Anaqwan natawmank naabʼal chik li naʼlebʼ chiru junxil. Aʼin naru nokooxtenqʼa re naq us wanq li qajunxaqalil ut maakʼaʼ tqaxuwa. Abʼan weent tqabʼaanu xbʼaan naq naru naqataw junaq li naʼlebʼ li moko yaal ta joʼ aʼin:

•   Li esil li moko yaal ta

•   Li naʼlebʼ li moko yaal ta

•    Li naʼlebʼ li inkʼaʼ nanawmank ma yaal

 Jun li eetalil chirix aʼin, naq yook chaq li COVID-19, laj tzʼiibʼ li wank saʼ li molam Naciones Unidas kixye chirix jun li yajel li qʼaxal xiwxiw li moko yaal ta. Kixye naq numtajenaq chik li bʼalaqʼil bʼan ut li naʼlebʼ chirix li qakawilal li naru nokooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal ut naq yook chi abʼimank naabʼal li tikʼtiʼ saʼ li tele ut saʼ li radio. Kixye ajwiʼ: «Ebʼ li qas qiitzʼin yookebʼ xjekʼinkil saʼ internet ebʼ li aatin li maakʼaʼ reetalil naq yaal. Yalaq bʼar naʼabʼimank naq xikʼ nekeʼileʼk ut nekeʼtzʼeqtaanaak ebʼ li qas qiitzʼin ut ebʼ li chʼuut».

 Moko toj akʼ ta li naʼlebʼ li moko yaal ta. Abʼanan li Santil Hu ak kixye chaq naq saʼebʼ li qakutan ebʼ li maaʼusebʼ xnaʼlebʼ ut li nekeʼbʼalaqʼik qʼaxal «taanumtaaq li xmaaʼusilalebʼ, yooqebʼ chi bʼalaqʼink ut yooqebʼ ajwiʼ chi bʼalaqʼiik» (2 Timoteo 3:1, 13, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, SBG). Ut anaqwan naq wank chik li internet saʼ junpaat chik nakʼulmank junaq li esil ut moko chʼaʼaj ta chik joʼ junxil ut nokooruuk ajwiʼ xjekʼinkil junaq li esil li moko yaal ta abʼan moko yal naqaj ta. Joʼkan naq, saʼ li korreo, saʼ li internet ut saʼ li esil li naqakʼul maare moko tzʼaqal ta re ru li naxye ut moko naxye ta chixjunil li xkʼulmank chaq.

 Kʼaru tatruuq xbʼaanunkil re xkolbʼal aawibʼ chiru li naʼlebʼ li moko yaal ta ut chiru li naʼlebʼ li inkʼaʼ nanawmank ma yaal? Arin taataw wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu li naru nakʼanjelak chaawu.

•   Maapaabʼ chixjunil li nakaawil ut chixjunil li nakaawabʼi

   Li naxye li Santil Hu: «Li inkʼaʼ nakʼoxlak naxpaabʼ chixjunil li nayeeheʼk re; li wank xnaʼlebʼ naxkʼe reetal bʼar yo chi xik» (Proverbios 14:15, SBG).

   Wi moko weent ta nakaabʼaanu, naru tateʼxbʼalaqʼi saʼ junpaat. Jun eetalil chirix aʼin kʼoxla rix ebʼ li bʼideo li moko najt ta roq malaj ebʼ li jalam u li nakʼemank saʼ mensaaj li natawmank saʼ junpaat saʼ internet. Yooko chi aatinak chirix li nanawmank ru joʼ memes, li yiibʼanbʼil re xkʼebʼalebʼ chi seʼek ebʼ li qas qiitzʼin. Abʼan ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼxpoʼ ebʼ li jalam u ut ebʼ li bʼideo. Ut nekeʼxkʼubʼ ajwiʼ li bʼideo bʼarwiʼ naʼilmank naq li qas qiitzʼin yook xbʼaanunkil malaj xyeebʼal junaq li naʼlebʼ li maajunwa xeʼxye chi moko xeʼxbʼaanu.

   «Ebʼ li winq li nekeʼxtzʼil rix aʼin xeʼxtaw naq saʼ xkʼihalil li naʼlebʼ li moko yaal ta wank li memes li ak jalpaqinbʼil chik ru» (Axios Media).

   Kʼoxla: «Ma yaal li esil ma yal jun li meme?».

•   Tzʼil rix bʼar chalenaq ut li yook chi yeemank

   Li naxye li Santil Hu: «Tzʼilomaq rix chixjunil» (1 Tesalonicenses 5:21, SBG).

   Maare jwal nawno junaq li naʼlebʼ malaj naabʼal sut yook chi abʼimank resil, abʼan maapaabʼ saʼ junpaat chi moko taawotz wi toj maajiʼ nakaatzʼil rix ma yaal. Chanru taanaw aʼin?

   Kʼe reetal ma paabʼajel bʼar chalenaq li esil. Wankebʼ li molam malaj ebʼ li xaqabʼanbʼilebʼ re xkʼebʼal junaq li esil nekeʼxjalpaqi ru junaq li naʼlebʼ yal re xtawbʼal xtuminebʼ malaj yal re xtawbʼal li awabʼejilal. Joʼkan naq il ma juntaqʼeet li naʼlebʼ li yook chi yeemank saʼ li tele ut saʼ li radio. Ebʼ li qamiiw maare teʼxtaqla saʼ korreo malaj saʼ internet junaq li naʼlebʼ li moko yaal ta abʼan moko yal teʼraj ta xbʼaanunkil. Joʼkan naq maapaabʼ junaq li esil wi toj maajiʼ nakaatzʼil rix bʼar chalenaq.

   Kʼe reetal ma toj akʼ li yook chi yeemank ut ma tzʼaqal re ru. Il li xkʼulmank, li xkutankil ut li reetalil li tkʼutbʼesinq re ma yaal li yook chi yeemank. Joʼkan ajwiʼ weent taabʼaanu wi jun li nimla naʼlebʼ xkʼosmank chiʼus re xchʼolobʼankil malaj wi jun li esil kʼubʼanbʼil re tochʼok chʼool.

   «Laaʼin ninye naq xtzʼilbʼal rix ebʼ li naʼlebʼ aʼin qʼaxal wank xwankil joʼ naq wank xwankil xchʼajbʼal li quqʼ» (Sridhar Dharmapuri, oficial superior de inocuidad alimentaria y nutrición de las Naciones Unidas).

   Kʼoxla: «Ma naxkʼut li esil aʼin naq yaal li xkʼulmank malaj moko naxye ta chixjunil li xkʼulmank?».

•   Paabʼ li xkʼulmank ut inkʼaʼ li nakaawaj xpaabʼankil

   Li naxye li Santil Hu: «Li ani naxkʼojobʼ xchʼool [...] xjunes aʼan maakʼaʼ xnaʼlebʼ» (Proverbios 28:26, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators).

   Kachʼin chik ma chixjunilebʼ li qas qiitzʼin nekeʼxpaabʼ jun li naʼlebʼ li naxye li nawulak chiruhebʼ rabʼinkil. Ut ebʼ li nekeʼbʼeresink re li internet, rajlal yookebʼ rilbʼal kʼaru naqasikʼ ut li nawulak chiqu saʼ internet re xkʼubʼankil choʼq qe junaq li esil malaj junaq li naʼlebʼ. Abʼan, li nawulak chiqu rabʼinkil moko junelik ta aʼan li naʼajmank ru rabʼinkil.

   «Chiqajunilo naqanaw naʼlebʼak ut kʼoxlak chiʼus, abʼan li naqarahi ru, li naqoybʼeni naq tkʼulmanq, li qaxiw ut li naraj li qachʼool naabʼal sut naxbʼaanu naq tqakʼulubʼa junaq li naʼlebʼ chanchan tawiʼ naq yaal wi naxye li naqaj rabʼinkil» (Peter Ditto, psicólogo social).

   Kʼoxla: «Ma ninpaabʼ li esil aʼin xbʼaan naq aʼan li nawaj rabʼinkil?».

•   Maajekʼi li naʼlebʼ li moko yaal ta

   Li Santil Hu naxye: «Maajekʼi junaq li esil li moko yaal ta» (Éxodo 23:1, La Biblia. Traducción del Nuevo Mundo, 2019 saʼ español).

   Jultikoʼq aawe naq li naʼlebʼ li nakaawotz rikʼinebʼ li junchʼol naru nataqlank saʼebʼ li xkʼaʼuxl ut saʼebʼ li xbʼaanuhom. Wi nakaataqla junaq li naʼlebʼ li moko yaal ta, usta moko yal xaawaj ta, naru naxkʼe saʼ chʼaʼajkilal ebʼ li qas qiitzʼin li teʼkʼuluq re.

   «Li xbʼeen naʼlebʼ aʼan aʼin inkʼaʼ taabʼaanu saʼ junpaat, toj taakʼoxla chiʼus ut taabʼaanu aawe li patzʼom aʼin: “Ma chʼolchʼo tzʼaqal chiwu naq yaal aʼin re naq tinwotz rikʼinebʼ li junchʼol?”. Wi chixjunilebʼ teʼxbʼaanu raj aʼin, inkʼaʼ raj tqil naabʼal li naʼlebʼ li moko yaal ta saʼ internet» (Peter Adams, vicepresidente sénior del News Literacy Project).

   Kʼoxla: «Ma yookin xwotzbʼal li naʼlebʼ aʼin xbʼaan naq chʼolchʼo chiwu naq yaal?».