LI CHʼAʼAJKILAL. Li Santil Hu kikoleʼk, usta saʼ junpaat naqʼaak li hu li xeʼxtzʼiibʼa wi ut xeʼxyal xsachbʼal. Abʼan xeʼwank ebʼ laj tzʼiibʼ ut ebʼ laj jalol aatin li xeʼxyal xjalbʼal li esil li naxye li Santil Hu re naq tixchap ribʼ rikʼin li nekeʼxpaabʼ aʼan. Qatzʼilaq rix wiibʼ oxibʼ li eetalil:

• Li naʼaj re loqʼonink. Ebʼ laj Samaritano li xeʼxtzʼiibʼa li Santil Hu re Génesis toj Deuteronomio xeʼxkʼe wiibʼ oxibʼ li aatin saʼ Éxodo 20:17 re naq li xSantil Huhebʼ tixchap ribʼ rikʼin li naʼlebʼ naq teʼxkabʼla jun li ochoch saʼ li tzuul Gerizim.

• Li naʼlebʼ naq oxibʼ ru li Yos. Ak numenaq 300 chihabʼ chalen xraqik xtzʼiibʼankil li Santil Hu jun li winq li naxpaabʼ naq oxibʼ ru li Yos kixkʼe xtzʼaqobʼ li aatin saʼ 1 Juan 5:7 bʼarwiʼ kixye «saʼ choxa li yuwaʼbʼej, li aatin ut li santil musiqʼej li oxibʼ aʼin, junajebʼ ru». Ebʼ li aatin aʼin moko wank ta saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼank chaq junxil. Laj Bruce Metzger li naxtzʼil rix li Santil Hu kixye naq «chalen chaq saʼ li chihabʼ 500 ebʼ li aatin aʼin xʼoksimank saʼ naabʼal li Santil Hu re latín».

• Li xkʼabʼaʼ li Yos. Naabʼalebʼ laj judiiy xeʼxye naq li xkʼabʼaʼ li Yos saant joʼkan naq naabʼalebʼ laj jalol aatin moko xeʼroksi ta li xkʼabʼaʼ saʼ li Santil Hu xeʼroksi ebʼ li aatin Yos malaj Qaawaʼ. Abʼan ebʼ li uuchil kʼabʼaʼej aʼin naʼoksimank ajwiʼ rehebʼ li winq, li pechʼbʼil yos ut re laj Tza (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4). a

CHANRU KIKOLEʼK LI SANTIL HU. Li xbʼeen naʼlebʼ. Chiru li chihabʼ 1000 malaj 1400 jun chʼuut ebʼ laj tzʼiibʼ li nekeʼkʼabʼaʼiik masoreta xeʼxtzʼiibʼa reetalil li najteril chaqʼrabʼ chi tzʼaqal re ru. Kiyeemank ajwiʼ naq xeʼrajla ebʼ li aatin ut ebʼ li tzʼiibʼ re naq inkʼaʼ teʼpaltoʼq. Naq nekeʼxkʼoxla naq wank jun li paltil nekeʼxtzʼiibʼa chire li Santil Hu. Ebʼ laj masoreta inkʼaʼ xeʼraj xjalbʼal li wank saʼ li Santil Hu. Laj Moshe Goshen-Gottstein, jun laj kʼutunel naxye «choʼq rehebʼ laj masoreta nimla maak xjalbʼal li wank saʼ li Santil Hu».

Li xkabʼ naʼlebʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ naq wank naabʼal li najteril hu re li Santil Hu ebʼ li nekeʼxtzʼil rix aʼin, naru nekeʼroksi re xtawbʼal junaq li paltil. Chiru naabʼal siʼeent chihabʼ ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li paabʼal nekeʼxye naq li Santil Hu li wank saʼ latín maakʼaʼ xpaltil. Joʼ ak xqil saʼ 1 Juan 5:7 xeʼxkʼe xtzʼaqobʼ li naʼlebʼ. Li paltil aʼin kikʼemank saʼ li Santil Hu Reina-Valera. Abʼan kʼaru naxkʼut ebʼ li najteril hu li kitawmank? Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin xeʼxkʼe reetal naq ebʼ li najteril hu li wank saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal moko tzʼiibʼanbʼil ta li aatin aʼin. Joʼkan naq, naq xeʼxʼakʼobʼresi li Santil Hu Reina-Valera ut junchʼol chik li Santil Hu xeʼrisi li naʼlebʼ aʼin chisaʼ.

Ebʼ li najteril hu naxkʼut naq li Santil Hu moko xjalmank ta. Saʼ li 1947 wank ani kitawok re li bʼotbʼil hu chixkʼatq li Kamenaqil palaw. Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin xeʼxjuntaqʼeeta li bʼotbʼookil hu rikʼin li reetalil li Santil Hu li xeʼxtzʼiibʼa ebʼ laj masoreta. Ak numenaq 1000 chihabʼ kitzʼiibʼamank li Santil Hu aʼin. Jun rehebʼ li winq aʼin kixye naq «ebʼ laj masoreta xeʼxtzʼiibʼa li Santil Hu joʼ tzʼiibʼanbʼil chaq saʼ xtiklajik joʼkan naq paabʼajel li wank saʼ li Santil Hu».

Saʼ Irlanda wank jun li naʼaj bʼarwiʼ xokxookebʼ li najteril hu re li Santil Hu saʼ Griego. Wankebʼ reetalil li Santil Hu li kitzʼiibʼamank 100 chihabʼ naq ak xraqmank xtzʼiibʼankil li Santil Hu. Jun li tasal hu naxye naq «usta kitzʼiibʼamank naabʼal reetalil li Santil Hu moko naabʼal ta kijalaak chisaʼ».

LI RUSILAL. Usta wank naabʼal li najteril hu re li Santil Hu moko kijalmank ta li wank chisaʼ. Laj Sir Frederic Kenyon kixye naq: «Maajun chik li hu kitzʼiibʼamank reetalil, joʼ li Santil Hu. Ut li esil li naqil saʼ li Santil Hu li wank saʼ Griego moko xjalmank ta». Laj William Henry Green kixye naq «tzʼaqal re ru tzʼiibʼanbʼil li najteril chaqʼrabʼ ut maajun chik li hu tzʼiibʼanbʼil chi chʼolchʼo ru joʼ li Santil Hu».