Xinyoʼlaak saʼ li kutan 19 re mayo re li chihabʼ 1940 saʼ li teep Amiún (Líbano). Wiibʼ oxibʼ chihabʼ chirix aʼin, xooqʼaxonk saʼ li teep Trípoli. Xinkʼiik saʼ jun li junkabʼal li qʼaxal narahok, naxnaw ru li Jehobʼa ut naxra. Oxibʼebʼ li wanabʼ ut wiibʼebʼ li was. Linnaʼ linyuwaʼ moko nekeʼxkʼe ta chaq xwankil li tumin, nekeʼxkʼe bʼan xwankil xtzolbʼal li Santil Hu, xik saʼebʼ li chʼutam ut xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan chi xnawbʼal ru li Yos.

Saʼ li qachʼuut, wankebʼ chaq naabʼal li yulbʼilebʼ ru. Jun rehebʼ aʼan laj Michel Aboud, li naxjolomi chaq li tzolok chirix li Santil Hu saʼ li chʼuut. Aʼan kixtzol chaq li yaal chirix li Santil Hu aran Nueva York, ut xkoho chi xpuktesinkil saʼ li tenamit Líbano saʼ li chihabʼ 1921. Jultik we naq saʼ tuulanil naraatinahebʼ ut naxtenqʼahebʼ chaq wiibʼ li saaj li xeʼwulak saʼ li Tzolok re Galaad Watchtower, aʼ li xʼAnne ut li xGwen Beavor. Ebʼ aʼan xeʼwank saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼin linjunkabʼal. Naabʼal chihabʼ chirix aʼan, kʼajoʼ naq kisahoʼk saʼ linchʼool naq xwil wiʼ chik ru li xʼAnne aran Estados Unidos. Ut moqon chik, xwil ajwiʼ ru li xGwen, li kisumlaak rikʼin laj Wilfred Gooch, li yook chaq chi kʼanjelak saʼ li qamolam aran Londres (Inglaterra).

Naq kachʼinin chaq, moko kʼihebʼ ta chaq laj Testiiw saʼ li tenamit Líbano. Usta joʼkan, naqakʼut chaq chiruhebʼ li junchʼol li naqanaw chirix li Santil Hu. Naqabʼaanu chaq aʼin, usta wiibʼ oxibʼ aj kʼamolbʼe saʼebʼ li paabʼal xikʼ nokooʼeʼril. Ut inkʼaʼ nasach saʼ inchʼool wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li xqakʼul chaq.

Saʼ jun kutan, yooko chaq chi puktesink rochbʼen li xSana, li wanabʼ, saʼ jun li nimla ochoch li wank naabʼal xkʼojar. Ut yooko chaq chi aatinak rikʼinebʼ li wankebʼ aran, tojaʼ naq xaqamil chiqu jun li paagr. Wank tana ani kibʼoqok re. Li winq aweʼ kʼajoʼ naq kixhobʼ li wanabʼ ut qʼaxal kijosqʼoʼk joʼkan naq kixtikisi chaq saʼ li graad. Wank tana ani kibʼoqok re li polisiiy, xbʼaan naq xeʼwulak ut xeʼxkʼe xchʼool chi xtenqʼankil li xSana xbʼaan naq kixtochʼ ribʼ naq kitʼaneʼk. Xeʼxkʼam li paagr saʼ xnaʼajebʼ li polisiiy ut aran xeʼxkʼe reetal naq wank peʼ jun xpuubʼ. Li nataqlank saʼ xbʼeenebʼ li polisiiy kixpatzʼ re: «Anihat put laaʼat? Aj kʼamolbʼe saʼ li paabʼal malaj aj kʼamolbʼe chi xbʼaanunkil li maaʼusilal?».

Inkʼaʼ ajwiʼ nasach saʼ inchʼool li kutan naq li qachʼuut kixtoʼoni jun li bʼelebʼaal chʼiichʼ ut xkoho chi puktesink saʼ jun li kʼalebʼaal li jwal najt nakanaak. Maakʼaʼ chaq junaq chʼaʼajkilal bʼarwiʼ yooko chi puktesink toj naq li paagr li wank saʼ li tenamit aʼan, kirabʼi naq wanko aran ut kixchʼutubʼ naabʼalebʼ li kristiʼaan re naq tooʼeʼxsakʼ. Xooʼeʼxkuti chi pek ut xeʼxtiqʼ xjolom linyuwaʼ. Toj jultik we naq nujenaq chi kikʼ li xnaqʼ ru. Linnaʼ kixkʼam linyuwaʼ bʼarwiʼ wank li bʼelebʼaal chʼiichʼ, ut chiqajunilo xkoho ajwiʼ chirixebʼ ut yook qakʼaʼuxl. Inkʼaʼ nasach saʼ inchʼool li kixye linnaʼ naq yook xmesbʼal li kikʼ saʼ xnaqʼ ru linyuwaʼ: «Bʼaanu usilal Jehobʼa, chaakuyebʼ xmaak, xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxnaw li nekeʼxbʼaanu».

Saʼ jun chik kutan, xkoho chi rulaʼaninkilebʼ li qakomon saʼ li qatenamit. Naq xoowulak saʼ rochoch linyuwaʼchin (mamaʼ), aran wank jun li paagr, jun li winq li wank xwankil saʼ xyanqebʼ laj katoolk. Aʼan naxnaw naq linnaʼ linyuwaʼ ebʼ aj testiiw re li Jehobʼa. Usta tojeʼ waqibʼ chihabʼ wank we, kixpatzʼ we: «Ut laaʼat, kʼaʼ put naq maajiʼ nakubʼeek aahaʼ?». Xinye re, naq toj kachʼinin ut re naq tkubʼeeq inhaʼ tento tintzol xkomon innaʼlebʼ chirix li Santil Hu ut kawaq linpaabʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ kiwulak chiru li xinye re, kixye re linyuwaʼchin naq xinhobʼ.

Yaal, moko junelik ta xqakʼul ebʼ li chʼaʼajkilal aʼin, xbʼaan naq ebʼ laj Líbano chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ ut nekeʼwulak chiru wotzok. Joʼkan naq rajlal naqatawebʼ li kristiʼaan li nekeʼraj xnawbʼal chirix li Santil Hu ut wankebʼ chaq naabʼal qatzolom.

Naq toj yookin chaq chi tzolok saʼ li tzolebʼaal, jun li hermaan aj Venezuela kiwulak saʼ li tenamit Líbano. Kiʼok chi wulak saʼ li qachʼuut ut kiʼok raatinankil li xWafa, li wanabʼ. Moqon, xeʼsumlaak ut xkohebʼ chi wank Venezuela. Naq li xWafa naxtaqla chaq ebʼ li esilhu, naxye re linyuwaʼ naq chooqʼaxonq Venezuela, xbʼaan naq qʼaxal nokooxkʼoxla. Toj reetal xbʼaanu naq tooqʼaxonq saʼ li tenamit aʼan!

Saʼ li chihabʼ 1953 xooqʼaxonk Venezuela ut xkoho chi wank aran Caracas, xjolomil li tenamit, chixkʼatq li ochoch bʼarwiʼ nawank li awabʼej. Saʼ xkʼabʼaʼ naq toj saajin chaq, kʼajoʼ nawulak chaq chiwu rilbʼal naq nanumeʼk li awabʼej saʼ li  xbʼelebʼaal chʼiichʼ rochbʼen li xchoper. Abʼan kichʼaʼajkoʼk chiruhebʼ linnaʼ linyuwaʼ kʼayk Venezuela, xbʼaan naq jalan li tenamit, li aatinobʼaal, li wanjik, li tzekemq ut li kutan. Tojaʼ ajwiʼ yookebʼ chi kʼayk naq kikʼulmank jun li rahilal.

Chi maakʼaʼ saʼ qachʼool naq linyuwaʼ kiʼok chi yajerk. Inkʼaʼ naqapaabʼ, xbʼaan naq kaw ribʼ ut inkʼaʼ nayajerk. Najter chikan inkʼaʼ naqil chi yajerk. Kitawmank li kanser saʼ xsaʼ ut kichoʼeʼk. Abʼan ra xyeebʼal, jun xamaan aj chik kixkuy ut kikamk.

Inkʼaʼ nintaw aatin re xchʼolobʼankil chanru naqekʼa chaq qibʼ saʼ li hoonal aʼan. Ut tojeʼ oxlaju chihabʼ wank chaq we. Mem xookanaak ut inkʼaʼ chik naqanaw kʼaru xbʼaanunkil. Chiru jun qʼehil, qʼaxal kichʼaʼajkoʼk chiru linnaʼ xkʼulubʼankil naq kamenaq chik li xbʼeelom. Abʼan xqakʼe reetal naq tento tqataw rusilal li qayuʼam ut rikʼin li xtenqʼ li Jehobʼa xooruuk xqʼaxbʼal ru li chʼaʼajkilal aʼan. Waqlaju chihabʼ wank we naq xinkʼul wibʼ saʼ li tzolebʼaal aran Caracas ut nawaj xtenqʼankil linjunkabʼal.

Chiruhebʼ li kutan aʼan li xSana, li wanabʼ, kisumlaak rikʼin laj Rubén Araujo, li kiwulak saʼ li Tzolok re Galaad Watchtower ut kiqʼajk wiʼ chik Venezuela. Moqon, xkohebʼ chi wank Nueva York. Ut linjunkabʼal kixye naq tento tinxik chi tzolok saʼ li nimla tzolebʼaal, joʼkan naq xinqʼaxonk aran Nueva York rikʼin li xSana ut laj Rubén re naq tinruuq chi tzolok. Naq wankin chaq rikʼinebʼ, li xchaabʼilal ru xnaʼlebʼebʼ xinxtenqʼa re naq tinkʼiiq saʼ linpaabʼal. Joʼkan ajwiʼ, saʼ linchʼuut li nakʼabʼaʼiik chaq Brooklyn Spanish, wankebʼ chaq naabʼal li hermaan li kawebʼ xpaabʼal. Saʼ xyanqebʼ aʼan wank chaq laj Milton Henschel ut laj Frederick Franz, li qʼaxal ninrahebʼ ut nekeʼkʼanjelak chaq saʼ li Betel re Brooklyn.

Naq jayeʼq ninket jun chihabʼ saʼ li nimla tzolebʼaal aran Nueva York, xinʼok xkʼoxlankil kʼaru tawiʼ yookin xbʼaanunkil rikʼin linyuʼam. Saʼ li hu Laj Kʼaakʼalehom xwil wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li naʼaatinak chirix li tinruuq xbʼaanunkil saʼ xkʼanjel li Yos li xinxkʼe chi kʼoxlak. Nawil naq qʼaxal sahebʼ saʼ xchʼool ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut li nekeʼkʼanjelak saʼ Betel li wankebʼ saʼ linchʼuut ut nawaj raj wank joʼkebʼ aʼan. Abʼan toj maajiʼ nakubʼeek inhaʼ, joʼkan naq inkʼaʼ xinbʼayk chi xkʼebʼal reetal naq wank xwankil naq tinqʼaxtesi linyuʼam chiru li Jehobʼa. Ut joʼkan xinbʼaanu, kikubʼeek inhaʼ saʼ li kutan 30 re marzo re li chihabʼ 1957.

Naq ak xkubʼeek chik inhaʼ, xinkʼoxla xbʼaanunkil jun chik li naʼlebʼ: xkʼebʼal chixjunil linhoonal saʼ xkʼanjel li Yos. Rajlal qʼaxal naʼalaak saʼ inchʼool wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink, abʼan ninnaw ajwiʼ naq tchʼaʼajkoʼq chiwu xbʼaanunkil aʼin. Abʼan ninkʼoxla chanru ttzʼaqloq linhoonal re wanq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut tzolok ajwiʼ saʼ li nimla tzolebʼaal. Chi kokʼaj xsaʼ nintaqla li esilhu re linjunkabʼal aran Venezuela re xchʼolobʼankil re linnaʼ, ebʼ li was ut ebʼ li wanabʼ naq tinkanabʼ tzolok saʼ li nimla tzolebʼaal, naq tinqʼajq wiʼ chik Venezuela ut naq tinʼoq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink, ut ebʼ aʼan nikineʼxsume ajwiʼ chaq.

Saʼ junio re li chihabʼ 1957 xinsutqʼiik Caracas. Abʼan xinkʼe reetal naq wank sut raachisa naxnumsi li kutan linjunkabʼal. Naʼajmank naq junaq  saʼ qayanq tkʼanjelaq re xwenteninkil li qajunkabʼal. Ma naru raj nintenqʼank? Xeʼxyeechiʼi inkʼanjel saʼ jun li bʼaank, abʼan li nawaj tzʼaqal xbʼaanunkil laaʼin aʼan wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Xbʼaan naq aʼin aj e naq xinsutqʼiik wiʼ chik Venezuela. Xinkʼubʼ naq tinbʼaanu li wiibʼ chi naʼlebʼ aweʼ. Chiru naabʼal chihabʼ xinkʼanjelak naabʼal hoonal saʼ jun li bʼaank ut xinwank ajwiʼ joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Jwal laatzʼ chaq wu chi kʼanjelak ut qʼaxal sa ajwiʼ chaq saʼ inchʼool.

Makachʼin ajwiʼ kisahoʼk saʼ inchʼool naq xinnaw ru li xSylvia, jun li hermaan aj Alemania li chʼinaʼus naʼilok ut qʼaxal naxra li Jehobʼa li kiqʼaxonk Venezuela rochbʼen li xnaʼ xyuwaʼ. Saʼ xnumikebʼ li kutan, xoosumlaak ut kiwank wiibʼ qakokʼal: aʼ laj Michel (li naqaye re Mike) ut li xSamira. Xqaye ajwiʼ naq linnaʼ tkanaaq qikʼin re naq tooruuq chi rilbʼal. Usta xinkanabʼ wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink re naq tinruuq xwenteninkil linjunkabʼal, abʼan junelik xinyal inqʼe chi puktesink. Naq xeʼxkʼe li qahilobʼaal kutan saʼ li qakʼanjel, li xSylvia ut laaʼin junelik xoowank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu 30 malaj 50 hoor.

Toj yookebʼ chaq chi tzolok saʼ li tzolebʼaal ebʼ linkachʼin naq xinkʼul li xinseeraqʼi eere saʼ xtiklajik. Relik chi yaal naq sa wankin chaq saʼ linyuʼam ut ebʼ li nekeʼkʼanjelak saʼ li bʼaank nekeʼroxloqʼi chaq wu. Usta joʼkan, nawaj raj naq teʼxkʼe reetal naq laaʼin aj kʼanjel chiru li Jehobʼa. Junelik yookin xkʼoxlankil rix aʼan. Joʼkan naq li xSylvia ut laaʼin xooʼok xtzʼilbʼal rix joʼnimal qasachom. Wi tinpatzʼ raj welik saʼ li bʼaank, naabʼal raj li tumin tinkʼul. Saʼ xkʼabʼaʼ naq moko chʼikchʼoko ta saʼ kʼas, xqakʼe reetal naq ttzʼaqloq li qatumin re qawenteninkil chiru naabʼal chihabʼ wi sa saʼ qachʼool kaʼajwiʼ rikʼin li naʼajmank saʼ qayuʼam.

Kichʼaʼajkoʼk chiwu xbʼaanunkil aʼan. Abʼan li wixaqil, li qʼaxal raaro inbʼaan, ut linnaʼ kʼajoʼ naq xineʼxtenqʼa. Joʼkan naq, xinkʼe reetal naq tinruuq wiʼ chik xkʼebʼal chixjunil linhoonal saʼ xkʼanjel li Yos. Qʼaxal kisahoʼk saʼ linchʼool! Xinkʼoxla naq maakʼaʼ chik tramoq chiwu xbʼaanunkil aweʼ, abʼan maakʼaʼ saʼ qachʼool naq kikʼulmank jun li naʼlebʼ.

Saʼ jun kutan, laj bʼanonel kixye qe naq li xSylvia wank saʼ yuʼam. Sachso qachʼool xookanaak naq xqabʼi aʼan. Qʼaxal kisahoʼk saʼ qachʼool, abʼan laaʼin toj yookin xkʼoxlankil wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Ma toj tinruuq xbʼaanunkil? Ak chʼolchʼo chaq chiqu kʼaru tqaj xbʼaanunkil, ut naqayoʼoni chi anchal qachʼool naq tyoʼlaaq li qakʼuulaʼal.  Abʼan, ma toj tinruuq tawiʼ wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink?

Naq ak xqatzʼil rix li tqaj xbʼaanunkil, xqaye naq tqabʼaanu li xqakʼubʼ chaq xbʼeenwa. Chiru li po abril re li chihabʼ 1985 kiyoʼlaak laj Gabriel, li qakʼuulaʼal. Xinpatzʼ welik saʼ li bʼaank ut saʼ junio re li chihabʼ 1985 xinʼok wiʼ chik joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu 70 hoor. Chirix chik aʼan, xinxaqabʼaak saʼ xyanqebʼ li nekeʼril li xkʼanjel li qamolam saʼ li qateep. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li qamolam nakanaak tana 80 kilometro xnajtil rikʼin Caracas, tento ninbʼihajik wiibʼ sut malaj oxibʼ sut chiru li xamaan.

Li qamolam wank chaq saʼ li teep La Victoria, joʼkan naq xkoho chi wank aran re naq nachʼ wanqo rikʼin Betel. Chiqajunilo kijalaak li qawanjik naq xooqʼaxonk aran. Kʼajoʼ ninra ut ninbʼanyoxi re linjunkabʼal xbʼaan naq xeʼxbʼaanu chi anchalebʼ xchʼool, aʼin kʼajoʼ naq xinxtenqʼa. Li xBaha, li wanabʼ, kixye naq tril linnaʼ. Ak sumsu chaq laj Mike, abʼan li xSamira ut laj Gabriel toj wankebʼ chiqu, aʼin kixbʼaanu naq teʼxkanabʼ li ramiiw li wankebʼ aran Caracas. Joʼkan ajwiʼ, li xSylvia toj kixkʼaytesi ribʼ chi wank saʼ jun li chʼina tenamit bʼarwiʼ inkʼaʼ kʼihebʼ li kristiʼaan. Ut chiqajunilo xqakʼaytesi qibʼ chi wank saʼ jun li chʼina ochoch. Naabʼal li naʼlebʼ xqajal saʼ li qawanjik re xkanabʼankil li teep Caracas ut qʼaxonk saʼ li teep La Victoria.

Tojaʼ naq kijalaak wiʼ chik li qawanjik: kisumlaak laj Gabriel ut li xSamira xkoho chi wank saʼ jalan chik naʼaj. Joʼkan ajwiʼ, saʼ li chihabʼ 2007, li xSylvia ut laaʼin xooʼeʼxbʼoq chi kʼanjelak saʼ Betel li toj yooko xbʼaanunkil anaqwan. Laj Mike, li xbʼeen qalal, wank joʼ cheekel winq ut wank ajwiʼ joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink rochbʼen li rixaqil, aʼ li xMónica. Ut laj Gabriel wank ajwiʼ joʼ cheekel winq ut nakʼanjelak chiru li Yos saʼ li tenamit Italia rochbʼen li rixaqil, aʼ li xʼAmbra. Ut li xSamira aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut nakʼanjelak saʼ rochoch choʼq re li qamolam.

Naabʼal li naʼlebʼ xinbʼaanu saʼ linyuʼam li wank xwankil. Abʼan inkʼaʼ nachʼinaak inchʼool chirix. Maajunwa raj tinjal aʼan. Qʼaxal oxloqʼ chiwu li xinruuk xbʼaanunkil saʼ xkʼanjel li Jehobʼa. Xinkʼe reetal saʼ linyuʼam naq jwal us naq tinwanq choʼq ramiiw li Jehobʼa. Maakʼaʼ naxye ma nim malaj kachʼin li naʼlebʼ tqabʼaanu saʼ qayuʼam, abʼan li Jehobʼa naru tixkʼe qe li tuqtuukilal li «naxqʼax ru chixjunil li naʼlebʼ» (Filip. 4:6, 7). Li xSylvia ut laaʼin qʼaxal naqayal xsahil li kʼanjel li naqabʼaanu saʼ Betel ut chʼolchʼo chiqu naq us li naʼlebʼ li xqabʼaanu chaq saʼ li qayuʼam xbʼaan naq junelik xqakʼe chiʼubʼej li Jehobʼa.