1. Kʼaru juntaqʼeet rikʼinebʼ laj Testiiw ut rikʼinebʼ laj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol?

 EBʼ LAJ paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol xeʼxkʼe xchʼool chi xyeebʼal li chaabʼil esil. Xeʼxkubʼsi xwankil ut xeʼxkʼulubʼa xtenqʼ li santil musiqʼej. Li rahobʼtesiik inkʼaʼ kixram chiruhebʼ li kʼanjel aʼin. Ut li Jehobʼa kirosobʼtesihebʼ. Chixjunil aʼin kikʼulmank rikʼinebʼ laj paabʼanel junxil ut joʼkan ajwiʼ nakʼulmank qikʼin joʼ aj Testiiw.

2, 3. Kʼaʼut wank xwankil li hu Hechos?

² Chʼolchʼo naq kikawuuk li qapaabʼal rikʼin chixjunil li xqil saʼ li hu Hechos. Kʼajoʼ xchaabʼilal li hu aʼin! Kaʼajwiʼ li hu aʼin li musiqʼanbʼil naxye kʼaru kikʼulmank rikʼinebʼ laj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol.

³ Saʼ li hu Hechos naʼaatinak chirix 95 chi kristiʼaan, 32 chi tenamit ut teep, 54 tenamit ut 9 li naʼaj li sutsu chi haʼ. Saʼ li hu aʼin naʼaatinak chirixebʼ li kristiʼaan, li xqʼetqʼetilebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼebʼ li paabʼal, ebʼ li awabʼej li nekeʼxkʼoxla naq yosebʼ ut ebʼ li kristiʼaan li xikʼ nekeʼilok. Abʼan li naʼaatinak wiʼ chi chaabʼil aʼan chirixebʼ li qechpaabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Joʼ laaʼo, xeʼxkʼul li chʼaʼajkilal abʼan maajunwa xeʼxkanabʼ xyeebʼal li chaabʼil esil chi anchalebʼ xchʼool.

4. Kʼaʼut naqekʼa naq wanko saʼ amiiwil rikʼin laj Pablo, li xTabita ut jalanebʼ chik aj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol?

⁴ Naqekʼa naq wanko saʼ junajil rikʼin laj Pedro ut laj Pablo li nekeʼxkʼe xchʼool chi xyeebʼal li chaabʼil esil, laj Lucas laj bʼanonel li raaro, laj Bernabé li natenqʼank, laj Esteban li inkʼaʼ naxiwak, li xTabita li chaabʼil xchʼool, li xLidia li nakʼehok ut jalanebʼ chik li tiikebʼ xchʼool. Usta xeʼwank 2,000 chihabʼ anaqwan, naqekʼa naq wanko saʼ amiiwil rikʼinebʼ. Kʼaʼut? Xbʼaan naq joʼ aʼanebʼ, laaʼo ajwiʼ naqakʼe chi naweʼk li chaabʼil esil (Mat. 28:19, 20). Osobʼtesinbʼilo chi tzʼaqonk saʼ li kʼanjel aʼin!

5. Bʼar xeʼxtikibʼ xyeebʼal li chaabʼil esil li xtzolom li Jesús?

⁵ Qakʼoxlaq li taql li kixkʼe li Jesús choʼq rehebʼ li xtzolom. Kixye rehebʼ: «Teekʼul eewankil naq li santil musiqʼej tchalq saʼ eebʼeen. Ut laaʼexaq intestiiw aran Jerusalén, Judea ut Samaria, ut saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ» (Hech. 1:8). Xbʼeen, li santil musiqʼej kixkʼe xwankilebʼ re naq tpuktesinq «Jerusalén» (Hech. 1:1-8:3). Moqon, li santil musiqʼej kibʼeresink  rehebʼ re naq teʼpuktesinq «Judea ut Samaria» (Hech. 8:4-13:3). Tojaʼ naq xeʼxkʼam li chaabʼil esil «saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ» (Hech. 13:4-28:31).

6, 7. Naq naqaye li chaabʼil esil, kʼaru ebʼ li kʼanjelobʼaal wank qe li moko kiwank ta rikʼinebʼ li xbʼeen aj paabʼanel?

⁶ Ebʼ li qechpaabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol moko xeʼwank ta Xsantil Hu malaj jalan jalanq li tasal hu re xyeechiʼinkil rehebʼ li qas qiitzʼin. Li chaabʼil esil li kixtzʼiibʼa laj Mateo kitzʼiibʼamank tana saʼ li chihabʼ 41. Kichoymank xtzʼiibʼankil li hu Hechos chiru tana li chihabʼ 61 ut saʼebʼ li kutan aʼan yal wank wiibʼ oxibʼ ajwiʼ li xʼesilhu laj Pablo. Naq toj maajiʼ nekeʼok joʼ aj paabʼanel, ebʼ laj judiiy kaʼajwiʼ nekeʼrabʼi li Najter Chaqʼrabʼ naq nekeʼxik saʼ li ochoch re loqʼonink (2 Cor. 3:14-16). Abʼan naq nekeʼxik chirekabʼlal moko wank ta li Santil Hu rikʼinebʼ, nekeʼxtzol chiʼus li Najter Chaqʼrabʼ re naq teʼruuq xwotzbʼal rikʼinebʼ li qas qiitzʼin.

⁷ Saʼebʼ li qakutan chiqajunilo joʼ aj Testiiw wank li Qasantil Hu ut jalan jalanq li tasal hu. Yooko ajwiʼ chi xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil ut xkʼebʼalebʼ li kristiʼaan choʼq xtzolom li Kriist saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal ut saʼ 240 chi teep ut tenamit.

8, 9. a) Kʼaru xeʼruuk xbʼaanunkil li xtzolom li Jesús rikʼin xtenqʼ li santil musiqʼej? b) Kʼaru yook xbʼaanunkil li moosej li paabʼajel ut wank xnaʼlebʼ rikʼin xtenqʼ li santil musiqʼej?

⁸ Saʼ li kutan naq li Jesús kixye rehebʼ li xtzolom li taql kixye rehebʼ aʼin: «Teekʼul eewankil naq li santil musiqʼej tchalq saʼ eebʼeen». Joʼkan naq li santil musiqʼej tbʼeresinq rehebʼ xtzolom li Jesús re naq teʼxkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ. Li santil musiqʼej kixbʼaanu ajwiʼ naq laj Pedro ut laj Pablo teʼxkʼirtasi ebʼ li yaj, teʼrisi li maaʼus aj musiqʼej rikʼinebʼ li kristiʼaan ut xwaklesinkil chi yoʼyo ebʼ li kamenaq. Kixbʼaanu ajwiʼ naq ebʼ li xbʼeen aj paabʼanel teʼxbʼaanu jun li kʼanjel li qʼaxal wank xwankil: xkʼebʼal chi naweʼk chi tzʼaqal re ru li chaabʼil esil re xtawbʼal li junelik yuʼam (Juan 17:3).

⁹ Saʼ xkutankil li Pentecostés saʼ li chihabʼ 33, ebʼ li xtzolom li Kriist «xeʼnujak rikʼin santil musiqʼej ut xeʼok chi aatinak saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal», chi joʼkan xeʼxkʼe chi naweʼk «li xnimal ru xnaʼlebʼ li Yos» (Hech. 2:1-4, 11). Saʼebʼ li qakutan moko kʼebʼil ta qe li maatan re aatinak saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal. Abʼan rikʼin xtenqʼ li santil musiqʼej, li moosej li paabʼajel ut wank xnaʼlebʼ yook risinkil ebʼ li tasal hu saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal. Jun eetalil, rajlal po naʼisimank chi huhil chi miyon ebʼ li hu Laj Kʼaakʼalehom ut Ajsi aawu!, ut saʼ qanaʼaj saʼ internet jw.org, wank ebʼ li hu ut bʼideo saʼ numenaq 1,000 chi aatinobʼaal. Chixjunil aʼin naxbʼaanu naq tqaye «li xnimal ru xnaʼlebʼ li Yos» choʼq rehebʼ chixjunil li kristiʼaan saʼ jalan jalanq chi tenamit, teep ut aatinobʼaal (Apoc. 7:9).

10. Chalen 1989, kʼaru yook chi kʼulmank rikʼin li Santil Hu?

¹⁰ Chalen 1989, li moos li paabʼajel ut wank xnaʼlebʼ kixkʼe xchʼool re naq  t-isiiq saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin kiʼisimank saʼ numenaq 200 chi aatinobʼaal ut kiʼisimank chi huhil numenaq 240 miyon. Ut naabʼal chik t-isimanq chi huhil! Chixjunil aʼin nakʼulmank xbʼaan naq li Jehobʼa ut li xsantil musiqʼej nokooxtenqʼa.

11. Kʼaru yook chi bʼaanumank re naq tjalmanq saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal li qatasal hu?

¹¹ Qakʼoxlaq ajwiʼ chirix li hu li yook chi jalmank saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal. Chi mil ebʼ laj Testiiw nekeʼxyeechiʼi ribʼebʼ chi kʼanjelak chi sibʼil saʼ numenaq 150 chi tenamit ut teep. Moko nasach ta qachʼool chi rilbʼal aʼin, xbʼaan naq kaʼajwiʼ li qamolam nabʼeresiik xbʼaan li santil musiqʼej re naq tixkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Jehobʼa, chirix li T-awabʼejinq saʼ li Xʼawabʼejilal ut chirix li Xʼawabʼejilal li ak yook chi awabʼejink saʼ choxa (Hech. 28:23).

12. Kʼaru kitenqʼank re laj Pablo ut ebʼ laj paabʼanel re naq teʼxkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil?

¹² Saʼ xkutankilebʼ li apóstol ebʼ laj paabʼanel xeʼxkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil rikʼinebʼ li seeraqʼ malaj jalan chik li naʼlebʼ rikʼin li xtenqʼ li santil musiqʼej. Naq laj Pablo kixkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil choʼq rehebʼ laj judiiy ut li maawaʼebʼ aj judiiy saʼ Antioquía re Pisidia «chixjunilebʼ li nekeʼraj wank saʼ xbʼehil li junelik yuʼam xeʼok chi paabʼank» (Hech. 13:48). Saʼ xraqik li hu Hechos, laj Lucas kixye naq laj Pablo «kixkʼe chi naweʼk li Xʼawabʼejilal li Yos […] chi maakʼaʼ xxiw ut maakʼaʼ naramok chiru» (Hech. 28:31). Ut bʼar yook xbʼaanunkil li kʼanjel aʼin? Saʼ Roma, li xjolomil li tenamit li wank xwankil saʼ xbʼeen chixjunil li ruuchichʼochʼ. Chʼolchʼo naq li santil musiqʼej kitenqʼank rehebʼ li xbʼeen aj paabʼanel.

13. Kʼaʼut tento tootijoq naq nokooʼeʼxrahobʼtesi?

¹³ Naq xeʼok chi rahobʼtesiik li xtzolom li Jesús, xeʼxtzʼaama re li Jehobʼa naq tixkawresihebʼ xchʼool. Kʼaru kikʼulmank? Li santil musiqʼej kixtenqʼahebʼ re naq teʼxkʼe chi naweʼk li raatin li Yos chi maakʼaʼebʼ xxiw (Hech. 4:18-31). Naqatzʼaama ajwiʼ re li Jehobʼa li qachoxahil naʼlebʼ ut qakawilal re naq toopuktesinq usta toorahobʼtesiiq (Sant. 1:2-8). Xbʼaan naq li Yos nokooxtenqʼa rikʼin li xsantil musiqʼej inkʼaʼ naqakanabʼ puktesink. Maakʼaʼ naru naramok chiqu li kʼanjel aʼin chi moko li rahobʼtesiik ut li xikʼ ilok. Abʼan re xbʼaanunkil tento tqatzʼaama re li Jehobʼa li xsantil musiqʼej, li xchoxahil naʼlebʼ ut xkawilal qachʼool (Luc. 11:13).

14, 15. a) Kʼaru kikʼulmank saʼ xkʼabʼaʼ «li rahobʼtesiik li kitiklaak saʼ xkʼabʼaʼ laj Esteban»? b) Chanru xeʼxnaw li yaal naabʼalebʼ li kristiʼaan re Siberia?

¹⁴ Laj Esteban kixkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil chi maakʼaʼ xxiw naq toj maajiʼ nakamsiik xbʼaan li xikʼ nekeʼilok re (Hech. 6:5; 7:54-60). Tojaʼ naq «kitiklaak jun nimla rahobʼtesink» ut aʼin kixbʼaanu naq chixjunilebʼ li xtzolom li Jesús xeʼxjekʼi ribʼ saʼ Judea ut Samaria. Abʼan kaʼajwiʼ ebʼ li apóstol maabʼar xeʼkoho. Ut aʼin inkʼaʼ kixram li kʼanjel. Xbʼaan naq laj Felipe xkoho Samaria chi «xyeebʼal resil li Kriist rehebʼ li qas qiitzʼin» ut us kiʼelk (Hech. 8:1-8, 14, 15, 25). Li Santil Hu  naxye: «Li xeʼchaʼchaʼiik xbʼaan li rahobʼtesiik li kitiklaak saʼ xkʼabʼaʼ laj Esteban xeʼwulak toj Fenicia, Chipre ut Antioquía. Abʼan kaʼajwiʼ rehebʼ laj judiiy xeʼxye resil li chaabʼil esil. Abʼanan, saʼ xyanqebʼ kiwank wiibʼ oxibʼ li winq re Chipre ut re Cirene li xkohebʼ Antioquía xeʼxkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Qaawaʼ Jesús rehebʼ li qas qiitzʼin li nekeʼaatinak saʼ griego» (Hech. 11:19, 20). Joʼ naqakʼe reetal, aʼin kixbʼaanu naq li chaabʼil esil tjekʼimanq yalaq bʼar.

¹⁵ Saʼebʼ li qakutan kikʼulmank jun li naʼlebʼ joʼ aʼan saʼ li naʼaj li kinawmank ru joʼ Unión Soviética. Saʼ li chihabʼ 1950, xeʼxkʼam naabʼal laj Testiiw joʼ preex aran Siberia. Saʼ xkʼabʼaʼ naq xeʼkʼeheʼk saʼ jalan jalanq chi kʼalebʼaal yookebʼ xyeebʼal resil li chaabʼil esil. Maajunwa raj xeʼruuk xbʼaanunkil aʼin ebʼ laj testiiw xbʼaan naq tento teʼbʼihajiq 10,000 kilómetro (6,000 miles) re xyeebʼal li chaabʼil esil ut terto xtzʼaq li bʼihaaj. Abʼan li awabʼej ajwiʼ kibʼaanunk re naq kixtaqlahebʼ junpakʼal li tenamit. Joʼ kixye jun li hermaan li awabʼej ajwiʼ kibʼaanunk re naq chi mil li kristiʼaan re Siberia teʼxnaw li yaal.

16, 17. Chanru naq li hu Hechos naxkʼut naq li Jehobʼa kirosobʼtesi li xkʼanjelebʼ li xbʼeen aj paabʼanel?

¹⁶ Chʼolchʼo naq li Jehobʼa kirosobʼtesihebʼ li xbʼeen aj paabʼanel. Yaal naq laj Pablo ut ebʼ li junchʼol xeʼawk ut xeʼtʼaqresink abʼan «li Yos kikʼehok re chi kʼiik» (1 Cor. 3:5, 6). Li hu Hechos naxkʼut naq naabʼalebʼ li qas qiitzʼin xeʼok xloqʼoninkil li Jehobʼa xbʼaan naq aʼan yook rosobʼtesinkil li kʼanjel. Jun eetalil, «li raatin li Yos inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut ebʼ li nekeʼtaqenk re li Jesús aran Jerusalén inkʼaʼ xeʼxkanabʼ kʼihank» (Hech. 6:7). Ut «ebʼ li chʼuut re Judea, Galilea ut Samaria xeʼwank saʼ tuqtuukilal ut xeʼwaklesiik xchʼool. Ut saʼ xkʼabʼaʼ naq yookebʼ roxloqʼinkil li Jehobʼa ut xkʼojobʼankil xchʼool rikʼin li santil musiqʼej, xeʼok chi tamk» (Hech. 9:31).

¹⁷ Saʼ Antioquía re Siria, ebʼ laj paabʼanel xeʼxye li chaabʼil esil chi maakʼaʼebʼ xxiw choʼq rehebʼ laj judiiy ut ebʼ laj griego: «Joʼkan ajwiʼ, li ruqʼ li Jehobʼa wank rikʼinebʼ ut naabʼalebʼ li qas qiitzʼin xeʼok chi paabʼank ut xeʼxtaqe li Qaawaʼ» (Hech. 11:21). Kʼaru kikʼulmank moqon? «Li raatin li Jehobʼa yook chi wulak yalaq bʼar ut naabʼalebʼ chik xeʼok chi paabʼank» (Hech. 12:24). Xbʼaan naq laj Pablo ut ebʼ li junchʼol xeʼxye li chaabʼil esil choʼq rehebʼ li maawaʼebʼ aj judiiy «li raatin li Jehobʼa inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut elk chiʼubʼej» (Hech. 19:20).

18, 19. a) Chanru naqanaw naq «li ruqʼ li Jehobʼa» wank qikʼin anaqwan? b) Kʼaru li eetalil naxkʼut chiqu naq li Jehobʼa maajunwa tixkanabʼ li xtenamit?

¹⁸ Naqanaw naq «li ruqʼ li Jehobʼa» wank qikʼin anaqwan. Joʼkan naq naabʼalebʼ nekeʼxkʼulubʼa li yaal, nekeʼxqʼaxtesi xyuʼam chiru li Jehobʼa ut nekeʼkubʼeek xhaʼ. Joʼ laj Pablo ut ebʼ li xbʼeen aj paabʼanel, laaʼo naqakuy xnumsinkil li rahobʼtesiik, li xikʼ ilok ut us nokooʼelk saʼ li puktesink saʼ xkʼabʼaʼ li xtenqʼ ut li rosobʼtesihom li Jehobʼa (Hech. 14:19-21). Li Jehobʼa junelik nokooxtenqʼa «rikʼin li xwankil li inkʼaʼ naʼosoʼk» (Deut. 33:27, Wy). Ut li Jehobʼa maajunwa tixkanabʼ xjunes li xtenamit «saʼ xkʼabʼaʼ li xnimal xloqʼal» (1 Sam. 12:22; Sal. 94:14).

 ¹⁹ Qilaq jun eetalil. Ebʼ laj nazi xeʼxkʼe li hermaan Harald Abt saʼ tzʼalam saʼ Sachsenhausen chiru li xkabʼ nimla yalok u. Saʼ mayo 1942, ebʼ li polisiiy xeʼkoho saʼ rochoch, xeʼxkʼam li rixqaʼal ut xeʼxchap li xʼElsa li rixaqil re xkʼebʼal saʼ tzʼalam. Moqon xeʼxtaqla saʼ jalan jalanq chi tzʼalam. Li xʼElsa naxye: «Chiruhebʼ li chihabʼ naq xinwank saʼ tzʼalam xintzol jun li xnimal ru naʼlebʼ: naq li xsantil musiqʼej li Jehobʼa nokooxkawresi re naq tqakuy xnumsinkil ebʼ li rahobʼtesiik. Naq toj maajiʼ nikineʼxkʼe saʼ tzʼalam xinyaabʼasi jun li xʼesilhu jun li hermaan bʼarwiʼ naxye naq li Jehobʼa naxkʼe xtuqtuukilal li qachʼool naq yookebʼ qarahobʼtesinkil. Xinkʼoxla naq mas wiʼ chik naxye. Abʼan, naq yookin xnumsinkil li chʼaʼajkilal aʼin xinkʼe reetal naq yaal naxye. Kikʼulmank tzʼaqal joʼ chanru kixye. Chʼaʼaj xtawbʼal ru wi toj maajiʼ nakaanumsi li rahobʼtesiik. Aʼan tzʼaqal xkʼulmank wikʼin».

20. Kʼaru kixbʼaanu laj Pablo naq kiwank saʼ tzʼalam saʼ rochoch ut chanru li reetalil naxtenqʼa naabʼalebʼ li hermaan?

²⁰ Saʼ xraqik li hu Hechos, naxye naq laj Pablo wank saʼ tzʼalam saʼ rochoch aran Roma, joʼkan naq inkʼaʼ naru xyeebʼal li chaabʼil esil chirekabʼlal. Usta joʼkan «kixkʼe chi naweʼk li Xʼawabʼejilal li Yos» choʼq rehebʼ li nekeʼulaʼanink re (Hech. 28:31). Saʼebʼ li qakutan wankebʼ li qechpaabʼanel li inkʼaʼ nekeʼruuk chi elk chirekabʼlal xbʼaan naq yajebʼ saʼ chʼaat malaj wankebʼ saʼ junaq li naʼaj rehebʼ li cheek. Usta joʼkan toj nekeʼxra li Jehobʼa ut nekeʼraj xyeebʼal li chaabʼil esil joʼ xeʼxbʼaanu saʼ xtiklajik. Naq tootijoq chirixebʼ, qatzʼaamaq re li Jehobʼa naq teʼruuq chi aatinak rikʼinebʼ li kristiʼaan li nekeʼraj xnawbʼal chirix li Jehobʼa ut li xyeechiʼom.

21. Kʼaʼut aajel ru naq tqaye li chaabʼil esil?

²¹ Naabʼal qe naru nokooxik chirekabʼlal ut roksinkil jalan chik li naʼlebʼ re xyeebʼal li chaabʼil esil. Joʼkan bʼiʼ, qayalaq qaqʼe chi xbʼaanunkil chixjunil li wank saʼ quqʼ re xyeebʼal li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos «saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ». Chʼolchʼo ru ebʼ «li eetalil» li naxkʼut naq wanko saʼ rosoʼjikebʼ li kutan (Mat. 24:3-14). Joʼkan bʼiʼ, qoksihaq chiʼus li qahoonal. Aajel ru naq inkʼaʼ tqakanabʼ «kʼanjelak chiru li Qaawaʼ» (1 Cor. 15:58).

22. Kʼaru naqaj xbʼaanunkil naq yooqo roybʼeninkil li xkutankil li Jehobʼa?

²² Chi seebʼ tchalq li «xkʼulunik li xKutankil li Qaawaʼ, aʼ li xnimal ru kutan ut qʼaxal xiwajel» (Joel 2:31). Naq yooqo roybʼeninkil li kutan aʼin qakʼehaq qachʼool chi xyeebʼal li chaabʼil esil chi maakʼaʼ qaxiw. Toj wank ebʼ li kristiʼaan li nekeʼxkʼulubʼa «li aatin chi anchalebʼ xchʼool», joʼebʼ laj Berea (Hech. 17:10, 11). Joʼkan bʼiʼ, miqakanabʼ xyeebʼal li chaabʼil esil toj reetal «tqabʼi» li aatin aʼin: «Qʼaxal us xaabʼaanu, at inmoos, chaabʼil aanaʼlebʼ ut paabʼajelat!» (Mat. 25:23). Wi naqakʼe qachʼool chi xbʼaanunkil li kʼanjel li kixkʼe li Jehobʼa ut junelik tiik qachʼool chiru, junelik tqayal xsahil naq xqakʼe qachʼool chi xkʼebʼal «chi naweʼk chi tzʼaqal re ru li Xʼawabʼejilal li Yos».