TZOLOM 24
«Kawaq aachʼool!»
Laj Pablo kixkol ribʼ naq xeʼraj xkamsinkil ut kiʼaatinak chiru laj Félix
Isinbʼil saʼ Hechos 23:11-24:27
1, 2. Kʼaʼut inkʼaʼ kisach xchʼool laj Pablo rilbʼal naq teʼxrahobʼtesi Jerusalén?
USTA laj Pablo naxkol ribʼ chiruhebʼ li kristiʼaan li kʼajoʼebʼ xjosqʼil, nekeʼxkʼe wiʼ chik saʼ tzʼalam. Inkʼaʼ nasach xchʼool naq trahobʼtesiiq Jerusalén xbʼaan naq xeʼxye re naq teʼxkʼe «saʼ tzʼalam ut ti[x]kʼul ebʼ li chʼaʼajkilal» (Hech. 20:22, 23). Inkʼaʼ naxnaw kʼaru tixkʼul, abʼan chʼolchʼo chiru: naq tixkʼul rahilal saʼ xkʼabʼaʼ li Jesús (Hech. 9:16).
2 Wiibʼ oxibʼ li propeet xeʼxye re naq tbʼakʼeʼq ut «tqʼaxtesiiq saʼ ruqʼebʼ li qas qiitzʼin li maawaʼebʼ aj judiiy» (Hech. 21:4, 10, 11). Jun chʼuut aj judiiy xeʼraj xkamsinkil ut moqon chik li wankebʼ saʼ li nimla raqlebʼaal aatin, chanchan tawiʼ naq okebʼ re xputzʼinkil xbʼaan naq yookebʼ xchoqinkil ribʼ. Anaqwan wank saʼ ruqʼebʼ laj puubʼ re Roma ut yook roybʼeninkil naq traqmanq aatin saʼ xbʼeen (Hech. 21:31; 23:10). Chʼolchʼo naq naʼajmank chiru naq teʼxwaklesi xchʼool.
3. Chanru nawaklesiik qachʼool re naq yooqo chi puktesink?
3 Naqanaw naq saʼ rosoʼjikebʼ li kutan, «chixjunilebʼ li wankebʼ saʼ junajil rikʼin li Kristo Jesús ut nekeʼxloqʼoni li Yos chi anchalebʼ xchʼool teʼrahobʼtesiiq ajwiʼ» (2 Tim. 3:12). Joʼ laj Pablo, wank sut naʼajmank chiqu naq teʼxwaklesi qachʼool re naq yooqo chi puktesink. Joʼkan naq, qʼaxal naqabʼanyoxi naq «li moos li paabʼajel ut wank xnaʼlebʼ» naxwaklesi qachʼool rikʼinebʼ li tasal hu ut ebʼ li chʼutam saʼ xhoonalil (Mat. 24:45). Li Jehobʼa naxye qe naq li xikʼ nekeʼilok re li chaabʼil esil, inkʼaʼ teʼruuq xsachbʼal ru li xtenamit li Yos chi moko teʼxram li puktesink (Is. 54:17; Jer. 1:19). Toj yooqo chi aatinak chirix laj Pablo. Ma xeʼxwaklesi xchʼool re naq toj yooq chi puktesink, usta wank li rahobʼtesiik? Wi joʼkan, kʼaru li tenqʼ kixkʼul ut chanru kitenqʼaak xbʼaan aʼin?
«Xeʼxkʼe li raatin ut xeʼxkʼubʼ xkamsinkil» (Hechos 23:11-34)
4, 5. Chanru kiwaklesiik xchʼool laj Pablo ut kʼaʼut naq xwulak saʼ xhoonalil?
4 Saʼ ajwiʼ li qʼoqyink naq laj Pablo kiʼelk chiru li raqlebʼaal aatin, kiwaklesiik xchʼool. Li Santil Hu naxye: “Kutamil li Qaawaʼ chixkʼatq laj Pablo ut kixye re: «Kawaq aachʼool! Joʼ chanru naq xaakʼe chi naweʼk chiwix chi tzʼaqal re ru aran Jerusalén, taakʼe ajwiʼ chi naweʼk aran Roma»” (Hech. 23:11). Rikʼinebʼ li aatin aʼin, li Jesús kixye re laj Pablo naq t-elq chiʼubʼej chiru li rahobʼtesiik naq txik Roma bʼarwiʼ tixkʼe chi naweʼk chirix li Jesús.
«Xeʼxkawresi numenaq 40 chi winq li teʼxmuq ribʼ ut maakʼaʼ saʼ xchʼool laj Pablo naq teʼxkut ribʼ saʼ xbʼeen» (Hechos 23:21).
5 Li aatin aʼin kixkʼul saʼ xhoonalil, xbʼaan naq wulajaq chik numenaq 40 aj judiiy «xeʼxkʼubʼ chanru teʼxkamsi ut xeʼxye naq inkʼaʼ teʼwaʼaq chi moko teʼukʼaq wi toj maajiʼ nekeʼxkamsi laj Pablo ut naru nachalk junaq li rahilal saʼ xbʼeenebʼ wi inkʼaʼ nekeʼxbʼaanu li xeʼxye». «Li xeʼxkʼe li raatin ut xeʼxkʼubʼ xkamsinkil» nekeʼxkʼoxla naq wi inkʼaʼ nekeʼxbʼaanu li xeʼxye «naru nachalk junaq li rahilal saʼ xbʼeenebʼ» (Hech. 23:12-15). Ebʼ li xbʼeenil aj tij ut ebʼ li cheekel winq xeʼxkʼubʼ naq teʼxpatzʼ naq teʼxkʼam wiʼ chik laj Pablo chiru li raqlebʼaal aatin xbʼaan naq nekeʼxye naq toj naʼajmank xbʼaanunkil wiibʼ oxibʼ chik li patzʼom. Abʼan ebʼ laj judiiy yookebʼ roybʼeninkil saʼ bʼe re xkamsinkil.
6. Chanru kixnaw laj Pablo li yookebʼ xkʼubʼankil laj judiiy ut kʼaru naru nekeʼxtzol li saaj rikʼin aʼin?
6 Joʼkan bʼiʼ, li rikaqʼ laj Pablo, li inkʼaʼ naqanaw ani xkʼabʼaʼ, kirabʼi resil li yookebʼ xkʼubʼankil ut kixye re li rikan. Joʼkan naq laj Pablo kixtaqla li rikaqʼ chi xyeebʼal re laj Claudio Lisias (Hech. 23:16-22). Inkʼaʼ naxiwak li saaj aʼin! Li Jehobʼa naxra ebʼ li saaj joʼ aʼan, xbʼaan naq nekeʼxtenqʼa ebʼ li rechpaabʼanel ut nekeʼxbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼebʼ re xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos.
7, 8. Kʼaru li naʼlebʼ kiroksi laj Lisias re naq inkʼaʼ teʼxkamsi laj Pablo?
7 Laj Claudio Lisias naxjolomi 1,000 chi winq. Joʼkan naq kaʼajwiʼ kirabʼi resil naq yookebʼ xkʼubʼankil xkamsinkil laj Pablo kixkawresi 470 laj puubʼ, li winq li wankebʼ xjutzʼcheʼ ut ebʼ li nekeʼxik chirix kawaay re naq teʼelq Jerusalén saʼ ajwiʼ li qʼoqyink aʼan ut teʼxkʼam laj Pablo Cesarea, xjolomil li tenamit Judea saʼ xteepal Roma. Aran teʼxkanabʼ rikʼin laj Félix a li ruuchil awabʼej, bʼarwiʼ maakʼaʼ tixkʼul. Usta saʼ li tenamit aʼan, wankebʼ naabʼal laj judiiy, abʼan li xkʼihalilebʼ aʼanebʼ li maawaʼebʼ aj judiiy. Aran Jerusalén ebʼ li kristiʼaan nekeʼsikʼok u ut xikʼ nekeʼril li jalanebʼ xpaabʼal, abʼan Cesarea moko joʼkan ta. Aran ajwiʼ wank xnimal xnaʼajebʼ laj puubʼ re Roma aran Judea.
8 Laj Lisias kixtaqla jun li esilhu re laj Félix re xchʼolobʼankil li kikʼulmank, joʼ naxye li xchaqʼrabʼebʼ laj Roma. Aran kixye naq, naq kirabʼi resil naq laj Pablo aj Roma ut naq ebʼ laj judiiy «okebʼ raj re xkamsinkil» kixkol rix. Ut kixye ajwiʼ naq «moko kixbʼaanu ta junaq li maaʼusilal re naq tkamsiiq malaj tkʼeheʼq saʼ tzʼalam»; abʼan saʼ xkʼabʼaʼ naq kirabʼi resil naq nekeʼraj xkamsinkil, kixtaqla Cesarea rikʼin laj Félix, re naq trabʼi li yookebʼ chi qʼabʼank re ut naq aʼan tixsikʼ kʼaru xbʼaanunkil (Hech. 23:25-30).
9. a) Chanru laj Lisias kixqʼet li xkʼulubʼ laj Pablo? b) Kʼaʼut wank sut naʼajmank naq tqoksi li qakʼulubʼ?
9 Ma yaal chixjunil li kixye laj Lisias saʼ li xʼesilhu? Inkʼaʼ. Chanchan naq kiraj naq t-usilaaq xbʼaan li ruuchil awabʼej. Moko yaal ta naq kixkol rix laj Pablo xbʼaan naq kixnaw naq aʼan aj Roma. Moko kixye ta ajwiʼ naq aʼan kiyeehok re naq «teʼxbʼakʼ rikʼin wiibʼ chi kareen» ut naq «kixye ajwiʼ naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ xkʼebʼal chi tzʼuum toj reetal naq tixye li kixbʼaanu» (Hech. 21:30-34; 22:24-29). Naq kixbʼaanu aʼin, laj Lisias kixqʼet li xkʼulubʼ laj Pablo. Saʼebʼ li qakutan, laj Tza naroksi ajwiʼ ebʼ li kristiʼaan li numtajenaq chik nekeʼxbʼaanu re xkolbʼal rix li xpaabʼalebʼ re naq tooʼeʼxrahobʼtesi ut teʼxmaqʼ li qakʼulubʼ chi xloqʼoninkil li Yos, joʼ kixkʼul laj Pablo. Abʼan joʼ laj Pablo naru naqoksi li qakʼulubʼ re xkolbʼal qibʼ.
«Chi anchal inchʼool tinchʼolobʼ aawe li kikʼulmank» (Hechos 23:35-24:21)
10. Kʼaru xeʼxqʼabʼa wiʼ laj Pablo?
10 Naq ak wank chik Cesarea, kʼaakʼalenbʼil laj Pablo «saʼ rochoch li awabʼej Herodes» re roybʼeninkil li yookebʼ chi qʼabʼank re, li xeʼelk chaq Jerusalén (Hech. 23:35). Oobʼ kutan chik chirix aʼin, xeʼwulak: laj Ananías xyuwaʼil aj tij, laj Tértulo aj nawol chaqʼrabʼ ut jun chʼuut li cheekel winq. Laj Tértulo kiʼok xkʼebʼal xloqʼal laj Félix xbʼaan chixjunil li yook xbʼaanunkil rehebʼ laj judiiy, xbʼaan naq naraj naq sa t-ileʼq ut t-usilaaq xbʼaan. b Kamaʼin kixye chirix laj Pablo: «Li winq aʼin nawulak chiru poqoqink ibʼ. Naxbʼaanu naq chixjunilebʼ laj judiiy li wankebʼ saʼ xbʼeen li ruuchichʼochʼ teʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼejilal ut aʼan xjolomil li nekeʼtaqenk re xkʼutumebʼ laj nazareen. Kixyal ajwiʼ xmuxbʼal li rochoch li Yos joʼkan naq xqachap». «Ebʼ laj judiiy xeʼokenk ajwiʼ chi xyeebʼal naq yaal chixjunil aʼin» (Hech. 24:5, 6, 9). Xbʼaanunkil naq ebʼ li junchʼol teʼxqʼet ribʼ, xjolominkil jun li paabʼal li xiwajel ru ut xmuxbʼal li rochoch li Yos aʼan jun nimla chʼaʼajkilal xbʼaan aʼin naru natenebʼaak kamk saʼ xbʼeen junaq.
11, 12. Chanru kixkol ribʼ laj Pablo?
11 Anaqwan xeʼxkanabʼ naq t-aatinaq laj Pablo. Kiʼok xyeebʼal: «Chi anchal inchʼool tinchʼolobʼ aawe li kikʼulmank». Moqon kixye naq moko yook ta xmuxbʼal li rochoch li Yos chi moko yook xbʼaanunkil naq ebʼ li junchʼol teʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼej. Kixye ajwiʼ naq ak «naabʼal chihabʼ» relik Jerusalén, bʼarwiʼ kisutqʼiik wiʼ chik «chi xkanabʼankil li kubʼsiil» choʼq rehebʼ laj paabʼanel li xeʼxnumsi li weʼej, li rahobʼtesiik ut xeʼkanaak saʼ nebʼaʼil. Kixkanabʼ chi chʼolchʼo ru, naq kiʼok saʼ rochoch li Yos ak chʼajobʼresinbʼil chik ut naq junelik kixkʼe xqʼe re naq saqaq ru li xchʼool «chiru li Yos ut chiruhebʼ li winq» (Hech. 24:10-13, 16-18).
12 Abʼan laj Pablo kixye: «Yookin xloqʼoninkil li Xyos ebʼ linxeʼtoon rikʼin xyuʼaminkil li nekeʼxye naq jachbʼil paabʼal». Kixye ajwiʼ naq naxpaabʼ «chixjunil li wank saʼ Xchaqʼrabʼ laj Moisés ut li xeʼxtzʼiibʼa chaq ebʼ li Propeet» ut naq joʼebʼ li yookebʼ chi qʼabʼank re, wank roybʼenihom chirix naq teʼwakliiq «chi yoʼyo ebʼ li kamenaq li tiikebʼ xchʼool joʼ ajwiʼ li inkʼaʼ tiikebʼ xchʼool». Tojaʼ naq kixye aʼin: «Xyeehaqebʼ li winq li wankebʼ chaawu kʼaru xinmaakoni naq xinwank chiruhebʼ li nekeʼtzʼaqonk saʼ li Nimla Raqlebʼaal Aatin rehebʼ laj judiiy. Li teʼruuq wiʼ inqʼabʼankil aʼan naq xinjap we naq xinye: “Anaqwan yook chi raqmank aatin saʼ inbʼeen cheeru saʼ xkʼabʼaʼ naq ninpaabʼ naq ebʼ li kamenaq teʼwakliiq chi yoʼyo!”» (Hech. 24:14, 15, 20, 21).
13-15. Wi tqaye li chaabʼil esil rehebʼ li wankebʼ saʼ li raqlebʼaal aatin, chanru tqakʼam qe rikʼin laj Pablo?
13 Qayehaq naq xbʼaan li qapaabʼal, tooʼeʼxqʼabʼa naq yooko xpoqoqinkil ebʼ li kristiʼaan, naq yooko xbʼaanunkil naq teʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼej malaj naq wanko saʼ «jun li paabʼal li xiwxiw ru» ut tooʼeʼxkʼam saʼ li raqlebʼaal aatin. Kʼaru li chaabʼil eetalil kixkanabʼ choʼq qe laj Pablo? Aʼan moko xʼok ta xkʼebʼal xloqʼal li ruuchil awabʼej re naq t-usilaaq ru joʼ kixbʼaanu laj Tértulo. Kixye bʼan li kikʼulmank chi tuqtu ru li xchʼool, saʼ qʼunil aatin ut rikʼin oxloqʼink. Kixye ajwiʼ naq «wiibʼ oxibʼ aj judiiy li chalenaqebʼ saʼ xweent Asia» xeʼxqʼabʼa naq yook xmuxbʼal li rochoch li Yos ut inkʼaʼ xeʼwulak saʼ li raqlebʼaal aatin, abʼan tento naq xeʼwank raj aran re xyeebʼal kʼaʼut yookebʼ xqʼabʼankil ut re naq tixkol ribʼ (Hech. 24:18, 19).
14 Joʼ naqakʼe reetal, laj Pablo inkʼaʼ kixiwak naq kixkol rix li naxpaabʼ. Kiʼaatinak bʼan chirix li wakliik chi yoʼyo li kixbʼor xjosqʼilebʼ li wankebʼ saʼ li raqlebʼaal aatin rehebʼ laj judiiy (Hech. 23:6-10). Kʼaʼut kiroksi aʼin re xkolbʼal ribʼ? Xbʼaan naq li chaabʼil esil li naxye, naʼaatinak chirix li Jesús ut li wakliik chi yoʼyo ut ebʼ li xikʼ nekeʼilok re inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa aʼin (Hech. 26:6-8, 22, 23). Li yookebʼ wiʼ xqʼabʼankil aʼan naq naxpaabʼ chirix li wakliik chi yoʼyo ut chirix li Jesús.
15 Joʼ laj Pablo, laaʼo ajwiʼ naru naqakʼam li chaabʼil esil chi maakʼaʼ qaxiw ut tqajultika li naʼlebʼ li kixye li Jesús rehebʼ li xtzolom: «Xikʼ texʼileʼq xbʼaanebʼ li qas qiitzʼin. Abʼan li tixkuy toj naq twulaq li xraqik, aʼan tkoleʼq». Joʼkan bʼiʼ, ma us naq t-oq raj qakʼaʼuxl chirix kʼaru tqaye? Inkʼaʼ, xbʼaan naq li Jesús kixye: «Naq texkʼameʼq chiruhebʼ li wankebʼ xwankil, miʼok eekʼaʼuxl chi xkʼoxlankil chi rubʼelaj li teeye; yeehomaq li tyeemanq eere saʼ li hoonal aʼan xbʼaan naq moko laaʼex ta texʼaatinaq, li t-aatinaq aʼan li santil musiqʼej» (Mar. 13:9-13).
«Laj Félix kiʼok xxiw» (Hechos 24:22-27)
16, 17. a) Kʼaru kixbʼaanu ut kixye laj Félix naq yook xraqbʼal aatin saʼ xbʼeen laj Pablo? b) Kʼaʼut kixxiwak laj Félix ut kʼaʼut naq naabʼal sut kiʼaatinak wiʼ chik rikʼin laj Pablo?
16 Moko aʼin ta xbʼeen sut naq laj Félix narabʼi chirix li Xbʼe li Yos, li aatin aʼin nekeʼroksi re aatinak chirix li chʼuut junxil. Li Santil Hu naxye: “Laj Félix li naxnaw chaq chiʼus chirix li Xbʼe li Yos, toj kixkanabʼ li chʼaʼajkilal ut kixye re chixjunilebʼ: «Toj naq tkubʼeeq chaq laj Lisias li najolomink rehebʼ laj puubʼ, aran tinye chanru tkanaaq li xchʼaʼajkilal». Ut kixye re li winq li nataqlank rehebʼ laj puubʼ naq tixkʼaakʼale laj Pablo, abʼan tixkanabʼ naq tixbʼaanu wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li naʼajmank chiru ut tixkanabʼ ajwiʼ naq ebʼ li ramiiw teʼwulaq chi xtenqʼankil” (Hech. 24:22, 23).
17 Wiibʼ oxibʼ kutan chirix, laj Félix kiwulak rochbʼeen li xDrusila li rixaqil ut aj judiiy. Kixye naq teʼxkʼam chaq laj Pablo ut «kirabʼi chi aatinak chirix li naxpaabʼ chirix li Kristo Jesús» (Hech. 24:24). Abʼanan, naq laj Pablo kiʼok chi aatinak «chirix li tiikilal, li kuyuk ibʼ ut naq li Yos traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ li qas qiitzʼin, laj Félix kiʼok xxiw», xbʼaan naq maare kiʼok xkʼaʼuxl chirix li maaʼusilal li kixbʼaanu saʼ li xyuʼam. Ut kixye re laj Pablo: «Anaqwan aayu. Ut tatinbʼoq naq wanq inhoonal». Yaal naq naabʼal sut kiʼaatinak rikʼin laj Pablo, abʼan moko re ta rabʼinkil li chaabʼil esil re bʼan naq ttuminaaq ru (Hech. 24:25, 26).
18. Kʼaʼut kiʼaatinak laj Pablo «chirix li tiikilal, li kuyuk ibʼ ut naq li Yos traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ li qas qiitzʼin»?
18 Kʼaʼut naq laj Pablo kiʼaatinak «chirix li tiikilal, li kuyuk ibʼ ut naq li Yos traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ li qas qiitzʼin» rikʼin laj Félix ut li rixaqil? Xbʼaan naq aʼanebʼ nekeʼraj xnawbʼal kʼaʼut «naxpaabʼ chirix li Kristo Jesús». Saʼ xkʼabʼaʼ naq naxnaw naq yibʼru xnaʼlebʼebʼ, kaw nekeʼtaqlank ut inkʼaʼ nekeʼraqok aatin saʼ tiikilal, kixkanabʼ chi chʼolchʼo chiruhebʼ li naʼajmank re naq teʼwanq joʼ aj paabʼanel. Chi joʼkan kixkanabʼ chi chʼolchʼo ru li xjalanil li nekeʼxyuʼami li xnaʼlebʼ li Yos ut ebʼ li inkʼaʼ nekeʼxyuʼami. Xeʼxtaw ru naq li Yos traqoq aatin saʼ qabʼeen chirix li naqakʼoxla, li naqaye ut li naqabʼaanu. Xeʼxtaw ajwiʼ ru naq li Yos traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ, maakʼaʼ naxye wi laj Félix wank xwankil chi raqok aatin saʼ xbʼeen laj Pablo saʼ li hoonal aʼan. Joʼkan peʼ naq «laj Félix kiʼok xxiw»!
19, 20. a) Kʼaru tento tqabʼaanu rikʼinebʼ li kristiʼaan li nekeʼxkʼut naq nekeʼraj xnawbʼal chirix li Santil Hu abʼan inkʼaʼ nekeʼraj xjalbʼal xnaʼlebʼebʼ? b) Chanru naqanaw naq laj Félix maawaʼ ramiiw laj Pablo?
19 Saʼ li puktesink maare teʼqataw ebʼ li kristiʼaan li nekeʼnaʼlebʼak joʼ laj Félix: maare saʼ xtiklajik teʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil, abʼan inkʼaʼ teʼraj xjalbʼal xnaʼlebʼebʼ. Joʼkan naq weent tqabʼaanu rikʼin aʼin. Usta joʼkan, joʼ laj Pablo naru naqachʼolobʼ chiruhebʼ kʼaru teʼxbʼaanu re naq teʼkʼulubʼaaq xbʼaan li Yos. Maare twulaq saʼ xchʼoolebʼ li naxye li Santil Hu. Joʼkan bʼiʼ, wi inkʼaʼ nekeʼraj xtzʼeqtaanankil li naʼlebʼ li xikʼ naril li Yos us raj naq tqakanabʼebʼ ut tqakʼe qachʼool chi xtawbʼalebʼ li nekeʼraj xtawbʼal li yaal.
20 Kʼaru wank saʼ xchʼool laj Félix? Li Santil Hu naxye: «Wiibʼ chihabʼ chirix aʼin, laj Porcio Festo kikanaak choʼq reqaj laj Félix. Abʼan saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Félix kiraj naq sa t-ileʼq xbʼaanebʼ laj judiiy, kixkanabʼ laj Pablo saʼ tzʼalam» (Hech. 24:27). Joʼkan naq laj Félix maawaʼ ramiiw laj Pablo. Naxnaw naq li nekeʼtaqenk re «li Xbʼe li Yos» moko nekeʼxqʼet ta ribʼ ut naq laj Pablo inkʼaʼ kixqʼet li xchaqʼrabʼebʼ laj Roma (Hech. 19:23). Usta joʼkan kixkanabʼ laj Pablo saʼ tzʼalam re naq «sa t-ileʼq xbʼaanebʼ laj judiiy».
21. Kʼaru kikʼulmank rikʼin laj Pablo naq laj Porcio Festo kiʼok joʼ ruuchil awabʼej ut kʼaru kitenqʼank re, re naq junelik kawaq xpaabʼal?
21 Joʼ xqil saʼ Hechos 24:27, laj Porcio Festo kixaqabʼaak choʼq reqaj laj Félix choʼq ruuchil awabʼej, abʼan laj Pablo toj wank saʼ tzʼalam. Joʼkan naq li apóstol chi maakʼaʼ xxiw naabʼal sut kiʼaatinak chiruhebʼ li wankebʼ xwankil. Chʼolchʼo naq li aatin li natawmank saʼ Lucas 21:12 kixkʼul laj Pablo xbʼaan naq naabʼal sut xeʼxkʼam «chiruhebʼ li awabʼej ut chiruhebʼ li ruuchil awabʼej». Abʼan junelik kaw li xpaabʼal ut aʼin kixkʼutbʼesi naq xeʼxkʼam chiru li awabʼej li qʼaxal wank xwankil saʼebʼ li kutan aʼan: li awabʼej re Roma. Chʼolchʼo naq junelik kixjultika li raatin li Jesús: «Kawaq aachʼool!».
a Chaawil li kaaxukuut « Laj Félix, li ruuchil awabʼej re Judea».
b Laj Tértulo kixye naq xbʼaan laj Félix wank «tuqtuukilal» saʼ li tenamit. Li xyaalalil aʼan naq qʼaxal chik li maaʼusilal kiwank saʼ li tenamit Judea naq kijolomink laj Félix chiru li xeʼawabʼejink aran toj reetal naq ebʼ laj judiiy xeʼxqʼet ribʼ chiruhebʼ laj Roma. Kixye ajwiʼ naq ebʼ laj judiiy qʼaxal nekeʼxbʼanyoxi naq laj Félix kixjal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ. Li xyaalalil aʼan naq li xkʼihalilebʼ laj judiiy xikʼ nekeʼril, xbʼaan naq kaw nataqlank ut naxrahobʼtesihebʼ li nekeʼxqʼet ribʼ chiru (Hech. 24:2, 3).
