakʼam rehebʼ. Kʼajoʼ nekeʼwulak chaq chiru xnawbʼal chirix li Jehobʼa, li Jesús, li Santil Hu, naq saʼebʼ li kutan chalk re toowanq saʼ tuqtuukilal ut naq teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo ebʼ li kamenaq. Jun chihabʼ chirix aʼan, ak wank chik 20 ebʼ li qatzolom. Rajlal kutan naqakʼubʼ chaq li tibʼelwa re waʼlebʼ rikʼin junaq li junkabʼal li naqatzolebʼ chaq. Kʼajoʼ xsahil chaq saʼ qachʼool!

Abʼan saʼ junpaat kijalaak wiʼ chik li qakʼanjel. Xootaqlaak chi rulaʼaninkilebʼ li chʼuut li wankebʼ saʼ li naʼaj chixkʼatq li palaw Índico. Rajlal xamaan, nokookanaak chaq saʼ rochoch junaq li junkabʼal naq nokoowulak chi rulaʼaninkil junaq li chʼuut ut nokoopuktesink rochbʼenebʼ li hermaan re xwaklesinkilebʼ xchʼool. Nokooʼeʼril chaq joʼ xjunkabʼal, ut kʼajoʼ nawulak chaq chiqu wank saʼ komonil rikʼinebʼ, rikʼinebʼ li xkokʼal ut sa naqilebʼ chaq li kokʼ xul li wankebʼ saʼ rochoch. Ut chi joʼkan inkʼaʼ xqekʼa naq kinumeʼk wiibʼ chihabʼ. Aʼut, saʼ jun kutan xooʼeʼxbʼoq saʼ li qamolam ut xeʼxye qe naq nekeʼraj naq toosutqʼiiq wiʼ chik Betel. Xinye rehebʼ: «Sa saʼ qachʼool wank arin». Abʼan xqakʼulubʼa kʼanjelak bʼarwiʼ tootaqlaaq.

Xinkʼanjelak bʼarwiʼ nakʼubʼamank li kʼanjel chirix li puktesink, rochbʼenebʼ li hermaan li wankebʼ naabʼal xnawom chirix aʼin. Chiruhebʼ li chihabʼ aʼan, laj ilol chʼuut naxtaqla resil li xkʼanjel saʼ li qamolam naq ak xrulaʼani jun li chʼuut. Tojaʼ naq, li nekeʼxkʼubʼ li kʼanjel chirix li puktesink nekeʼxtaqla jun li esilhu re li chʼuut. Li esilhu aʼan nakʼanjelak chaq re xwaklesinkilebʼ xchʼool li qechpaabʼanel ut re xkʼebʼal rehebʼ junaq li naʼlebʼ li naʼajmank chiruhebʼ. Wankebʼ hermaan kaw nekeʼkʼanjelak chaq re xjalbʼal saʼ inglés li resil li xkʼanjelebʼ laj ilol chʼuut re li aatinobʼaal xhosa ut  zulú. Chirix chik aʼan, nekeʼxjal saʼebʼ li aatinobʼaal re África li esilhu li naxtzʼiibʼa li qamolam saʼ inglés. Kʼajoʼ naq xinbʼanyoxi li xkʼanjelebʼ xbʼaan naq xineʼxtenqʼa chi xtawbʼal ru li chʼaʼajkilal li nekeʼxkʼul ebʼ li qechpaabʼanel li qʼeqebʼ xtibʼel li wankebʼ África.

Chiruhebʼ li chihabʼ aʼan, saʼ li tenamit Sudáfrica inkʼaʼ nekeʼjunajiik li qʼeqebʼ rikʼinebʼ li saqebʼ xtibʼel. Ak re re li xnaʼaj li junjunq chi chʼuut, joʼkan naq inkʼaʼ mas nekeʼwank saʼ komonil rikʼinebʼ li saqebʼ xtibʼel. Ebʼ li hermaan li qʼeqebʼ xtibʼel nekeʼaatinak chaq, nekeʼpuktesink ut nekeʼwulak saʼebʼ li chʼutam saʼ li raatinobʼaalebʼ.

Saʼ xkʼabʼaʼ naq junelik xintaqlaak saʼebʼ li teep li nekeʼaatinak saʼ inglés, moko ninnaw ta chaq ru naabʼalebʼ aj África li qʼeqebʼ xtibʼel. Abʼan anaqwan naru tintzol li xnaʼlebʼebʼ ut li xwanjikebʼ. Xinnaw li chʼaʼajkilal li nekeʼxkʼul ebʼ li qechpaabʼanel saʼ xkʼabʼaʼ li xbʼaanuhomebʼ ut li xnaʼlebʼebʼ li paabʼal re li naʼajej aʼan. Inkʼaʼ nekeʼxuwak chaq. Xeʼxtzʼeqtaana li naʼlebʼ li moko chalenaq ta saʼ li Santil Hu ut inkʼaʼ xeʼxkʼulubʼa li xnaʼlebʼebʼ li maaʼus aj musiqʼej, usta jwal xikʼ nekeʼileʼk chaq xbʼaanebʼ li xkomon ut ebʼ li rechkʼalebʼaalil. Jwal nebʼaʼebʼ chaq li wankebʼ saʼ li kʼalebʼaal aʼan. Naabʼalebʼ jun miin malaj maakʼaʼebʼ chaq xtzolbʼal, abʼan oxloqʼ chaq chiruhebʼ li Santil Hu.

Xinkʼanjelak saʼ xyanqebʼ li nekeʼxkol chiru li chaqʼrabʼ li qapaabʼal ut naq inkʼaʼ nokootzʼaqonk saʼ li xnaʼlebʼ li ruuchichʼochʼ. Kʼajoʼ naq kikawuuk linpaabʼal chi rilbʼal naq ebʼ laj Testiiw li saajebʼ, tiikebʼ ut kawebʼ xchʼool naq xeʼisiik saʼebʼ li tzolebʼaal xbʼaan naq inkʼaʼ xeʼraj tzʼaqonk saʼebʼ li xtij ut saʼebʼ li xbʼich li paabʼal.

Ebʼ li hermaan inkʼaʼ xeʼxtzʼeqtaana li Yos naq keʼxkʼul chaq jun li chʼaʼajkilal saʼ jun li tenamit re África li nawbʼil chaq ru joʼ Suazilandia (anaqwan Esuatini). Naq kikamk li awabʼej Sobhuza II, kiyeemank rehebʼ li wankebʼ aran naq tento teʼxbʼaanu wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li kʼaynaqebʼ chaq xbʼaanunkil naq nakamk junaq li poyanam. Ebʼ li winq tento raj teʼxjoomi saʼ xxik ut ebʼ li ixq tento raj tbʼesmanq li rismalebʼ joʼebʼ li winq. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li naʼlebʼ aweʼ naxkʼam ribʼ rikʼin xloqʼoninkilebʼ li xxeʼtoon, naabʼalebʼ li hermaan xeʼrahobʼtesiik xbʼaan naq inkʼaʼ xeʼraj tzʼaqonk chisaʼ. Kʼajoʼ naq kirekʼasi qachʼool chi rilbʼal naq inkʼaʼ xeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa. Xkawuuk qapaabʼal rilbʼal naq ebʼ li qechpaabʼanel re África wankebʼ xkuyum ut inkʼaʼ nekeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa.

Saʼ li chihabʼ 1981, xintzʼaqonk re naq tqoksi li ululchʼiichʼ re risinkil chi huhil ebʼ li hu. Kʼajoʼ chaq xchʼinaʼusal li kʼanjel aʼan. Anaqwan yook chi jalaak chanru naʼisimank chi huhil ebʼ li hu. Jun aj kʼay kixkʼam saʼ li qamolam jun li chʼiichʼ re xtusbʼal ebʼ li aatin re naq tqayal, maakʼaʼ naxye ma tqaloqʼ malaj inkʼaʼ. Joʼkan naq kijalmank li bʼeleebʼ chi linotipia ut choʼq reqaj kiloqʼmank oobʼ li akʼ kʼanjelobʼaal re xtusbʼal ebʼ li aatin. Ut kikʼemank ajwiʼ aran jun li akʼ kʼanjelobʼaal re risinkil chi huhil ebʼ li hu. Anaqwan naabʼal chik li hu naqisi chi huhil.

Li ululchʼiichʼ xooxtenqʼa ajwiʼ chi xkʼubʼankil akʼ kʼanjelobʼaal re xtusbʼal ebʼ li aatin saʼ li hu li nawbʼil ru joʼ MEPS, (Sistema Electrónico de Edición Plurilingüe). Kʼajoʼ ak xchaabʼilobʼresiik ru ebʼ li kʼanjelobʼaal chalen naq xkoho Sudáfrica! (Is. 60:17). Chiruhebʼ li kutan aʼan, qakaahichal ak sumsuko chaq rikʼinebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼ li puktesink ut nekeʼxra li Jehobʼa. Laj Bill ut laaʼin toj wanko chaq Betel. Abʼan laj Ken ut laj Dennis wankebʼ chaq rochbʼenebʼ li xjunkabʼal nachʼ rikʼin Betel.

Saʼ xkʼabʼaʼ naq rajlal naqajal ebʼ li qatasal hu saʼ naabʼal chik li aatinobʼaal, li kʼanjel chirix li jalok aatin ut risinkil chi huhil ebʼ li hu xʼok chi kʼiik. Joʼkan ajwiʼ, naqataqla ebʼ li hu saʼ jalan chik li qamolam. Joʼkan naq qʼaxal naʼajmank naq tkabʼlamanq jun li akʼ Ochoch Betel. Ut ebʼ li hermaan xeʼxkabʼla li ochoch aʼin saʼ jun xchaqʼalil ru naʼajej re Johannesburgo, ut kiqʼaxtesimank saʼ li chihabʼ 1987. Jwal oxloqʼ chiwu rilbʼal chanru xkʼiik li qakʼanjel ut tzʼaqonk chiru naabʼal chihabʼ saʼ li chʼuut li naril li qakʼanjel aran Sudáfrica.

Saʼ li chihabʼ 2001, inkʼaʼ nanumeʼk saʼ qachʼool naq xineʼxbʼoq chi kʼanjelak saʼ li chʼuut li naril li qakʼanjel saʼ li qamolam re Estados Unidos li tojaʼ kixaqabʼaak. Usta kirahoʼk saʼ qachʼool xkanabʼankil li qakʼanjel ut ebʼ li qamiiw aran Sudáfrica, abʼan kisahoʼk ajwiʼ saʼ qachʼool naq tooruuq chi wank rochbʼen li wankebʼ saʼ li Betel re Estados Unidos.

Abʼan li naxkʼe chaq qakʼaʼuxl aʼan naq li xnaʼ li xLaura, li ak cheek chik, tkanaaq chaq Sudáfrica. Usta moko naabʼal ta naru tqabʼaanu re xtenqʼankil xbʼaan naq wanko Nueva York, abʼan li oxibʼ chi riitzʼin li xLaura xeʼxye naq teʼxtenqʼa re naq sahaq saʼ xchʼool, teʼxwenteni ut teʼxkʼe bʼayaq xtumin. Ixqebʼ li oxibʼ chi riitzʼin li xLaura. Xeʼxye qe naq, usta inkʼaʼ nekeʼruuk xkʼebʼal chixjunil xhoonalebʼ saʼ xkʼanjel li Yos, abʼan teʼril li xnaʼebʼ re naq laaʼo inkʼaʼ tqakanabʼ li qakʼanjel. Makachʼin naqabʼanyoxi rehebʼ!

Li was ut li rixaqil, li wankebʼ chaq Toronto (Canadá), xooʼeʼxtenqʼa ajwiʼ chi rilbʼal linnaʼ xbʼaan ak kamenaq chik linyuwaʼ. Naq xqakʼe reetal, numenaq junmay chihabʼ chik rokik chi wank rikʼinebʼ. Chi anchal li qaanm naqabʼanyoxi rehebʼ naq chi anchalebʼ xchʼool xeʼril toj naq kikamk, ut aʼin kikʼulmank naq tojeʼaq qawulajik Nueva York. Kʼajoʼ rusilal naq ebʼ li qakomon nekeʼxjal junaq li naʼlebʼ saʼebʼ li xyuʼam re xbʼaanunkil junaq li kʼanjel li maare inkʼaʼ tooruuq xbʼaanunkil laaʼo.

Naq xoowulak Estados Unidos, chiru wiibʼ oxibʼ chihabʼ xinkʼanjelak bʼarwiʼ naʼisimank chi huhil ebʼ li hu, li rajlal yook chi akʼobʼresiik ut chaabʼilobʼresiik ru. Ut tojeʼ xinkʼanjelak saʼ xyanqebʼ li xaqabʼanbʼilebʼ chi loqʼok. Kʼajoʼ nasahoʼk saʼ linchʼool naq chiruhebʼ li 20 chihabʼ li tojeʼ xeʼnumeʼk, anaqwan wankebʼ arin saʼ Betel oobʼ mil li hermaan ut wiibʼ mil nekeʼkʼanjelak saʼ rochoch choʼq re li qamolam.

Maajunwa raj xinkʼoxla naq wanqin arin 60 chihabʼ anaqwan. Chiruhebʼ chixjunil li chihabʼ aʼin, junelik nikinxtenqʼa li xLaura. Wank tzʼaqal rusilal li qayuʼam! Oxloqʼ chiqu chixjunil li kʼanjel li kikʼemank saʼ quqʼ joʼwiʼ chixjunilebʼ li hermaan li xookʼanjelak rochbʼenebʼ. Saʼ xyanq wankebʼ li nekeʼkʼanjelak saʼ li jalan jalanq chi molam li wank saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ li ak xqulaʼanihebʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ naq numenaq 80 chihabʼ wank we, kikʼosmank bʼayaq linkʼanjel ut wankebʼ naabʼal li saaj li naru teʼxbʼaanu aweʼ.