Xinyoʼlaak saʼ li 22 re diciembre 1929 aran Noville, jun li kʼalebʼaal bʼarwiʼ wank bʼeleebʼ li naʼaj bʼarwiʼ nakʼiresimank ebʼ li ketomq. Li teep aʼin nachʼ nakanaak bʼarwiʼ wank Bastoña (Bélgica), saʼ jun li teep li nawbʼil ru joʼ Ardenas. Chi sa inchʼool ninjultika chanru xinnumsi linkachʼinal saʼ li ochoch aʼan rochbʼeen linnaʼ ut linyuwaʼ. Rochbʼeen laj Raymond, li wiitzʼin, rajlal kutan naqisi xyaʼal xtuʼ li wakax ut nokootenqʼank saʼ xqʼehil li qʼolok. Saʼ li kʼalebʼaal aʼan chiqajunilo naqatenqʼa qibʼ chiqibʼil qibʼ.

Laj Emile ut li xʼAlice, linnaʼ ut linyuwaʼ, ebʼ aj katoolk ut rajlal domingo nekeʼxik saʼ miix. Abʼan, chixjunil xjalaak saʼ 1939 naq xeʼwulak saʼ li kʼalebʼaal wiibʼ laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li chalenaqebʼ Inglaterra ut xeʼxyeechiʼi re linyuwaʼ xkʼulbʼal rajlal li hu Consolación (li nawbʼil ru anaqwan joʼ Ajsi aawu!). Linyuwaʼ kixkʼe reetal naq kixtaw li yaal ut saʼ junpaat kixtikibʼ xtzolbʼal li Santil Hu. Naq inkʼaʼ chik kiwulak saʼ miix, ebʼ li rechkabʼal li junxil sa nekeʼril keʼchalk xjosqʼil ut rajlal keʼxmin ru linyuwaʼ re naq inkʼaʼ tixkanabʼ wank joʼ aj katoolk ut aʼin kixbʼaanu naq naabʼal sut teʼpleetiq.

Ra xwekʼa naq xikʼ xeʼril linyuwaʼ, joʼkan naq saʼ lintij li xinye resil saʼ xtiklajik xintzʼaama re li Yos chi anchal inchʼool naq tooxtenqʼa. Jwal sa xwekʼa wibʼ naq li qechkabʼal xeʼxkanabʼ xchʼiʼchʼiʼinkil linyuwaʼ. Kichʼolaak chiwu naq li Jehobʼa aʼan li Yos li narabʼi li tij.

Li tenamit Alemania saʼ xkutankilebʼ laj nazi kiʼrechani li tenamit Bélgica saʼ li 10 re mayo 1940 ut xbʼaan aʼin naabʼalebʼ li kristiʼaan xeʼelelik. Joʼ junkabʼal xookoho saʼ jun teep re Francia. Saʼ li bʼe naabʼal sut xqataw ebʼ li naʼaj bʼarwiʼ ebʼ laj puubʼ re Alemania ut ebʼ laj puubʼ re Francia yookebʼ chi pleetik chiribʼilebʼ ribʼ.

Naq xoosutqʼiik saʼ li qochoch, xqakʼe reetal naq  kachʼin chik ma xeʼrelqʼa chixjunil li kʼaʼaq re ru. Kaʼajwiʼ wank aran laj Bobbie, li qatzʼiʼ. Naq xwil li yook chi kʼulmank xinkʼoxla: «Kʼaʼut numtajenaq li yalok u ut li rahilal?».

Chiruhebʼ li kutan aʼan kʼajoʼ xooxtenqʼa li hermaan Emile Schrantz, a li nakʼanjelak joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut joʼ cheekel winq. Kixkʼut chiqu rikʼin li Santil Hu kʼaʼut wank li rahilal ut kixsume jalan chik ebʼ linpatzʼom. Xbʼaan aʼin, xkawuuk linʼamiiwil rikʼin li Jehobʼa ut xchʼolaak chiwu naq aʼan jun li Yos li narahok.

Naq toj maajiʼ naraqeʼk li yalok u li qajunkabʼal kiruuk aatinak rikʼin jalanebʼ chik aj Testiiw. Saʼ agosto 1943, li hermaan José-Nicolas Minet xoorulaʼani re xkʼebʼal jun li seeraqʼ. Naq kiraqeʼk kixbʼaanu li patzʼom aʼin: «Ani naraj naq tkubʼeeq xhaʼ?». Linyuwaʼ ut laaʼin xqataqsi li quqʼ ut xkubʼeek qahaʼ saʼ jun li chʼina nimaʼ li nachʼ nakanaak bʼarwiʼ wanko.

Saʼ diciembre 1944, ebʼ laj puubʼ re Alemania xeʼpleetik saʼ li xkabʼ nimla yalok u aran Europa occidental. Li yalok u aʼin nawbʼil ru joʼ: «la batalla de las Ardenas». Saʼ xkʼabʼaʼ naq nachʼ wanko bʼarwiʼ ttiklaaq li yalok u tento xqakol qibʼ rubʼel kabʼl chiru jun po. Saʼ jun kutan naq xinʼelk chi xkʼebʼal xwa ebʼ li xul yook chi tʼaneʼk saʼ xbʼeen ochoch ebʼ li xnaqʼ li puubʼ ut kixjukʼ xbʼeen li rochoch ebʼ li xul. Nachʼ wank jun li soldaad li kixjap re chi xyeebʼal: «Kʼehomaq eeribʼ chiru chʼochʼ!». Saʼ aanil xkohin chixkʼatq ut aʼan kixkʼe we li xkolbʼal li xjolom re naq tinkol wibʼ.

Naq kiraqeʼk li yalok u xooʼok chi aatinak rajlal rikʼinebʼ li hermaan re jun li chʼuut re Lieja, li nakanaak 90 kilómetro (56 millas) bʼarwiʼ wank li qochoch. Moqon, xqakʼubʼ jun li chʼina chʼuut re tzolok aran Bastoña. Xinʼok chi kʼanjelak joʼebʼ li nekeʼril li toj li nakʼemank re li awabʼej ut chi tzolok chirix li chaqʼrabʼ. Moqon xinʼok chi kʼanjelak saʼ jun li ofisiin re li awabʼej li nakanaak saʼ li teep bʼarwiʼ wanko. Saʼ 1951 xqakʼubʼ jun li nimla chʼutam aran Bastoña, maare xoowulak jun siʼeent chi kristiʼaan. Saʼ xyanqebʼ wank li xʼElly Reuter, jun laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li kibʼihajik 50 kilómetro (31 millas) saʼ bʼisikleet re naq twulaq saʼ li nimla chʼutam. Saʼ junpaat xooʼok chi xnawbʼal qu ut  xqaye naq toosumlaaq. Li xʼElly tojeʼaq kixkʼul jun li bʼoqom re naq taaxik saʼ li Tzolok re Galaad aran Estados Unidos. Abʼan aʼan kixtzʼiibʼa li qamolam re xyeebʼal rehebʼ kʼaʼut inkʼaʼ tixkʼulubʼa tzʼaqonk saʼ li Tzolok. Li hermaan Knorr, li nakʼamok bʼe saʼ li qamolam saʼ li hoonal aʼan, kixye re naq maare saʼ junaq kutan naru taaxik saʼ li Tzolok re Galaad rikʼin li xbʼeelom. Xoosumlaak saʼ febrero 1953.

Saʼ li chihabʼ ajwiʼ aʼan, rikʼin li xʼElly xoowulak saʼ li nimla chʼutam li nakʼabʼaʼiik «Sociedad del Nuevo Mundo» li kiʼuxmank saʼ li Estadio rehebʼ laj Yankees aran Nueva York. Aran xqanaw ru jun li hermaan li kixye naq truuq xkʼebʼal inkʼanjel aran Estados Unidos. Xootijok chiru li Jehobʼa ut inkʼaʼ xqakʼulubʼa li xyeechiʼom ut xoosutqʼiik Bélgica re tenqʼank saʼ jun li chʼina chʼuut re Bastoña bʼarwiʼ wankebʼ lajeebʼ tana laj puktesinel. Saʼ li jun chik chihabʼ, kiyoʼlaak laj Serge, li qalal, abʼan wuqubʼ po moqon kikamk, xbʼaan naq kiyajerk. Xootijok chiru li Jehobʼa re xyeebʼal re chanru naqekʼa qibʼ ut aʼan xooxkawresi rikʼin li yeechiʼom re li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo.

Saʼ octubre 1961 xintaw jun linkʼanjel li naxkanabʼ naq tinkʼanjelaq ajwiʼ joʼ aj kamolbʼe saʼ li puktesink. Abʼan, saʼ li kutan ajwiʼ aʼan li najolomink re li kʼanjel re li qamolam re Bélgica xinxbʼoq. Xeʼxpatzʼ we wi naru tinkʼanjelaq joʼ li cheekel winq li naʼulaʼanink ebʼ li teep, li nawbʼil ru anaqwan joʼ li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut. Xinye rehebʼ: «Ma naru naq xbʼeenwa toowanq joʼ aj kamolbʼe saʼ li puktesink?». Ut aʼanebʼ xeʼxkʼulubʼa, joʼkan naq wuqubʼ po chirix aʼan xinʼok chi kʼanjelak joʼ cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut saʼ septiembre 1962.

Wiibʼ chihabʼ moqon xooʼeʼxbʼoq re naq tookʼanjelaq saʼ li Betel re Bruselas, bʼarwiʼ xqatikibʼ kʼanjelak saʼ octubre 1964. Aʼin kixkʼam naabʼal li osobʼtesihom choʼq qe. Moqon li hermaan Knorr kirulaʼani li Betel re Bélgica saʼ 1965. Chirix aʼin, xineʼxxaqabʼ joʼ li najolomink re li kʼanjel re li qamolam aran Bruselas. Chirix chik aʼan, rochbʼeen li xʼElly xooʼeʼxbʼoq re naq tootzʼaqonq saʼ li tzolok 41 re Galaad. Li kixye li hermaan Knorr oxlaju chihabʼ rubʼelaj kitzʼaqlok ru. Naq xqaraq li tzolok xoosutqʼiik saʼ li Betel re Bélgica.

Oxloqʼ chiqu naq xinruuk roksinkil li ninnaw chirix li chaqʼrabʼ re xkolbʼal li xkʼulubʼ li xtenamit li Jehobʼa re loqʼonink aran Europa ut saʼ jalan chik ebʼ li naʼajej (Filip. 1:7). Xbʼaan li kʼanjel aʼin xinʼaatinak rikʼinebʼ li nekeʼawabʼejink saʼ numenaq 55 li tenamit bʼarwiʼ ramro li qakʼanjel. Moko ninʼaatinak ta joʼ jun li winq li naabʼal naxnaw chirix li naxye li chaqʼrabʼ, ninʼaatinak bʼan joʼ «jun li winq li nakʼanjelak chiru li Yos». Junelik ninpatzʼ lintenqʼ re li Jehobʼa xbʼaan naq ninnaw naq «li xkʼaʼuxl li awabʼej [malaj jun laj raqol aatin] chanchan jun nimaʼ, li nakʼameʼk xbʼaan li Yos bʼarwiʼ naraj Aʼan» (Prov. 21:1).

Jultik we naq xinʼaatinak rikʼin jun li winq li nakʼanjelak  bʼarwiʼ nakʼubʼamank ebʼ li chaqʼrabʼ aran Europa. Naabʼal sut xintzʼaama naq tineʼxkanabʼ aatinak rikʼin ut naq li winq aʼan xinxkʼul, kixye we: «Kaʼajwiʼ oobʼ kʼasal wank aawe». Saʼ junpaat xinxulubʼ linjolom ut xinʼok chi tijok. Li winq kiʼok xkʼaʼuxl ut kixpatzʼ we kʼaru yookin xbʼaanunkil. Laaʼin xinsume: «Yookin xbʼanyoxinkil re li Yos xbʼaan naq laaʼat jun aj kʼanjel chiru». «Kʼaru peʼ xaaye» kixye we. Joʼkan naq xinkʼut chiru Romanos 13:4 ut saʼ xkʼabʼaʼ naq aʼan aj protestante, kiwulak chiru li raqal aʼin. Saʼ xraqik xooʼaatinak 30 kʼasal ut chaabʼil xooʼelk. Kixye we naq jwal naroxloqʼi li xkʼanjelebʼ laj testiiw re li Jehobʼa.

Chiru naabʼal chihabʼ li xtenamit li Jehobʼa xeʼkʼameʼk chiru li chaqʼrabʼ aran Europa saʼ xkʼabʼaʼ li xpaabʼal, chanru nekeʼxkʼirisi ebʼ li xkokʼal ut li toj li nachʼutubʼamank re li awabʼej. Oxloqʼ chiwu naq naabʼal sut xintzʼaqonk chirix li naʼlebʼ aʼin ut rilbʼal chanru li Jehobʼa xooxtenqʼa re naq us tooʼelq. Toj saʼ li qakutan ak xooʼelk chiʼubʼej saʼ numenaq 140 li naʼlebʼ chiru li chaqʼrabʼ aran saʼ li Tribunal Europeo de Derechos Humanos.

Moqon, laj Philip Brumley, li nakʼanjelak saʼ li nimla molam, laj Valter Farneti, re Italia ut laaʼin xookʼanjelak saʼ komonil re naq ebʼ li hermaan re Cuba teʼruuq xloqʼoninkil ru li Yos xbʼaan naq ramro li qakʼanjel aran Cuba. Xintzʼiibʼa jun li esilhu rehebʼ li wankebʼ joʼ ruuchil li awabʼej re Cuba aran Bélgica ut moqon xinʼaatinak rikʼin li winq li tenebʼanbʼil saʼ xbʼeen rilbʼal li xqapatzʼ rehebʼ. Moko us ta xooʼelk saʼ li xbʼeen chʼutam li xqabʼaanu re xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal li kixbʼaanu naq trameʼq li qakʼanjel.

Usta joʼkan xootijok chiru li Jehobʼa ut xqapatzʼ qaleseens re xtaqlankil 5,000 li Santil Hu aran Cuba. Xqataw ru naq li Jehobʼa yook rosobʼtesinkil li qakʼanjel xbʼaan naq maakʼaʼ xkʼul li xqataqla ut xjekʼimank li Santil Hu rehebʼ li hermaan. Joʼkan naq xqapatzʼ qaleseens wiʼ chik re xtaqlankil 27,500 li Santil Hu ut xeʼxye qe naq tooruuq xbʼaanunkil. Jwal sa xqekʼa qibʼ naq li ebʼ hermaan re Cuba wankebʼ chik li Xsantil Hu!

Naabʼal sut xinwulak aran Cuba re rilbʼal ma naruhank xjalbʼal li naxye li chaqʼrabʼ chirix li qakʼanjel. Xbʼaan aʼan chaabʼil ninkʼam wibʼ rikʼinebʼ li nekeʼawabʼejink aran Cuba.

Saʼ 1994, qʼaxal xnumtaak li rahilal aran Ruanda, xeʼkamsiik numenaq 1,000,000 ebʼ laj tutsi. Ra xyeebʼal, abʼan xeʼkamsiik ajwiʼ wiibʼ  oxibʼ rehebʼ li qahermaan. Saʼ junpaat joʼ aj testiiw re li Jehobʼa xqakʼubʼ qibʼ re xtenqʼankilebʼ li hermaan.

Naq xoowulak Kigali, li xjolomil li tenamit xqil naq xeʼxpuubʼa li ochoch re jalok aatin ut li naʼaj bʼarwiʼ naxokmank ebʼ li tasal hu. Joʼkan ajwiʼ, xeʼxye qe chanru xeʼkamsiik wiibʼ oxibʼ li hermaan rikʼin chʼiichʼ. Abʼan xeʼxye ajwiʼ chanru xeʼxkʼutbʼesi li rahok. Jun eetalil, xqanaw ru jun li hermaan tutsi li kimuqeʼk chiru 28 kutan xbʼaan jun li junkabʼal hutus. Aran Kigali kiwank jun li chʼutam bʼarwiʼ xqawaklesi xpaabʼal numenaq 900 li hermaan.

Moqon xqaqʼax li xnubʼalil li tenamit ut xoowulak Zaire (li nawbʼil ru anaqwan joʼ República Democrática del Congo) re xsikʼbʼalebʼ laj Testiiw re Ruanda li xeʼelelik saʼ li naʼaj re kolok ibʼ li nachʼ wank chiru li tenamit Goma. Yook chi chʼaʼajkoʼk chiqu xtawbʼalebʼ li hermaan, joʼkan naq xqapatzʼ qatenqʼ re li Jehobʼa. Saʼ li hoonal aʼan yook chi chalk jun li poyanam ut xqapatzʼ re wi naxnaw ru jun laj Testiiw ut aʼan kixye qe: «Laaʼin aj Testiiw, texinkʼam rikʼinebʼ li hermaan li wankebʼ saʼ li chʼuut re tenqʼank». Sa xooʼaatinak rikʼinebʼ li hermaan ut xqawaklesi xchʼoolebʼ 1,600 tana li hermaan li wankebʼ saʼ li naʼaj re kolok ibʼ. Ut xqayaabʼasi rehebʼ jun li esilhu li kʼubʼanbʼil xbʼaan li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa. Sa xchʼoolebʼ li hermaan naq xeʼrabʼi naq li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa kixye rehebʼ: «Junelik nokootijok cheerix. Naqanaw naq li Jehobʼa maajunwa teʼxkanabʼ». Jwal yaal li xyeemank xbʼaan naq anaqwan aran Ruanda wank numenaq 30,000 ebʼ laj Testiiw li sahebʼ saʼ xchʼool chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa.

Saʼ 2011 kikamk li xʼElly. Kachʼin chik ma chiru 58 chihabʼ xoowank chi sumsu. Junelik ninye re li Jehobʼa naq ra inchʼool ut aʼan naxkʼojobʼ inchʼool. Nikinxtenqʼa ajwiʼ xyeebʼal rehebʼ li wechkabʼal li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos.

Usta numenaq 90 chihabʼ wank we, toj nintzʼaqonk saʼ li puktesink rajlal xamaan. Nintenqʼahebʼ ajwiʼ li nekeʼxkol li qamolam chiru li chaqʼrabʼ arin Bélgica, ninwotz li xintzol rikʼin jalanebʼ chik li hermaan ut ninwaklesi xchʼoolebʼ li saaj li tojeʼ xeʼok Betel.

Numenaq tana 84 chihabʼ chalen li xbʼeen sut naq xintijok chiru li Jehobʼa. Aran xintikibʼ wank joʼ ramiiw li Jehobʼa ut qʼaxal nachʼ nawekʼa wibʼ rikʼin. Jwal ninbʼanyoxi re li Jehobʼa naq junelik kirabʼi lintij! (Sal. 66:19). b