NAʼLEBʼ RE TZOLOK 39
Ma wank aakʼabʼaʼ saʼ «xhuhil li yuʼam»?
«Chiru ajwiʼ li Qaawaʼ kitzʼiibʼaak jun li tasal hu, re naq patzʼbʼilaqebʼ li nekeʼpaabʼank […] re li Qaawaʼ Yos» (MAL. 3:16).
BʼICH 71 Laaʼo laj yalonel re li Jehobʼa!
RUʼUJIL LI TZOLOM a
Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, li Jehobʼa yook xtzʼiibʼankil li kʼabʼaʼej saʼ «xhuhil li yuʼam». (Chaawil li raqal 1 ut 2).
1. Joʼ naxye Malaquías 3:16, kʼaru li hu yook xtzʼiibʼankil li Jehobʼa, ut kʼaru wank chisaʼ?
CHIRU naabʼal chihabʼ li Jehobʼa ak yook xtzʼiibʼankil jun li hu bʼarwiʼ wank naabʼal li kʼabʼaʼej. Li xbʼeen kʼabʼaʼej li wank saʼ li hu aʼin, aʼan re laj Abel (Luc. 11:50, 51) b. Chalen aran li Jehobʼa yook xkʼebʼal li kʼabʼaʼej saʼ li hu aʼan, ut chi miyon li kʼabʼaʼej wank chisaʼ (taayaabʼasi Malaquías 3:16). Saʼ li Santil Hu nakʼabʼaʼiik «xhuhil li yuʼam» (Apoc. 3:5; 17:8).
2. Anihebʼ aj kʼabʼaʼ wanq saʼ xhuhil li yuʼam, ut kʼaru tqabʼaanu re naq wanq li qakʼabʼaʼ chisaʼ?
2 Saʼ li hu aʼin wankebʼ xkʼabʼaʼebʼ li nekeʼloqʼonink re li Jehobʼa, ut li nekeʼxra li xkʼabʼaʼ. Wankebʼ roybʼenihom maakʼaʼ naxye ma saʼ choxa malaj saʼ Ruuchichʼochʼ. Li qakʼabʼaʼ naru nakʼemank saʼ li hu aʼin wi wanko choʼq ramiiw li Jehobʼa ut kaw li qapaabʼal chirix li xkamik li Jesukriist (Juan 3:16, 36). Peʼyaal naqaj naq tzʼiibʼanbʼilaq li qakʼabʼaʼ chisaʼ li hu aʼin?
3, 4. a) Wi li qakʼabʼaʼ wank saʼ xhuhil li yuʼam, ma naraj xyeebʼal naq tqakʼul li junelik yuʼam? b) Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin ut saʼ li jun chik?
3 Ma naraj xyeebʼal naq li wankebʼ xkʼabʼaʼebʼ saʼ li hu aʼin teʼxtaw li junelik yuʼam? Li xsumenkil naqataw saʼ Éxodo 32:33, bʼarwiʼ li Jehobʼa kixye re laj Moisés: «Li xmaakobʼk chiwu, aʼan li tinsach xkʼabʼaʼ saʼ linhu». Ebʼ li kʼabʼaʼej aʼin naru nabʼormank; chanchan tawiʼ naq li Jehobʼa kixtzʼiibʼa rikʼin laaps malaj peens (Apoc. 3:5). Abʼan li naqaj aʼan naq li qakʼabʼaʼ wanq saʼ li hu aʼin chi junajwa.
4 Maare tchalq saʼ qachʼool wiibʼ oxibʼ li patzʼom. Maare tqakʼoxla, kʼaru naxye li Santil Hu chirixebʼ li wankebʼ xkʼabʼaʼ saʼ li xhuhil li yuʼam ut li maakʼaʼebʼ xkʼabʼaʼ chisaʼ? Ut, joqʼe teʼxkʼul li junelik yuʼam li wankebʼ xkʼabʼaʼ saʼ li hu aʼin? Ut kʼaru tkʼulmanq rikʼinebʼ li xeʼkamk li inkʼaʼ xeʼxnaw ru li Jehobʼa? Ma naru twanq li xkʼabʼaʼebʼ saʼ li hu aʼin? Saʼ li tzolom aʼin ut saʼ li jun chik tqil li xsumenkil.
ANIHEBʼ AJ KʼABʼAʼ WANK SAʼ XHUHIL LI YUʼAM?
5, 6. a) Joʼ naxye saʼ Filipenses 4:3, anihebʼ wankebʼ xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam? b) Joqʼe natzʼiibʼamank chi junajwa?
5 Anihebʼ aj kʼabʼaʼ tzʼiibʼanbʼil saʼ xhuhil li yuʼam? Re xsumenkil ebʼ li patzʼom aʼin, tqatzʼil rix oobʼ chʼuut ebʼ li kristiʼaan. Wiibʼ oxibʼ li chʼuut wankebʼ li xkʼabʼaʼ chisaʼ, ut junchʼol chik inkʼaʼ.
6 Li xbʼeen chʼuut aʼanebʼ li sikʼbʼilebʼ ru re naq teʼawabʼejinq rochbʼen li Kriist saʼ choxa. Ma wankebʼ li xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam? Joʼkan. Li apóstol Pablo kixye rehebʼ li rechkʼanjelil li wankebʼ aran Filipo, naq li xkʼabʼaʼebʼ li yulbʼilebʼ ru li teʼawabʼejinq rochbʼen li Kriist ak wankebʼ xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam (taayaabʼasi Filipenses 4:3). Re naq inkʼaʼ t-isimanq li xkʼabʼaʼebʼ saʼ li hu aʼin, tento naq tiikaqebʼ xchʼool. Ut naq ak xeʼxkʼul li reetalil, naq toj maajiʼ nekeʼkamk malaj naq toj maajiʼ natiklaak li nimla rahilal, ebʼ li xkʼabʼaʼebʼ ttzʼiibʼamanq chi junajwa sa li xhuhil li yuʼam (Apoc. 7:3).
7. Chanru nokooxtenqʼa Apocalipsis 7:16, 17 chi xnawbʼal joqʼe ttzʼiibʼamanq xkʼabʼaʼ chi junajwa ebʼ li xkʼihalil li karneer saʼ li xhuhil li yuʼam?
7 Li xkabʼ chʼuut aʼanebʼ li xkʼihalil li karneer. Ma tzʼiibʼanbʼilebʼ li xkʼabʼaʼ chisaʼ li xhuhil li yuʼam? Joʼkan tzʼaqal. Ut ma twanq li xkʼabʼaʼebʼ naq ak xnumeʼk li Armagedón? Joʼkan ajwiʼ (Apoc. 7:14). Li Jesús kixye naq ebʼ li qas qiitzʼin aʼin, li chanchanebʼ karneer, «teʼxik saʼ li junelik yuʼam» (Mat. 25:46). Abʼanan, li teʼkoleʼq chiru li Armagedón moko saʼ junpaat ta teʼxkʼul li junelik yuʼam. Chanchan naq li xkʼabʼaʼebʼ tzʼiibʼanbʼil chi laaps. Chiru li jun mil chihabʼ li Jesús kixye: «tixbʼeresihebʼ ut tixkʼam xbʼehebʼ toj saʼ ebʼ xyoʼlebʼaal li yuʼam haʼ». Ebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist, li inkʼaʼ nekeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa, teʼtzʼiibʼaaq li xkʼabʼaʼ chi junajwa saʼ li xhuhil li yuʼam (taayaabʼasi Apocalipsis 7:16, 17).
8. Anihebʼ maakʼaʼebʼ xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam, ut kʼaru teʼxkʼul?
8 Li rox chʼuut aʼanebʼ li chibʼaat, li teʼsacheʼq chi junajwa saʼ Armagedón. Ut maakʼaʼebʼ xkʼabʼaʼ saʼ li xhuhil li yuʼam. Li Jesús kixye naq «teʼxik ebʼ aʼin saʼ li tojbʼamaak chi junelik» (Mat. 25:46). Li Apóstol Pablo kixye: «li xtojbʼal rix li xmaakebʼ aʼan li sachk chi junajwa» (2 Tes. 1:9; 2 Ped. 2:9, TNM). Aʼin ajwiʼ nayeemank chirixebʼ li kristiʼaan li xeʼxqʼet ribʼ chiru li santil musiqʼej, aʼin nekeʼxnaw li rajom li Jehobʼa abʼan moko nekeʼxbʼaanu ta. Aʼanebʼ teʼsacheʼq ru chi junajwa (Mat. 12:32; Mar. 3:28, 29; Heb. 6:4-6). Tqatzʼil rix wiibʼ li chʼuut li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo saʼ li Ruuchichʼochʼ.
LI TEʼWAKLIIQ WIʼ CHIK CHI YOʼYO
9. Anihebʼ li wiibʼ chi chʼuut li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo arin saʼ li Ruuchichʼochʼ, ut kʼaʼut naq jalanebʼ? (Hechos 24:15, Wy).
9 Li Santil Hu naʼaatinak chirix wiibʼ li chʼuut li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo, li naru teʼxtaw li junelik yuʼam arin saʼ li Ruuchichʼochʼ: «li tiikebʼ xchʼool» ut «li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool» (taayaabʼasi Hechos 24:15, Wy. Taawil taqʼa). c «Li tiikebʼ xchʼool» aʼanebʼ li xeʼkʼanjelak chiru li Jehobʼa. Ut «li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool» aʼanebʼ li inkʼaʼ xeʼkʼanjelak chiru li Jehobʼa. Li xbʼaanuhomebʼ, moko naxchap ta ribʼ rikʼin li nawulak chiru li Jehobʼa. Ebʼ li wiibʼ chi chʼuut aʼin teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo, ma naraj xyeebʼal naq li xkʼabʼaʼebʼ wank saʼ li xhuhil li yuʼam? Re xsumenkil li patzʼom aʼin, tqatzʼil rix li wiibʼ chi chʼuut aʼin.
10. Kʼaʼut teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo «li tiikebʼ xchʼool», ut kʼaru li kʼanjel teʼkʼeheʼq rehebʼ? (Chaawil ajwiʼ «Xpatzʼom ebʼ laj ilol hu» li naʼaatinak chirix li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo saʼ Ruuchichʼochʼ).
10 Li xka chʼuut aʼanebʼ «li tiikebʼ xchʼool» li wankebʼ chaq li xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam, naq toj maajiʼ nekeʼkamk. Ma xeʼisiik li xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam naq xeʼkamk? Inkʼaʼ, xbʼaan naq wankebʼ saʼ xchʼool li Jehobʼa. Xbʼaan naq aʼan «maawaʼ xYos li kamenaqebʼ, xYos bʼan li yoʼyookebʼ, xbʼaan naq choʼq re aʼan yoʼyookebʼ chixjunil!» (Luc. 20:38). Aʼin naraj xyeebʼal naq ebʼ li tiikebʼ xchʼool li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo arin saʼ li Ruuchichʼochʼ wanqebʼ li xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam. Abʼanan, chanchan tawiʼ naq tzʼiibʼanbʼil rikʼin laaps (Luc. 14:14). Wiibʼ oxibʼ li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo arin saʼ li Ruuchichʼochʼ teʼwanq joʼ «aj jolominel saʼ xbʼeen chixjunil li ruuchichʼochʼ» (Sal. 45:17).
11. Kʼaru naʼajmank chiruhebʼ «li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool» re naq teʼwanq li xkʼabʼaʼebʼ saʼ xhuhil li yuʼam?
11 Anaqwan, tqil li roʼ chʼuut: «li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool». Maare saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ nekeʼxnaw chaq li xchaqʼrabʼ li Jehobʼa, moko xeʼxbʼaanu ta li us saʼ li xyuʼam. Ut maakʼaʼebʼ li xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam. Naq teʼwaklesiiq wiʼ chik chi yoʼyo, teʼkʼeheʼq li xhoonal re naq twanq li xkʼabʼaʼebʼ saʼ xhuhil li xyuʼam. Ebʼ li kristiʼaan aʼin t-ajmanq naabʼal li tenqʼ chiruhebʼ. Xbʼaan naq maare wiibʼ oxibʼ, xeʼxbʼaanu li yiibʼru aj naʼlebʼ. Joʼkan naq ebʼ aʼin tento naq teʼxtzol wank joʼ naraj li Jehobʼa. Re xtzolbʼalebʼ li kristiʼaan aʼin, li Xʼawabʼejilal li Yos tixbʼaanu li nimla kʼanjel li maajunwa ilbʼil chaq.
12. a) Anihebʼ teʼtzoloq re li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool? b) Ut kʼaru teʼxkʼul wi inkʼaʼ nekeʼxbʼaanu li teʼxtzol?
12 Ani teʼtzoloq rehebʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool? Ebʼ li xkʼihalil li karneer ut ebʼ li tiikebʼ xchʼool li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo saʼ li Ruuchichʼochʼ. Kʼaru tento teʼxbʼaanu li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool wi teʼraj naq ebʼ li xkʼabʼaʼebʼ teʼwanq saʼ xhuhil li yuʼam? Tento naq teʼwanq choʼq ramiiw li Jehobʼa ut teʼxqʼaxtesi li xyuʼam chiru. Li Jesús ut ebʼ li yulbʼilebʼ ru teʼwanq joʼ aj raqol aatin ut yoʼon wanqebʼ chi rilbʼal kʼaru teʼxbʼaanu rikʼin li nekeʼxtzol ebʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool (Apoc. 20:4). Wi inkʼaʼ nekeʼraj xkʼulubʼankil li tenqʼ li teʼyeechiʼiiq rehebʼ, teʼsacheʼq ru chi junajwa, usta 100 chihabʼ wanqebʼ re (Is. 65:20). Li Jehobʼa ut li Jesús nekeʼril li kʼaru wank saʼ xchʼool ebʼ li qas qiitzʼin, ut inkʼaʼ teʼxkʼulubʼa naq teʼxbʼaanu li rahilal saʼ li akʼ ruuchichʼochʼ (Is. 11:9; 60:18; 65:25; Juan 2:25).
LI WAKLIIK CHI YOʼYO RE YUʼAM UT RE RAQOK AATIN
13, 14. a) Chankiru naqataw chaq li naxye Juan 5:29, TNM? b) Kʼaru tqakʼe reetal naq tqayaabʼasi li raqal aʼin?
13 Li Jesús kiʼaatinak ajwiʼ chirixebʼ li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo arin saʼ li Ruuchichʼochʼ. Aʼan kixye: «Twulaq xqʼehil naq chixjunilebʼ li wanqebʼ saʼ muqlebʼaal kamenaq teʼrabʼi xyaabʼ xkux ut teʼelq chaq: li xeʼxbʼaanu li us teʼwakliiq chi yoʼyo re li yuʼam, ut li xeʼxbʼaanu li inkʼaʼ us teʼwakliiq chi yoʼyo re li tojbʼamaak [raqok aatin, TNM]» (Juan 5:28, 29). Kʼaru kiraj xyeebʼal li Jesús?
14 Junxil naqapaabʼ naq li Jesús yook chaq chi aatinak chirix li teʼxbʼaanu li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo. Wanqebʼ, teʼxbʼaanu li chaabʼil naʼlebʼ, wanqebʼ chik li inkʼaʼ us. Qakʼehaq reetal naq li Jesús moko yook ta xyeebʼal naq li teʼelq chaq saʼ li muqlebʼaal kamenaq teʼxbʼaanu li us malaj teʼxbʼaanu li inkʼaʼ us. Kiʼaatinak bʼan chirix «li xeʼxbʼaanu li us» ut «li xeʼxbʼaanu li inkʼaʼ us». Naraj xyeebʼal li xeʼxbʼaanu chaq naq toj maajiʼ nekeʼkamk. Aʼin wank xyaalal, xbʼaan naq, saʼ li akʼ ruuchichʼochʼ maakʼaʼaq chik li yibʼru aj naʼlebʼ. Ebʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool keʼxbʼaanu chaq li yibʼru aj naʼlebʼ naq toj maajiʼ nekeʼkamk. Kʼaru kiraj xyeebʼal li Jesús naq «teʼwakliiq chi yoʼyo re li yuʼam» ut naq «teʼwakliiq chi yoʼyo» re li raqok aatin?
15. Anihebʼ «teʼwakliiq chi yoʼyo re li yuʼam», ut kʼaʼut?
15 Li tiikebʼ xchʼool, li xeʼxbʼaanu li us, naq toj maajiʼ nekeʼkamk, «teʼwakliiq chi yoʼyo re li yuʼam» xbʼaan naq li xkʼabʼaʼebʼ ak wank saʼ xhuhil li yuʼam. Aʼin naraj xyeebʼal naq li xwaklijik chi yoʼyo «li xeʼxbʼaanu li us», li naxye saʼ Juan 5:29, juntaqʼeet rikʼin li xwaklijik chi yoʼyo «li tiikebʼ xchʼool» li naxye Hechos 24:15, Wy. Aʼin ajwiʼ naxchap ribʼ rikʼin li naxye Romanos 6:7: «Li ak xkamk, maakʼaʼ chik xwankil li maak saʼ xbʼeen». Naq li tiikebʼ xchʼool nekeʼkamk, nekeʼxtoj rix xmaak, abʼanan li resil li xtiikilalebʼ xchʼool nakanaak chi tzʼiibʼanbʼil chi junajwa (Heb. 6:10). Li tiikebʼ xchʼool, li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo, tento naq inkʼaʼ teʼxtzʼeqtaana li Yos re naq li xkʼabʼaʼebʼ inkʼaʼ tsachmanq saʼ xhuhil li yuʼam.
16. Kʼaru li wakliik «chi yoʼyo re li tojbʼamaak [raqok aatin]»?
16 Kʼaru tkʼulmanq rikʼinebʼ li xeʼxbʼaanu li yibʼru aj naʼlebʼ naq toj maajiʼ nekeʼkamk? Ebʼ aʼan xeʼsacheʼk xmaak naq xeʼkamk, abʼanan maakʼaʼ resil li xtiikilalebʼ xchʼool chi tzʼiibʼanbʼil. Ebʼ li xkʼabʼaʼ moko wank ta saʼ xhuhil li yuʼam. Joʼkan naq, li xwaklijik chi yoʼyo «li xeʼxbʼaanu li inkʼaʼ us» juntaqʼeet rikʼin li xwaklijik chi yoʼyo «li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool» li naxye Hechos 24:15, Wy. Aʼanebʼ «teʼwakliiq chi yoʼyo re li tojbʼamaak [raqok aatin]». d Traqmanq aatin saʼ xbʼeenebʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool ut teʼtzʼileʼq rix (Luc. 22:30). Re rilbʼal ani xkʼulubʼ naq ttzʼiibʼaaq li xkʼabʼaʼ saʼ xhuhil li yuʼam, tento naq teʼxkanabʼ li xyibʼru aj naʼlebʼ ut teʼxqʼaxtesi li xyuʼam chiru li Jehobʼa.
17, 18. Kʼaru tento teʼxbʼaanu li teʼwakliiq wiʼ chik saʼ li Ruuchichʼochʼ, ut kʼaru «li xbʼaanuhomebʼ» li naxye Apocalipsis 20:12, 13?
17 Maakʼaʼ naxye ma tiikebʼ chaq xchʼool malaj inkʼaʼ, li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo arin saʼ li Ruuchichʼochʼ tento naq teʼxpaabʼ li chaqʼrabʼ li tkʼemanq chiru 1,000 chihabʼ. Li apóstol Juan kixye: «Kiwil ebʼ li kamenaq, joʼ kokʼ joʼ ninq, xaqxookebʼ chiru li nimajwal kʼojaribʼaal. Ut keʼteemank ebʼ li hu, joʼ ajwiʼ jun chik li hu, aʼ li xhuhil li yuʼam. Kiraqmank aatin saʼ xbʼeenebʼ joʼ chanru tzʼiibʼanbʼil saʼ ebʼ li hu, aʼ yaal chanru li xbʼaanuhomebʼ» (Apoc. 20:12, 13).
18 Kʼaru «li xbʼaanuhomebʼ» ttzʼilmanq rix re naq traqmanq aatin saʼ xbʼeenebʼ li teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo? Ma li xeʼxbʼaanu naq toj maajiʼ nekeʼkamk? Inkʼaʼ. Qajultikaq naq wi xeʼkamk, xeʼsacheʼk li xmaak. Joʼkan naq «li xbʼaanuhomebʼ» li naʼaatinak wiʼ li raqal aʼin, moko aʼan ta li xeʼxbʼaanu naq toj maajiʼ nekeʼkamk, chirix bʼan li teʼxbʼaanu naq teʼtzoleʼq saʼ li akʼ ruuchichʼochʼ. Ebʼ li winq li tiikebʼ xchʼool joʼ laj Noé, laj Samuel, laj Daniel ut laj David tento teʼxtzol chirix li Jesukriist ut tento naq teʼxkʼutbʼesi naq kawebʼ li xpaabʼal chirix li xkamik. Ma tojaʼ ta chik inkʼaʼ teʼxbʼaanu ebʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool!
19. Chanru teʼraqeʼq li teʼxtzʼeqtaana li chʼinaʼusil maatan aʼin?
19 Chanru teʼraqeʼq li teʼxtzʼeqtaana li chʼinaʼusil maatan aʼin? Apocalipsis 20:15 naxye: «Yalaq ani inkʼaʼ kitaweʼk xkʼabʼaʼ chi tzʼiibʼanbʼil saʼ li xhuhil li yuʼam, kikuteʼk ajwiʼ saʼ li palaw xam». Joʼkan tzʼaqal, chi junajwa teʼsachmanq ruhebʼ. Joʼkan naq aajel ru naq li qakʼabʼaʼ tzʼiibʼanbʼilaq saʼ li xhuhil li yuʼam ut naq wanq aran chi junelik!
Jun li hermaan yook chi tzʼaqonk saʼ li nimla kʼanjel re xtzolbʼalebʼ li kristiʼaan chirix li Santil Hu li tbʼaanumanq chiru li jun mil chihabʼ. (Chaawil li raqal 20).
20. Kʼaru li chʼinaʼusil kʼanjel tbʼaanumanq chiru li jun mil chihabʼ? (Chaawil li jalam u chiru li hu).
20 Li Xʼawabʼejilal li Jesús chiru li jun mil chihabʼ kʼajoʼaq xchʼinaʼusal. Aran tbʼaanumanq jun li nimla kʼanjel re xtzolbʼalebʼ li kristiʼaan chirix li Santil Hu. Abʼanan, ttzʼilmanq ajwiʼ rix li teʼxbʼaanu ebʼ li tiikebʼ xchʼool ut ebʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool (Is. 26:9; Hech. 17:31). Chanru tbʼaanumanq li chʼinaʼusil kʼanjel aʼin? Saʼ li jun chik tzolom ttzʼilmanq rix aʼin ut tooxtenqʼa chi roxloqʼinkil.
BʼICH 140 Ak xwulak li junelik yuʼam!
a Saʼ li tzolom aʼin, tchʼolobʼamanq chiʼus li kiraj xyeebʼal li Jesús saʼ Juan 5:28, 29 naq naʼaatinak chirix li «teʼwakliiq chi yoʼyo re li yuʼam» ut li «teʼwakliiq chi yoʼyo re li tojbʼamaak [raqok aatin]». Tqil kʼaru naraj xyeebʼal li wiibʼ chi naʼlebʼ aʼin ut anihebʼ nekeʼokenk chisaʼ.
b Li hu aʼin kitzʼiibʼamank «chalen chaq saʼ xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ». Li ruuchichʼochʼ aʼin aʼanebʼ li kristiʼaan li teʼruuq xtawbʼal rusilal li xkamik li Jesús (Mat. 25:34; Apoc. 17:8). Chanchan tawiʼ, naq li xkʼabʼaʼ laj Abel aʼan li xbʼeen li wank saʼ li xhuhil li yuʼam.
c Hechos 24:15: «Laaʼin kaw inchʼool chi xpaabʼankil li Dios joʼ nekeʼxbʼaanu li yookebʼ chi jitok wa. Laaʼin ninpaabʼ ajwiʼ naq teʼwakliiq wiʼ chik chi yoʼyo li kamenaq, joʼ li tiikebʼ xchʼool joʼ ajwiʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool».
d Junxil naqaye naq li «raqok aatin» naʼaatinak chirix li tojbʼamaak malaj li tenebʼanbʼil saʼ xbʼeen junaq li kristiʼaan. Abʼan li aatin «raqok aatin» maare naraj xyeebʼal ajwiʼ aʼin. Naq li Jesús kiʼaatinak chirix aʼin, kiʼaatinak chirix naabʼal li naʼlebʼ, xbʼaan naq li aatin raqok aatin naraj xyeebʼal xtzʼilbʼal rix malaj xyalbʼal rix. Jun li tasal hu saʼ griego naxye naq aʼan «xtzʼilbʼal rix li naxbʼaanu junaq li kristiʼaan».
