Saʼ li Santil Hu saʼ hebreoarameo (nawbʼil ajwiʼ ru joʼ Najter Chaqʼrabʼ), natawmank tana 7,000 sut xkʼabʼaʼ li Yos ut tzʼiibʼanbʼil rikʼin li eetalil aʼin יהוה. Ebʼ li eetalil aʼin wank saʼ hebreo ut nawbʼil ru joʼ Tetragrámaton. Saʼ Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ li kaahibʼ chi tzʼiibʼ aʼin nawbʼil ru joʼ «Jehobʼa». Li kʼabʼaʼej aʼin natawmank naabʼal sut saʼ li Santil Hu. Usta yaal naq ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu keʼroksi ebʼ li uuchil kʼabʼaʼej joʼ Nim xwankil, Nimajwal ut Qaawaʼ. Abʼanan li kʼabʼaʼej li keʼroksi choʼq xkʼabʼaʼ li Yos aʼan li Tetragramáton.

Li Jehobʼa kixbʼaanu naq ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu teʼroksi li xkʼabʼaʼ. Qilaq ebʼ li eetalil aʼin, li Yos kixbʼaanu naq li propeet Joel tixtzʼiibʼa: «Chixjunilebʼ li teʼyaabʼanq re xkʼabʼaʼ li Qaawaʼ [Jehobʼa, TNM], teʼkoleʼq». Ut kixbʼaanu ajwiʼ naq jun laj bʼichanel tixtzʼiibʼa: «Teʼxnaw naq laakʼabʼaʼ aʼan Jehobʼa ut kaʼajwiʼ laaʼat Nim Laawankil saʼ xbʼeen chixjunil li Ruuchichʼochʼ» (Joel 2:32; Salmo 83:18, TNM). Li xkʼabʼaʼ li Yos wank tana 700 sut saʼebʼ li hu Salmo. Saʼ li tasal hu Salmo wank li bʼich ut li uutzʼuʼujinbʼil aatin li keʼxbʼicha ut keʼxyaabʼasi chaq li nekeʼloqʼonink re li Yos. Abʼan, kʼaʼut saʼ naabʼal li Santil Hu moko natawmank ta li xkʼabʼaʼ li Yos? Ut kʼaʼut naq Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ naroksi li kʼabʼaʼej Jehobʼa? Kʼaru xyaalal li kʼabʼaʼej aʼin?

Kʼaʼut saʼ naabʼal li Santil Hu moko natawmank ta li xkʼabʼaʼ li Yos? Wank wiibʼ oxibʼ xyaalal. 1) Wankebʼ nekeʼxkʼoxla naq moko aajel ta ru naq li Nimajwal Yos wanq xkʼabʼaʼ. 2) Naabʼalebʼ keʼxkʼam rehebʼ rikʼinebʼ laj judiiy, li keʼxye naq moko us ta roksinkil xkʼabʼaʼ li Yos re naq inkʼaʼ teʼxmaajewa. 3) Ut wankebʼ nekeʼxye naq inkʼaʼ nanawmank chi tzʼaqal chanru kiyaabʼasimank li kʼabʼaʼej aʼin, joʼkan naq keʼroksi Qaawaʼ ut Yos. Abʼan maajun rehebʼ li naʼlebʼ aʼin wank xyaalal. Qilaq kʼaʼut.

• Li xbʼeen, li nekeʼxye naq moko aajel ta ru naq wanq xkʼabʼaʼ li Yos, inkʼaʼ nekeʼxkʼoxla naq ak kitawmank chaq li xkʼabʼaʼ li Yos saʼebʼ  li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq najter. Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li hu aʼin ak wank chaq naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ ruuchichʼochʼ. Ut joʼ ak xqaye, li Yos kixbʼaanu naq ttzʼiibʼamanq 7,000 sut tana li xkʼabʼaʼ saʼ li Santil Hu. Rikʼin aʼin naqakʼe reetal naq li Yos naraj naq tqanaw li xkʼabʼaʼ ut tqoksi.

• Li xkabʼ, ebʼ li nekeʼrisi xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Santil Hu inkʼaʼ nekeʼxkʼoxla naq ebʼ laj judiiy li inkʼaʼ keʼraj xyaabʼasinkil li xkʼabʼaʼ li Yos, junelik keʼxtzʼiibʼa li xkʼabʼaʼ naq keʼxtaw saʼ li Santil Hu. Kitawmank ebʼ li bʼotbʼilhu saʼ li naʼaj Qumrán chixkʼatq li Kamenaqil palaw. Ut chisaʼ li bʼotbʼilhu aʼin wank naabʼal sut xkʼabʼaʼ li Yos. Li keʼisink re xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Santil Hu, keʼxtzʼiibʼa chi nim ru li aatin QAAWAʼ re xkʼeebʼal chi naweʼk bʼar kitawmank saʼ xtiklajik li xkʼabʼaʼ li Yos. Abʼan kʼaʼut keʼxjal malaj keʼrisi wi nekeʼxnaw naq chi mil kitawmank xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Santil Hu? Ani kikʼehok re xleseensebʼ chi xbʼaanunkil?

• Li rox, li nekeʼxye naq inkʼaʼ us roksinkil li xkʼabʼaʼ li Yos xbʼaan naq inkʼaʼ nanawmank chanru kiyaabʼasimank chaq, nekeʼroksi xkʼabʼaʼ li Jesús. Saʼebʼ li qakutan maaʼani naxyaabʼasi xkʼabʼaʼ li Jesús joʼ chanru kiyaabʼasimank chaq saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Ebʼ laj paabʼanel li keʼaatinak chaq saʼ hebreo maare keʼxye, «Yexuʼa». Ut re xyeebʼal Kriist (malaj Messiah) maare keʼxye «Masxiʼaj». Ut ebʼ laj paabʼanel li keʼaatinak chaq saʼ griego keʼxye, «Iesoʼus Kjristos», ut li keʼaatinak chaq saʼ latin maare keʼxye, «Iesus Khristus». Saʼ xkʼabʼaʼ li santil musiqʼej, li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu keʼroksi xkʼabʼaʼ li Jesús li jalbʼil ru saʼ griego. Inkʼaʼ keʼxyal xyaabʼasinkil joʼ chanru kiyaabʼasimank chaq junxil saʼ hebreo, keʼxyaabʼasi bʼan joʼ chanru kʼaynaqebʼ xyeebʼal rajlal kutan. Joʼkan ajwiʼ nakʼulmank rikʼin li xkʼabʼaʼ li Yos: li chʼuut li naril li kʼanjel chirix Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ keʼxkʼe reetal naq us roksinkil li kʼabʼaʼej Jehobʼa, usta moko joʼkan ta kiyaabʼasimank chaq saʼ hebreo.

Kʼaʼut li Santil Hu naroksi li kʼabʼaʼej Jehobʼa? Saʼ kaxlan aatin, li kaahibʼ chi tzʼiibʼ saʼ hebreo re li Tetragrámaton (יהוה), chi jalbʼil ru aʼan YHWH (aʼan ajwiʼ YHVH malaj JHVH). Ut, kʼaʼut maakʼaʼ li a, e, i, o, u? Xbʼaan naq saʼ hebreo inkʼaʼ kiʼoksimank chaq. Abʼanan chanru keʼxnaw chaq ebʼ li qas qiitzʼin kʼaru li tzʼiibʼ teʼroksi re xyaabʼasinkil junaq li aatin? Keʼxnaw xyaabʼasinkil xbʼaan naq aʼan keʼroksi wulaj wulaj.

Naq ak jun mil chihabʼ xchoybʼal li Santil Hu saʼ hebreoarameo naq ebʼ laj judiiy li wankebʼ xtzolbʼal keʼxkʼubʼ jun li naʼlebʼ re naq yalaq ani truuq xyaabʼasinkil ebʼ li aatin saʼ hebreo. Saʼ li naʼlebʼ aʼin keʼroksi li tzʼuq malaj junaq chik li eetalil re xnawbʼal bʼar wank rehebʼ li tzʼiibʼ a, e, i, o, u t-oksimanq saʼ li junjunq chi aatin. Abʼanan chiruhebʼ li kutan aʼin, naabʼalebʼ laj judiiy keʼxkʼoxla naq moko us ta xyaabʼasinkil  xkʼabʼaʼ li Yos, joʼkan naq keʼxjal ru rikʼin jun chik li aatin. Ut naq keʼraj roksinkil li Tetragramáton li kaahibʼ chi tzʼiibʼ saʼ hebreo re xtzʼiibʼankil xkʼabʼaʼ li Yos keʼxlaqʼabʼ li a, e, i, o, u li keʼroksi saʼebʼ li jun chik aatin li ak keʼxjal chaq. Wankebʼ nekeʼxye naq xkʼabʼaʼ li Yos nayeemank Yahweh (malaj Yahve), ut wankebʼ nekeʼxkʼe jalan chik xyaabʼasinkil. Saʼebʼ li Bʼotbʼilhu re li Kamenaqil palaw kitawmank jun perel li hu Levítico bʼarwiʼ tzʼiibʼanbʼil xkʼabʼaʼ li Yos saʼ griego ut chi jalbʼil ru naxye lao. Ut keʼwank chaq ajwiʼ aj griego keʼxye naq us raj xyaabʼasinkil li aatin aʼin joʼ lae, labe malaj laoue. Inkʼaʼ naqanaw chanru kiyaabʼasimank chaq saʼ hebreo xkʼabʼaʼ li Yos, joʼkan naq inkʼaʼ tqaye naq inkʼaʼ tqoksi (Génesis 13:4, TNM; Éxodo 3:15, TNM). Li kʼaru naqanaw chi tzʼaqal naq li Yos naabʼal sut kiroksi xkʼabʼaʼ naq kiʼaatinak rikʼinebʼ laj kʼanjel chiru, ut naq aʼanebʼ ajwiʼ keʼroksi naq keʼtijok chiru ut naq keʼaatinak rikʼin junaq li qas qiitzʼin (Éxodo 6:3, Exodo en Kʼekchiʼ, akʼ tzʼiibʼ; 1 Reyes 8:23, TNM; Salmo 99:9, TNM).

Kʼaʼut wank li Santil Hu nekeʼroksi li kʼabʼaʼej Jehobʼa? Xbʼaan naq chiru naabʼal chihabʼ yook chaq chi oksimank saʼebʼ li Santil Hu xkʼabʼaʼ li Yos.

Saʼ li Salmo de Juan de Valdés 1537 kitawmank xkʼabʼaʼ li Yos, ut aʼan li xbʼeen hu li kitzʼiibʼamank saʼ kaxlan aatin. Ut aran kitawmank li kʼabʼaʼej Iehova. Naq kiʼok chi jalaak li aatinobʼaal, kiʼok ajwiʼ chi jalaak li xtzʼiibʼankil xkʼabʼaʼ li Yos. Joʼ kikʼulmank rikʼin li hu Salmo Bernardino de Rebolledo 1661 aran kiʼoksimank Jehova. Saʼ li Santil Hu Scío de San Miguel 1791 saʼebʼ li kokʼ tzʼiibʼ kitawmank Iehováh. Saʼ li Torres Amat 1824 kitawmank Jehovah. Ut saʼ li Reina-Valera 1862 kiʼoksimank Jehová. Chiru naabʼal chihabʼ ut saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal joʼkan ajwiʼ yook chi oksimank xkʼabʼaʼ li Yos. Saʼ wiibʼ li Santil Hu saʼ qʼeqchiʼ li tzʼiibʼanbʼilebʼ chiruhebʼ li chihabʼ 1970-1980, kitawmank ajwiʼ xkʼabʼaʼ li Yos. Saʼ li Santil Hu Wycliffe Bible Translators 1988, ut saʼ li Santil Hu Exodo en Kʼekchiʼ Sociedad Bíblica de Guatemala 1972,  kitawmank joʼ Jehová. Ut saʼ li xbʼeen Santil Hu saʼ inglés Pentateuco re laj William Tyndale 1530 kitawmank xkʼabʼaʼ li Yos joʼ Iehouah.

Saʼ li chihabʼ 1911 laj Joseph Bryant Rotherham kirisi li tasal hu li naʼaatinak chirix ebʼ li Salmo (Studies in the Psalms), aran kiroksi xkʼabʼaʼ li Yos saʼ inglés Jehovah ut inkʼaʼ Yahweh xbʼaan naq kixkʼoxla naq «chixjunilebʼ li nekeʼilok re li Santil Hu nekeʼxnaw ut nekeʼroksi li kʼabʼaʼej aʼin». Ut saʼ li chihabʼ 1930, laj Alexander Kirkpatrick, li kixnaw chaq chirix li aatinobʼaal hebreo, juntaqʼeet kixchʼolobʼ naq kiʼaatinak chirix li kʼabʼaʼej Jehobʼa saʼ inglés: «Saʼebʼ li qakutan, naabʼalebʼ li qas qiitzʼin li nekeʼxnaw chirix li aatinobʼaal nekeʼxye naq us raj xyaabʼasinkil Yahveh malaj Yahaveh; usta chanchan naq saʼ inglés kʼaynaqebʼ roksinkil JEHOVAH. Abʼan moko aajel ta ru naq tyaabʼasimanq xkʼabʼaʼ li Yos joʼ kiyaabʼasimank chaq saʼ xtiklajik, li wank tzʼaqal xwankil naq tqanaw li kʼabʼaʼej aʼin ut maawaʼ li uuchil kʼabʼaʼej joʼ Qaawaʼ». Li tasal hu saʼ kaxlan aatin Diccionario Manual Bíblico kixye naq «oxloqʼinbʼil li kʼabʼaʼej Jehobʼa xbʼaan naq naʼoksimank» saʼ wiibʼ oxibʼ li Santil Hu li jwal nawbʼilebʼ ru.

Kʼaru xyaalal li kʼabʼaʼej Jehobʼa? Saʼ hebreo li kʼabʼaʼej aʼin chalenaq saʼ jun li aatin li naraj xyeebʼal, «xbʼaanunkil». Aʼin naraj xyeebʼal naq junaq malaj anihaq tixbʼaanu li naʼajmank. Joʼkan naq, li chʼuut li naril li kʼanjel chirix Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ keʼxye naq xkʼabʼaʼ li Yos naraj xyeebʼal: «Aʼan tixbʼaanu li naraj». Ebʼ li nekeʼxnaw chiʼus chirix aʼin wank jalan jalanq xkʼaʼuxebʼ, joʼkan naq inkʼaʼ naru tqaye naq aʼan tzʼaqal xyaalal. Abʼanan li xyaalal li kʼabʼaʼej aʼin naxchap ribʼ rikʼin naq li Jehobʼa kiyobʼtesink re chixjunil ut naxbʼaanu chixjunil li naxye. Kʼaʼut? Xbʼaan naq li Yos moko kaʼaj tawiʼ kixyiibʼ li choxachʼochʼ ut chixjunil li xyobʼtesihom li nakʼoxlak, naxbʼaanu ajwiʼ naq junelik ttzʼaqloq ru li rajom.

Kʼaru tooruuq xyeebʼal chirix li aatin li naroksi Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ saʼ Éxodo 3:14? Aran li Yos kixye chirix: «Laaʼin tinruuq xbʼaanunkil chixjunil li nawaj». Saʼ li raqal aʼin wank jun li aatin saʼ hebreo li naxchap ribʼ rikʼin jun chik li aatin bʼarwiʼ nachalk xkʼabʼaʼ li Yos. Abʼan inkʼaʼ naxchʼolobʼ chi tzʼaqal re ru xkʼabʼaʼ li Yos. Kaʼajwiʼ naxchʼolobʼ wiibʼ oxibʼ ajwiʼ li xchaabʼilal ru li xnaʼlebʼ: naxbʼaanu ribʼ joʼ chanru naʼajmank ut chi joʼkan naxbʼaanu naq ttzʼaqloq li kʼaru naraj. Abʼan li xkʼabʼaʼ li Yos moko kaʼaj tawiʼ naraj xyeebʼal naq aʼan naxbʼaanu chixjunil li naʼajmank re naq ttzʼaqloq li rajom. Li xkʼabʼaʼ li Yos naraj ajwiʼ xyeebʼal naq aʼan naxbʼaanu naq li xyobʼtesihom tixbʼaanu li naʼajmank re naq ttzʼaqloq ru li rajom.