1, 2. Chanruhaq li xbʼihaaj laj Pablo ut kʼaʼut yook xkʼaʼuxl?

 LAJ FESTO kixye re laj Pablo: «Rikʼin li awabʼej re Roma tatxik». Maare laj Pablo kiʼok xkʼaʼuxl chirix li tkʼulmanq naq txik chiru laj César. Naq txik Roma tjalaaq bʼayaq xwanjik xbʼaan naq kiwank saʼ tzʼalam wiibʼ chihabʼ (Hech. 25:12). Abʼan laj Pablo ak nabʼihajik saʼ li palaw ut moko chixjunil ta li xbʼihaaj qʼaxal chaabʼil. Joʼkan naq xkʼoxlankil rix li bʼihaaj aʼin ut aatinak chiru li awabʼej re Roma kixbʼaanu tana naq yooq xxiw.

² Laj Pablo ak kixtaw naabʼal «li chʼaʼajkilal […] saʼ li palaw». Ak oxibʼ sut kijukʼeʼk li jukubʼ chi rubʼel ut kiwank jun kutan ut jun qʼoqyink saʼ li palaw (2 Cor. 11:25, 26). Abʼan li bʼihaaj aʼin moko joʼ ta naq naxik saʼ jalan chik tenamit chi puktesink xbʼaan naq anaqwan yooq chi bʼihajik joʼ aj preex ut li xnajtil chalen Cesarea toj Roma: numenaq 3,000 kilómetro (2,000 miles). Ma us t-elq? Qayehaq naq inkʼaʼ tkamq saʼ li bʼihaaj aʼin, abʼan qajultikaq naq li traqoq aatin saʼ xbʼeen aʼan li awabʼej re Roma, li wank xwankil saʼ ruuchichʼochʼ saʼebʼ li kutan aʼan. Ma ttenebʼaaq kamk saʼ xbʼeen?

3. Kʼaru kiraj xbʼaanunkil laj Pablo ut kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

³ Rikʼin chixjunil li ak naqanaw chirix laj Pablo, peʼyaal naq maajunwa tqakʼoxla naq tchalq xxiw? Aʼan naxnaw naq tixkʼul li chʼaʼajkilal saʼ li tenamit Roma abʼan toj maajiʼ naxnaw kʼaru. Laj Pablo naxnaw naq moko wank ta rusilal naq t-oq xkʼaʼuxl chirix li inkʼaʼ naxnaw, xbʼaan naq aʼin trisi li sahil chʼoolejil li narekʼa naq naxye li chaabʼil esil (Mat. 6:27, 34). Li Jehobʼa kiraj naq tixye li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal yalaq bʼar ut ajwiʼ chiruhebʼ li xninqal ru awabʼejilal (Hech. 9:15). Ut chʼolchʼo chiru laj Pablo naq naraj xbʼaanunkil xkʼanjel maakʼaʼ naxye li tkʼulmanq. Naru ajwiʼ naqabʼaanu joʼ laj Pablo, joʼkan naq qochbʼenihaq saʼ li xbʼihaaj ut qilaq kʼaru tooruuq xtzolbʼal rikʼin.

4. Saʼ kʼaru chi jukubʼ xkoho laj Pablo ut anihebʼ nekeʼochbʼeenink re?

⁴ Laj Pablo ut jalanebʼ chik laj preex wankebʼ rubʼel xwankil jun li najolomink rehebʼ laj puubʼ li nakʼabʼaʼiik Julio. Laj Julio kixye naq txik saʼ  jun li jukubʼ re yakok li tojaʼ kiwulak Cesarea. Li jukubʼ kichalk Adramitio, jun li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxaqliik li jukubʼ li wank Asia Menor, li wank chiru li tenamit Mitilene, saʼ Lesbos li naʼaj li sutsu chi haʼ. Xbʼeenwa naxik bʼarwiʼ naʼok li iqʼ moqon naxik bʼarwiʼ naʼok li saqʼe. Naxaqliik re risinkil ut xkʼebʼal li iiq saʼ li jukubʼ. Ebʼ li jukubʼ aʼin moko yiibʼanbʼilebʼ ta re naq teʼxik kristiʼaan chisaʼ qʼaxal wiʼ chik ebʼ laj preex (chaawil li kaaxukuut « Bʼihajik ut yakok»). Abʼan, moko kaʼaj tawiʼ laj Pablo aj paabʼanel saʼ xyanqebʼ laj preex. Wiibʼ tana li ramiiw nekeʼochbʼenink re: laj Aristarco ut laj Lucas. Joʼ naqanaw laj Lucas kitzʼiibʼank re li kikʼulmank. Li inkʼaʼ naqanaw aʼan naq ma xeʼxtoj ebʼ li xbʼihaaj malaj yal xeʼkoho joʼ aj kʼanjel chiru laj Pablo (Hech. 27:1, 2).

5. Ani kirilebʼ ru laj Pablo saʼ li tenamit Sidón ut kʼaru naqatzol rikʼin aʼin?

⁵ Naq ak xeʼbʼihajik chiru li palaw jun kutan, xeʼbʼihajik tana 110 kilómetro (70 miles) ut xeʼxaqliik Sidón, li wank saʼ xweent Siria. Laj Julio inkʼaʼ kiril laj Pablo joʼ jun aj preex li maaʼus xnaʼlebʼ maare xbʼaan naq aʼan aj Roma li moko tenebʼanbʼil ta maak saʼ xbʼeen (Hech. 22:27, 28; 26:31, 32). Kixbʼaanu naq t-elq chire li palaw re xkʼulbʼalebʼ li rechpaabʼanel. Xbʼaan naq kiwank saʼ tzʼalam chiru naabʼal chihabʼ chʼolchʼo naq ebʼ li hermaan xeʼxkʼul chi sahebʼ xchʼool! Kʼoxla aʼin: «Joqʼe tinkʼutbʼesi naq ninkʼehok chi anchal inchʼool?». Jultikaq aawe, wi nakaabʼaanu twaklesiiq aachʼool (Hech. 27:3).

6-8. Saʼ kʼaru li naʼaj xeʼkoho naq xeʼelk Sidón ut bʼar kipuktesink laj Pablo?

⁶ Moqon xeʼelk Sidón ut xeʼkoho bʼarwiʼ naʼok li iqʼ. Li jukubʼ xnumeʼk chixkʼatq Cilicia, abʼan inkʼaʼ kixaqli aran ut xnumeʼk chixkʼatq li naʼaj bʼarwiʼ kiyoʼlaak laj Pablo saʼ Tarso. Tojaʼ naq laj Lucas naxye jun li naʼlebʼ li xiwxiw ru: «Li kawil iqʼ li yook chi chalk chiqu» (Hech. 27:4, 5). Xiwajel chik li tkʼulmanq. Usta joʼkan, laj Pablo kixye li chaabʼil esil choʼq rehebʼ li rechpreexil, ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ saʼ li jukubʼ, ebʼ li nekeʼxbʼeresi li jukubʼ, ebʼ li soldaad ut choʼq rehebʼ li naxtawebʼ  saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxaqliik li jukubʼ. Ut laaʼo, ma naqakʼe qachʼool chi xyeebʼal li chaabʼil esil yalaq bʼar?

⁷ Tojaʼ naq xeʼwulak Mira, bʼarwiʼ nekeʼxaqliik ebʼ li jukubʼ li wank chire li palaw saʼ Asia Menor. Aran laj Pablo ut ebʼ li junchʼol xeʼok saʼ jalan chik li jukubʼ re naq teʼwulaq Roma (Hech. 27:6). Saʼebʼ li kutan aʼan, li tenamit Roma naxtaw li triiw aran Egipto ut ebʼ li jukubʼ nekeʼxaqliik saʼ Mira. Laj Julio kixtaw jun rehebʼ li jukubʼ aʼin joʼkan naq aʼan rochbʼeenebʼ li junchʼol chik xeʼok chisaʼ. Li jukubʼ aʼin qʼaxal nim wiʼ chik chiru li xeʼchalk wiʼ, chisaʼ wank naabʼal li triiw ut 276 li kristiʼaan, saʼ xyanqebʼ aʼin wankebʼ laj bʼeresinel jukubʼ, ebʼ li soldaad, ebʼ laj preex ut jalan chik chi kristiʼaan li yookebʼ chi xik Roma. Naq xeʼxjal li jukubʼ laj Pablo kixye li chaabʼil esil choʼq rehebʼ li wankebʼ aran.

⁸ Xeʼelk Mira ut xeʼxaqliik Cnido, jun li tenamit li wank Asia Menor. Li bʼihaaj aʼin nabʼaanumank chiru jun kutan wi chaabʼil li kutan. Abʼan laj Lucas naxye: «Naq ak naabʼal kutan qaxikik saʼ li nimla jukubʼ, raachisa xoowulak Cnido xbʼaan naq timil yooko chi xik» (Hech. 27:7a). Chanchan naq xeʼkanaak aran chiru naabʼal kutan xbʼaan naq moko chaabʼil ta li kutan (chaawil li kaaxukuut « Li kawil iqʼ saʼ li palaw Mediterráneo», perel 208). Moko sa ta bʼihajik chi joʼkaʼin! Joʼkan naq ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ saʼ li jukubʼ aʼan maare xeʼxiwak xbʼaan naq kaw li iqʼ ut kaw roq li haʼ.

9, 10. Kʼaru ebʼ li chʼaʼajkilal xeʼxtaw chixkʼatq Creta?

⁹ Li nataqlank saʼ xbʼeenebʼ laj kʼanjel saʼ li jukubʼ kiraj elk Cnido ut xik bʼarwiʼ naʼok li saqʼe, abʼan laj Lucas naxye: «Li kawil iqʼ inkʼaʼ nokooxkanabʼ jilok» (Hech. 27:7b). Abʼan naq wankebʼ chire li palaw, li xkawil roq li palaw kitenqʼank rehebʼ. Naq xeʼnajtoʼk chire li palaw, jun li kawil iqʼ kixtikisihebʼ toj bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ. Joʼ chanru naq xeʼxkol ribʼ chiru li kawil iqʼ saʼ Chipre, joʼkan ajwiʼ xeʼxbʼaanu saʼ li naʼaj li sutsu chi haʼ li naxkʼabʼaʼi Creta: naq ak xeʼnumeʼk cabo de Salmone, xeʼwulak bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ, ut aran xeʼxkolon li kawil iqʼ. Ut kichaabʼiloʼk bʼayaq li kutan, abʼan yal junpaat ajwiʼ. Kichalk xqʼehil li ke ut ebʼ laj kʼanjel saʼ li jukubʼ inkʼaʼ nekeʼwulak chiru li qʼehil aʼin.

¹⁰ Usta yookebʼ xkolbʼal ribʼ chiru li kawil iqʼ saʼ Creta, kichʼaʼajkoʼk chiruhebʼ xbʼeresinkil li jukubʼ, xbʼaan naq laj Lucas naxye: «Raachisa yook chi xik li jukubʼ chire li palaw xbʼaan li kawil iqʼ, usta joʼkan, xoowulak saʼ jun li naʼaj li nakʼabʼaʼiik Bellos Puertos». Aran xeʼxtaw jun li naʼaj re xkolbʼalebʼ ribʼ, maare wank bʼarwiʼ natiklaak li naʼaj bʼarwiʼ naʼok li iqʼ. Jarubʼ kutan xeʼwank aran? Laj Lucas naxye naq «naabʼal kutan». Abʼan inkʼaʼ chik naru nekeʼkanaak aran chiru naabʼal kutan xbʼaan naq ak wankebʼ saʼ li po re septiembre malaj octubre. Wi teʼkanaaq aran chiru naabʼal kutan xiwajelaq ru xbʼeresinkil li jukubʼ (Hech. 27:8, 9).

11. Kʼaru kixye laj Pablo rehebʼ li wankebʼ saʼ li jukubʼ abʼan kʼaru xeʼxbʼaanu?

 ¹¹ Maare wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan xeʼxpatzʼ re laj Pablo kʼaru naxkʼoxla xbʼaan naq naabʼal sut ak kibʼihajik saʼ li palaw Mediterráneo. Aʼan kixye naq inkʼaʼ raj teʼbʼihajiq, xbʼaan naq naru teʼxkʼul naabʼal li rahilal ut maare li kamk. Abʼan laj echal re ut laj chʼeʼol re li jukubʼ xeʼraj xik, xbʼaan naq maare teʼruuq xtawbʼal jun li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxaqliik li jukubʼ re xkolbʼalebʼ ribʼ. Xeʼxqʼunbʼesi laj Julio ut naabʼalebʼ xeʼxye naq teʼxyal raj wulak saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxaqliik li jukubʼ aran Fenice, maare aran wank jun li naʼajej li qʼaxal nim bʼarwiʼ teʼruuq xnumsinkil li xqʼehil li ke. Naq xeʼril naq moko kaw ta li iqʼ li nachalk bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ xeʼxkʼoxla naq us bʼihajik (Hech. 27:10-13).

12. Kʼaru ebʼ li chʼaʼajkilal xeʼxkʼul naq xeʼelk Creta ut kʼaru xeʼxbʼaanu ebʼ laj kʼanjel saʼ li jukubʼ re naq inkʼaʼ tjukʼeʼq li jukubʼ?

¹² Kichʼaʼajkoʼk chixjunil xbʼaan «jun li kawil iqʼ». Chiru wiibʼ oxibʼ kutan xeʼxkol ribʼ saʼ «jun li chʼina naʼaj li sutsu chi haʼ, Cauda xkʼabʼaʼ», li wank 65 kilómetro (40 miles) chiru Bellos Puertos. Usta joʼkan li jukubʼ wank saʼ xiwxiwal xbʼaan naq naru nakeleliik toj bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ toj reetal naq tixpikʼa ribʼ chiru li samahibʼ li wank chire li palaw re África. Ebʼ laj kʼanjel saʼ li jukubʼ inkʼaʼ nekeʼraj naq tkʼulmanq aʼin. Joʼkan naq xeʼxtaqsi li chʼina jukubʼ li naxkeleli li nimla jukubʼ. Kichʼaʼajkoʼk xbʼaanunkil aʼin, xbʼaan naq maare nujenaq chi haʼ li chʼina jukubʼ. Moqon xeʼxnumsi kʼaam ut kareen rubʼel li jukubʼ re naq tixchap li xcheʼul li jukubʼ. Joʼkan naq xeʼxkubʼsi xtʼikrul li jukubʼ ut xeʼxyal xqʼe chi elk chiʼubʼej saʼ li kawil iqʼ. Xiwajel aʼin! Usta xeʼxbʼaanu chixjunil aʼin moko kikʼanjelak ta xbʼaan naq laj Lucas naxye: «Li kawil iqʼ yook qachiqʼchiqʼinkil». Saʼ li rox kutan xeʼxkut saʼ palaw chixjunil li kʼanjelobʼaal re li jukubʼ chi joʼkan li jukubʼ naru nakanaak saʼ xbʼeen li haʼ (Hech. 27:14-19).

13. Chanru xeʼrekʼa ribʼ li wankebʼ saʼ li jukubʼ naq yook li kawil iqʼ?

¹³ Chixjunilebʼ yookebʼ xxiw. Abʼan laj Pablo ut ebʼ li ramiiw moko yookebʼ ta xxiw xbʼaan naq li Jesús ut jun li ánjel ak kixye re laj Pablo naq tixkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos saʼ li tenamit Roma (Hech. 19:21; 23:11). Abʼan chiru wiibʼ xamaan li kawil iqʼ naxsakʼ li jukubʼ chi qʼeq ut chi kutan. Xbʼaan li kawil habʼ ut li choql, li nabʼeresink re li jukubʼ inkʼaʼ chik naril li Saqʼe ut ebʼ li chahim re xnawbʼal bʼar wankebʼ malaj bʼar yookebʼ chi xik. Chi moko nekeʼruuk ta chik chi waʼak. Xbʼaan naq yook li ke, li habʼ, nekeʼraj xaʼawk ut yookebʼ xxiw moko yookebʼ ta xtzʼokajik.

14, 15. a) Kʼaʼut laj Pablo kixjultika rehebʼ li wankebʼ saʼ li jukubʼ li ak kixye? b) Kʼaru naxjultika chiqu li oybʼenihom li kixye laj Pablo choʼq rehebʼ li kristiʼaan?

¹⁴ Laj Pablo kixjultika chiruhebʼ naq ak kixye rehebʼ li tkʼulmanq. Li naʼlebʼ aʼin kixkʼutbʼesi naq xeʼrabʼi raj li kixye laj Pablo. Moqon kixye: «Anaqwan nintzʼaama cheeru naq kawaq eechʼool xbʼaan naq maaʼani eere tkamq, kaʼajwiʼ li nimla jukubʼ t-osoʼq» (Hech. 27:21, 22). Sa tana xeʼrekʼa ribʼ! Sa tana saʼ xchʼool laj Pablo naq li Jehobʼa kiroksi re xkʼebʼal roybʼenihomebʼ li kristiʼaan aʼin. Li Jehobʼa naxkʼe xchʼool chiqix chiqajunqal. «Naraj [ajwiʼ] naq chixjunilebʼ teʼkoleʼq, teʼxyotʼ xchʼool ut teʼxjal xnaʼlebʼ» (2 Ped. 3:9). Joʼkan naq aajel ru  naq tqakʼam li chaabʼil esil choʼq rehebʼ li qas qiitzʼin. Qajultikaq naq: chi miyon li kristiʼaan wankebʼ saʼ xiwxiwal ut choʼq re li Jehobʼa oxloqʼebʼ aʼin.

¹⁵ Maare laj Pablo ak kixye li chaabʼil esil choʼq rehebʼ li wankebʼ saʼ li jukubʼ chirix li oybʼenihom li naxyeechiʼi li Yos (Hech. 26:6; Col. 1:5). Abʼan anaqwan naq chʼolchʼo ru naq tjukʼeʼq li jukubʼ kixye rehebʼ jun li chaabʼil esil li naxkʼe roybʼenihomebʼ: «Chiru li qʼoqyink aʼin, li Yos aʼ laj echal we […] kixtaqla chaq li xʼánjel. Li ánjel aʼin kixye we: “Matxuwak Pablo! Tatwulaq rikʼin li awabʼej re Roma; joʼkan ajwiʼ, li Yos tixkol laayuʼam ut tixkol ajwiʼ xyuʼamebʼ li wankebʼ aawochbʼeen saʼ li jukubʼ”. Joʼkan naq, kawaq eechʼool ex winq, ninpaabʼ re li Yos ut ninnaw naq tkʼulmanq chi tzʼaqal re ru li kixye we. Abʼanan, xbʼaan li kawil iqʼ, li jukubʼ ttʼilq chixkʼatq jun li naʼaj li sutsu chi haʼ» (Hech. 27:23-26).

16, 17. a) Joqʼe kitijok laj Pablo ut chanru xeʼnaʼlebʼak li xeʼabʼink re li xtij? b) Chanru kitzʼaqlok ru li kixye chaq laj Pablo?

¹⁶ Xbʼaan naq kaw li iqʼ chiru wiibʼ xamaan, li jukubʼ kikelook 870 kilómetro (540 miles). Tojaʼ naq ebʼ laj kʼanjel saʼ li jukubʼ xeʼrabʼi tana naq li roq li palaw naxsakʼ ribʼ chiru li samahibʼ, joʼkan naq nekeʼxnaw naq wankebʼ chire li palaw. Xeʼxkut chi haʼ li ankla chi rit li jukubʼ, aʼin naxbʼaanu  naq inkʼaʼ teʼjukukiiq xbʼaan li iqʼ ut xeʼxtiikobʼresi li ruʼuj li jukubʼ re naq teʼruuq chi xaqliik chire li palaw. Ebʼ laj kʼanjel saʼ li jukubʼ xeʼraj elelik, abʼan laj Pablo kixye re li najolomink rehebʼ laj puubʼ ut ebʼ li soldaad: «Wi ebʼ li winq aʼin teʼxkanabʼ li nimla jukubʼ, laaʼex inkʼaʼ texkoleʼq». Joʼkan naq ebʼ li soldaad xeʼxram chiruhebʼ re naq inkʼaʼ teʼeleliq. Xbʼaan naq kituqlaak ru bʼayaq li jukubʼ laj Pablo kixye rehebʼ naq teʼwaʼaq ut kixjultika wiʼ chik chiruhebʼ naq teʼkoleʼq. Moqon «kibʼanyoxink chiru li Yos chiruhebʼ chixjunil» (Hech. 27:31, 35). Rikʼin li tij li kixbʼaanu kixkʼut jun chaabʼil eetalil chiru laj Lucas ut laj Aristarco, abʼan moko kaʼaj tawiʼ choʼq rehebʼ, choʼq qe ajwiʼ laaʼo. Qakʼoxlaq: «Naq nintijok chiruhebʼ li junchʼol, ma nawaklesink chʼoolej lintij?».

¹⁷ Naq laj Pablo kixraq li xtij, «chixjunilebʼ xeʼok chi waʼak» (Hech. 27:36). Moqon chik, xeʼxkut li triiw saʼ palaw re naq li jukubʼ naru twanq saʼ xbʼeen li haʼ re naq inkʼaʼ tchʼaʼajkoʼq chiruhebʼ wulak chire li palaw. Naq kisaqewk xeʼxset li xkʼaamal li ankla, xeʼxkʼix bʼayaq xkʼaamal ebʼ li kalaneet ut xeʼxhel jun li chʼina tʼikr (li naxkʼabʼaʼi trinquete) re naq teʼruuq xbʼeresinkil li jukubʼ chire li palaw. Li ruʼuj li jukubʼ xtʼil saʼ li samahibʼ ut li rit li jukubʼ kiʼok chi jukʼeʼk xbʼaan xkawil roq li palaw. Junjunqebʼ li soldaad xeʼraj xkamsinkil ebʼ laj preex re naq inkʼaʼ teʼeleliq, abʼan laj Julio inkʼaʼ kixkʼulubʼa naq tkʼulmanq aʼin. Kixye rehebʼ naq teʼnumxiq malaj teʼxik saʼ xbʼeen jun peraas xcheʼul li jukubʼ re naq teʼwulaq chi chʼochʼel. Joʼ kixye laj Pablo, ebʼ li 276 li kristiʼaan li wankebʼ saʼ li jukubʼ xeʼwulak chi chʼochʼel chi maakʼaʼ xeʼxkʼul (Hech. 27:44). Abʼan bʼar tzʼaqal wankebʼ?

18-20. Chanru xeʼtenqʼank ebʼ laj Malta «chi anchalebʼ xchʼool» ut kʼaru li sachbʼachʼoolej kikʼulmank?

¹⁸ Wankebʼ Malta, li naʼaj li sutsu chi haʼ li wank Sicilia (chaawil li kaaxukuut « Bʼar wank Malta li naʼajej li sutsu chi haʼ?»). Naq ebʼ li kristiʼaan re  Malta xeʼril li kristiʼaan juntzʼuuqebʼ ut nekeʼchenchot xbʼaan li ke, xeʼxtenqʼahebʼ «chi anchalebʼ xchʼool» (Hech. 28:2). Yook li ke ut yook li habʼ, joʼkan naq xeʼxtzʼabʼ li xaml re qʼixink chixkʼatq. Tojaʼ naq kikʼulmank jun li sachbʼachʼoolej.

¹⁹ Xbʼaan naq laj Pablo naraj xtenqʼankilebʼ, kixxok chaq wiibʼ oxibʼ li cheʼ ut kixkʼe saʼ xaml. Tojaʼ naq kiʼelk jun li kʼantiʼ li wank xmay, xkʼux li ruqʼ ut kikanaak chi chʼilchʼo chiru. Ebʼ li kristiʼaan xeʼxkʼoxla naq yook xtojbʼal rix li xmaak xbʼaan li Yos. a

²⁰ Li Santil Hu naxye naq «xeʼkanaak roybʼeninkil naq tsipooq». Jun li hu naxye naq li aatin «tsipooq» saʼ griego «kaʼajwiʼ ebʼ laj bʼanonel nekeʼoksink re». Moko nasach ta qachʼool chi rilbʼal naq laj Lucas kiroksi li aatin aʼin, xbʼaan naq aʼan aj bʼanonel (Hech. 28:6; Col. 4:14). Abʼan laj Pablo kirisi li kʼantiʼ ut maakʼaʼ kikʼulmank.

21. a) Kʼaru wiibʼ oxibʼ li eetalil li naxkʼutbʼesi naq tzʼaqal yaal li naxye laj Lucas? b) Kʼaru li sachbʼachʼoolej kixbʼaanu laj Pablo ut chanru xeʼnaʼlebʼak ebʼ laj Malta?

²¹ Aran wank laj Publio, jun li winq li naabʼal xchʼochʼ. Maare aʼan li najolomink rehebʼ laj puubʼ re Roma saʼ Malta. Laj Lucas naxye naq aʼan «li winq li qʼaxal nim xwankil saʼ li naʼaj li sutsu chi haʼ» ut aʼan tzʼaqal li naxye wiibʼ li tzʼiibʼ li kitawmank aran Malta. Laj Publio kixkʼul laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen saʼ li rochoch ut xeʼkanaak aran oxibʼ kutan. Abʼan yaj li xyuwaʼ laj Publio. Laj Lucas naroksi li aatin li nekeʼroksi ebʼ laj bʼanonel, naxye: «Wank chiru chʼaat, yook xtiq ut xkikʼsaʼ». Laj Pablo kitijok, kixkʼe li ruqʼ saʼ xbʼeen ut kikʼiraak. Sachso xchʼoolebʼ xeʼkanaak li kristiʼaan, joʼkan naq xeʼxkʼamebʼ li yaj re naq tixkʼirtasihebʼ. Xeʼkʼeheʼk xmaatan ut li naʼajmank chiruhebʼ saʼebʼ li xbʼihaaj (Hech. 28:7-10).

22. a) Chanru jun li winq kixkʼe xwankil li kixye laj Lucas naq xeʼbʼihajik Roma? b) Kʼaru tqil saʼ li jun chik tzolom?

²² Yaal chixjunil li kikʼulmank saʼ li bʼihaaj aʼin, li tojeʼ xqil. Jun li winq naxye aʼin chirix li kixtzʼiibʼa laj Lucas: «Kaʼajwiʼ li esil aʼin naroksi jalan jalanq li eetalil saʼ chixjunil li Santil Hu. Naxye chi tzʼaqal re ru chanru bʼihajik saʼ palaw saʼebʼ li kutan aʼan, saʼ Mediterráneo [...] xbʼaan naq wank ani kitzʼiibʼank re». Maare laj Lucas ajwiʼ kitzʼiibʼank re aʼin naq yook chi bʼihajik. Wi joʼkan, wank naabʼal li tixtzʼiibʼa saʼ li jun chik bʼihaaj. Kʼaru tkʼulmanq rikʼin laj Pablo naq teʼwulaq Roma? Tqil aʼin saʼ li jun chik tzolom.