CHOʼQ rehebʼ laj hebreo li wankebʼ saʼ li Naʼajej li Yeechiʼinbʼil chaq rehebʼ, li chihabʼ natiklaak naq nekeʼxsaabʼesi li chʼochʼ re awk, li nakʼulmank saʼ li po septiembre ut octubre saʼebʼ li qakutan.

Re xnawbʼal jarubʼ kutan wank chiru li po, nekeʼroksi chanru nakʼanjelak li po li nawank chiru 29 malaj 30 kutan. Ut nekeʼroksi li saqʼe re xnawbʼal jarubʼ kutan wank re jun chihabʼ. Abʼan, li chihabʼ li naxkʼam chaq kabʼlaju po, li natzʼilmank rix rikʼin li po jwal kachʼin roq chiru li natzʼilmank rix rikʼin li saqʼe. Joʼkan naq, wank kʼaru tento xbʼaanunkil re naq juntaqʼeetaq aʼin. Nekeʼxkʼe wiibʼ oxibʼ chik li kutan malaj joqʼeqil nekeʼxkʼe jun chik li po, naq toj maajiʼ natiklaak li jun chik chihabʼ. Chi joʼkan, ebʼ li kutan naxchap ribʼ rikʼin xqʼehil li awk ut li qʼolok.

Abʼanan, saʼ xkutankil laj Moisés, li Jehobʼa kixye re li xtenamit naq li loqʼlaj chihabʼ tento naq ttiklaaq saʼ li po abib, (malaj nisán), marzo ut abril saʼebʼ li qakutan (Éx. 12:2; 13:4). Saʼ li po aʼan, ebʼ laj Israel nekeʼxbʼaanu jun li ninqʼe bʼarwiʼ nekeʼxyeechiʼi re li Jehobʼa xbʼeen ru li sebʼaad (Éx. 23:15, 16).

Laj Emil Schürer, jun li winq li naxtzʼil rix aʼin naxye: «Re xnawbʼal joqʼe tkʼemanq li jun chik po moko chʼaʼaj ta xbʼaanunkil: li xninqʼe li Paswa, tento raj tbʼaanumanq naq naxorok li po, saʼ li po Nisán (14 re Nisán) tento tbʼaanumanq naq ak xnumeʼk ebʼ li kutan bʼarwiʼ juntaqʼeet roq li qʼoqyink ut li kutan […]. Naq aʼin nakanaak saʼ xraqik li chihabʼ naq tnimanq li Paswa naq toj maajiʼ nawulak ebʼ li kutan bʼarwiʼ juntaqʼeet li qʼoqyink ut li kutan, nakʼemank jun chik li po naq toj maajiʼ nawulak li po Nisán» (Historia del pueblo judío en tiempos de Jesús 175 a. C. - 135 d. C., traducción de J. Cosgaya ut A. Piñero).

Ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa nekeʼroksi li naʼlebʼ aʼin re xnawbʼal joqʼe tjultikamanq li xkamik li Jesús, li nakʼulmank saʼ li po marzo ut abril li nanaq saʼ li 14 re Nisán re li ajlebʼaal kutan hebreo. Nayeemank rehebʼ li chʼuut li wankebʼ saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ joqʼe t-uxmanq xnimankil li xkamik li Jesús. *

Abʼan chanru nekeʼxnaw ebʼ laj hebreo joqʼe naraqeʼk jun li po ut natiklaak li jun chik? Saʼebʼ li qakutan, naru tqil aʼin saʼ jun li almanaak malaj tqoksi junaq li kʼanjelobʼaal saʼ li selular malaj saʼ li tableta. Abʼanan, najter qʼe kutan moko nekeʼruuk ta xbʼaanunkil aʼin.

Saʼ xkutankil laj Noé, li po naxkʼam chaq 30 kutan (Gén. 7:11, 24; 8:3, 4). Abʼan, saʼ li ajlebʼaal kutan hebreo, moko chixjunil ta li po naxkʼam chaq 30 kutan. Nekeʼxtikibʼ rajlankil aʼin naq al li po, naraj xyeebʼal 29 malaj 30 kutan naq ak xtiklaak li po li ak kinumeʼk.

Saʼ jun kutan laj David ut laj Jonatán keʼxye: «Wulaj xyoʼlajik li po» (1 Sam. 20:5, 18). Chanchan naq, chalen saʼebʼ li kutan aʼan ak nekeʼxnaw chanru rajlankil ebʼ li po. Ut chanru nekeʼxnaw ebʼ laj Israel joqʼe natiklaak jun chik li po? Naqataw li xsumenkil saʼ li Misná bʼarwiʼ wank ebʼ li xbʼaanuhom ut li xchaqʼrabʼ ebʼ laj judiiy. Aran naxchʼolobʼ naq ebʼ laj Israel keʼelk choʼq moos aran Babilonia, li Sanedrín malaj li raqlebʼaal aatin rehebʼ laj judiiy, nekeʼxchʼutubʼ ribʼ eqʼla saʼ li kutan 30 re li wuqubʼ chi po re xnawbʼal joqʼe ttiklaaq li jun chik po. Kʼaru nekeʼroksi re xnawbʼal kʼaru teʼxbʼaanu?

Nekeʼxtaqla wiibʼ oxibʼ li winq saʼebʼ li junjunq chi naʼajej saʼ xsutam li tenamit Jerusalén re rilbʼal chanru wank li po. Naq nekeʼril naq yook chi yoʼlaak li po saʼ junpaat nekeʼxye chaq re li Sanedrín. Naq ak chʼolchʼo chiru li Sanedrín li naʼlebʼ aʼin, saʼ junpaat nekeʼxye  naq kitiklaak jun chik li po. Ut, kʼaru nakʼulmank wi inkʼaʼ naʼilmank li po xbʼaan li choql? Nayeemank naq li po aʼin wank 30 kutan ut li jun chik po ttiklaaq saʼ li jun chik kutan.

Li Misná naxchʼolobʼ naq li Sanedrín naxye resil naq nekeʼxloch jun li xaml saʼ li tzuul Olivo, chixkʼatq Jerusalén, ut saʼ junaq chik li naʼaj re Israel. Moqon inkʼaʼ chik nekeʼxbʼaanu aʼin, nekeʼxtaqla bʼan ebʼ li winq re xyeebʼal resil aʼin. Chi joʼkan, chixjunilebʼ laj judiiy maakʼaʼ naxye ma wankebʼ Jerusalén malaj saʼ jalan chik naʼajej, nekeʼxnaw joqʼe ttiklaaq jun chik li po ut teʼruuq chi ninqʼehik saʼ li kutan ajwiʼ aʼan.

Li eetalil li wank saʼ li tzolom aʼin naru nokooxtenqʼa chi rilbʼal chanru naxchap ribʼ li ajlebʼaal kutan hebreo rikʼinebʼ li po, li ninqʼe ut ebʼ li kutan.