1-3. a) Kʼaʼut naq kichalk xjosqʼil laj Pablo aran Atenas? b) Kʼaru naqatzol rikʼin li reetalil laj Pablo?

 LAJ PABLO wank chaq Atenas (Grecia), saʼ li tenamit aʼin wank naabʼal li tzolebʼaal ut naabʼal chihabʼ rubʼelaj ebʼ laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl joʼ laj Sócrates, laj Platón ut laj Aristóteles xeʼxkʼut li nekeʼxkʼoxla. Nachalk xjosqʼil laj Pablo naq naril naq ebʼ li kristiʼaan nekeʼxloqʼoni naabʼal li yos. Yalaq bʼar wank li pechʼbʼil yos: moko kaʼaj tawiʼ saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxloqʼoni ebʼ li yos, wankebʼ ajwiʼ saʼ li kʼayil, saʼ li bʼe... ut laj Pablo naxnaw li naxkʼoxla li Jehobʼa chirixebʼ li pechʼbʼil yos (Éx. 20:4, 5). Li Jehobʼa xikʼ naril naq junaq naxloqʼoni li pechʼbʼil yos ut joʼkan ajwiʼ laj Pablo.

² Naq xwulak saʼ li kʼayil kixtaw li tzʼaj aj naʼlebʼ aran: chixkʼatq li okebʼaal wank naabʼal li xjalam u li yos Hermes li naxkʼutbʼesi li tzʼaj aj naʼlebʼ. Aran wank naabʼal li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼxloqʼoni ebʼ li yos. Kʼaru tixbʼaanu laj Pablo re naq truuq chi puktesink aran? Ma tixkuy ribʼ ut tixtaw li naʼlebʼ li juntaqʼeet rikʼin li naxpaabʼ? Ma truuq chi xtenqʼankil junaq li kristiʼaan chi xsikʼbʼal ut xtawbʼal li tzʼaqal Yos?

³ Saʼ Hechos 17:22-31 naqataw resil li kixye laj Pablo chiruhebʼ li wankebʼ xnaʼlebʼ re Atenas. Xtzʼilbʼal rix li reetalil laj Pablo tooxtenqʼa chi puktesink chi inkʼaʼ tqatochʼ xchʼoolebʼ li kristiʼaan, tqaye chi chʼolchʼo ru, tqanaw chanru xyeebʼal ut chi xtawbʼal li naʼlebʼ li juntaqʼeet rikʼin li naqapaabʼ re xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan chi naʼlebʼak.

4, 5. Saʼ kʼaru li naʼajej kipuktesink laj Pablo aran Atenas ut kʼaʼut chʼaʼaj puktesink saʼ li kʼayil?

⁴ Saʼ li xkabʼ xbʼihaaj laj Pablo kiwulak Atenas a chiru tana li chihabʼ  50. Naq toj yook roybʼeninkilebʼ laj Silas ut laj Timoteo naq teʼelq chaq Berea, «kiʼok chi naʼlebʼak rikʼinebʼ laj judiiy […] saʼ li naʼaj re loqʼonink» joʼ naxbʼaanu rajlal. Xkoho ajwiʼ chi puktesink saʼ jun li naʼajej bʼarwiʼ wankebʼ li inkʼaʼ nekeʼxpaabʼ li xpaabʼalebʼ laj judiiy: li «kʼayil», li naxkʼabʼaʼi ajwiʼ ágora (Hech. 17:17). Mas nim li kʼayil re Atenas ut nachʼ wank chixkʼatq li tzuul Acrópolis. Aʼan li naʼajej li qʼaxal wank xwankil bʼarwiʼ nekeʼxchʼutubʼ ribʼ ebʼ laj Atenas. Jun li hu naxye naq aran «nekeʼxchʼutubʼ ribʼ ebʼ laj yakonel, li awabʼej, ebʼ laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl ut ebʼ laj tzʼiibʼ». Ebʼ laj Atenas nekeʼwulak chiru seeraqʼik chirix li xninqal ru naʼlebʼ.

⁵ Tchʼaʼajkoʼq chiru laj Pablo puktesink saʼ li kʼayil. Saʼ xyanqebʼ li nekeʼwulak saʼ kʼayil wank wiibʼ chʼuut laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl: ebʼ laj epicúreo ut ebʼ laj estoico. b Ebʼ laj epicúreo nekeʼxpaabʼ naq li yuʼam yal xtiklaak chi joʼkan. Nekeʼxye: «Moko aajel ta ru roxloqʼinkil li Yos. Maakʼaʼ chik li rahilal saʼ li kamk. Naru tqabʼaanu li us ut tqakuy li inkʼaʼ us». Ebʼ laj estoico nekeʼxkʼoxla naq aajel ru naq wankebʼ xnawom ut textaw ru chiʼus li nakʼulmank, nekeʼxye naq li Yos maawaʼ jun kristiʼaan. Ebʼ li chʼuut aʼin inkʼaʼ nekeʼxpaabʼ li nekeʼxkʼut ebʼ laj paabʼanel chirix li wakliik chi yoʼyo. Jalan chiru li naxkʼut laj Pablo: aʼan naxye li yaal li nekeʼxpaabʼ li xtzolom li Kriist.

6, 7. Chanru xeʼnaʼlebʼak wiibʼ oxibʼ laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl chirix li esil li kixye laj Pablo ut saʼebʼ li qakutan chanru nekeʼnaʼlebʼak wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan chirix li esil?

⁶ Kʼaru xeʼxkʼoxla ebʼ laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl chirix li kixye laj Pablo? Wankebʼ xeʼxye naq aʼan «mem aj winq» malaj «aj xokol iyaj» (Hechos 17:18). Jun li wank xnawom kixye naq li aatin li xeʼroksi saʼ griego naraj xyeebʼal «ebʼ li kokʼ tzʼik li nekeʼxxok li iyaj; kiʼoksimank ajwiʼ naq nekeʼaatinak chirixebʼ li nekeʼxik saʼ kʼayil chi xxokbʼal relaʼ li tzekemq ut li nekeʼxtzʼeq li kristiʼaan. Moqon kiʼoksimank li aatin aʼin chirix li naxye li narabʼi usta inkʼaʼ naxtaw ru chi chʼolchʼo li naxye». Joʼkan naq ebʼ li xeʼxye aʼin, yookebʼ xhobʼal laj Pablo naq nekeʼxye naq maakʼaʼ naxnaw ut yal naxye li narabʼi. Abʼan qakʼehaq reetal naq usta xeʼxhobʼ, laj Pablo inkʼaʼ kixiwak.

⁷ Saʼebʼ li qakutan joʼkan ajwiʼ nakʼulmank. Naabʼalebʼ nokooʼeʼxseʼe xbʼaan naq laaʼo aj Testiiw ut naqapaabʼ li Santil Hu. Jun eetalil, wankebʼ laj kʼutunel nekeʼxye naq chixjunil xyoʼlaak xjunes ut moko naʼajmank ta xwechʼbʼal rix ut li seebʼ xchʼool tento naq tixpaabʼ. Ut li inkʼaʼ naxkʼulubʼa maakʼaʼ naxnaw. Li wankebʼ xnaʼlebʼ nekeʼxye naq toonto xbʼaan naq naqakʼut li naxye li Santil Hu ut naq wank ani kiyiibʼank re chixjunil. Abʼan inkʼaʼ nokooxiwak, naqakol bʼan chi kaw qachʼool naq li Jehobʼa aʼan laj Yobʼtesinel (Apoc. 4:11).

8. a) Chanru xeʼnaʼlebʼak wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan rikʼin li kixye laj Pablo? b) Kʼaru tana naraj xyeebʼal li aatin Areópago? (Chaawil li xyaalal saʼ li perel 142).

⁸ Wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan jalan xeʼnaʼlebʼak naq xeʼrabʼi li kixye laj Pablo. Xeʼxye: «Chanchan naq aj yeehol resil li jalanil yos» (Hech. 17:18). Abʼan wi laj Pablo yook xyeebʼal rehebʼ laj Atenas naq teʼxloqʼoni li jalanil yos tixkʼe raj ribʼ  saʼ chʼaʼajkilal. Naabʼal chihabʼ rubʼelaj xeʼxye naq laj Sócrates yook xyeebʼal aʼin ut aʼin jun xyaalal naq xeʼxkamsi. Joʼkan naq inkʼaʼ nasach qachʼool rilbʼal naq xeʼxkʼam laj Pablo saʼ li Areópago c re naq tixchʼolobʼ chiʼus li naxye xbʼaan naq inkʼaʼ xeʼxtaw ru. Chanru tixkol rix li yaal chiruhebʼ li kristiʼaan li maakʼaʼ nekeʼxnaw chirix li Santil Hu?

9-11. a) Kʼaru kixye laj Pablo re naq twanq jun li naʼlebʼ li juntaqʼeet rikʼin li naxpaabʼ? b) Chanru tqakʼam qe rikʼin laj Pablo naq nokoopuktesink?

⁹ Qajultikaq naq kichalk xjosqʼil laj Pablo naq kiril naq wankebʼ naabʼal li pechʼbʼil yos. Abʼan inkʼaʼ kiraqok aatin saʼ xbʼeenebʼ xbʼaan aʼin, kixkuy bʼan ribʼ. Rikʼin qʼunil aatin kixyal xqʼunbʼesinkilebʼ rikʼin roksinkil li naʼlebʼ li juntaqʼeet rikʼin li naxpaabʼ. Laj Pablo kixye: «Ex aj Atenas, ninkʼe reetal naq laaʼex qʼaxal nekeeroxloqʼi wiʼ chik ebʼ li yos chiruhebʼ li junchʼol» (Hech. 17:22).  Chaabʼil kinaʼlebʼak laj Pablo ut kixkʼehebʼ xsahil xchʼool xbʼaan naq wankebʼ xpaabʼal. Chanchan tawiʼ naq kixye: «Ninkʼe reetal naq wank leepaabʼal». Laj Pablo naxnaw naq ebʼ li kristiʼaan li qʼaxal naxik xchʼoolebʼ chirix li bʼalaqʼil kʼutum, naru naq chaabʼilebʼ xchʼool ut teʼraj xtzolbʼal li yaal. Chʼolchʼo ajwiʼ chiru laj Pablo naq kinaʼlebʼak chi joʼkaʼin «xbʼaan xmaakʼaʼil [x]naʼlebʼ ut xbʼaan xmaakʼaʼil [x]paabʼal» (1 Tim. 1:13).

¹⁰ Moqon kixkʼut jun li naʼlebʼ li naxkʼutbʼesi naq wanqebʼ xpaabʼal: xeʼxyiibʼ jun li altar choʼq re «jun li Yos li Inkʼaʼ Nawbʼil Ru». Jun li hu naxye naq «ebʼ laj Grecia ut jalanebʼ chik li tenamit nekeʼxyiibʼ ebʼ li altar choʼq rehebʼ “li yos li moko nawbʼilebʼ ta ru” re naq wi nasach saʼ xchʼoolebʼ junaq inkʼaʼ tjosqʼoʼq rikʼinebʼ». Joʼkan naq ebʼ laj Atenas nekeʼxpaabʼ naq wank jun li Yos li inkʼaʼ nekeʼxnaw ru. Laj Pablo kiroksi li altar aʼin re aatinak chirix li chaabʼil esil rikʼinebʼ. Kixye: «Yookin chi aatinak eerikʼin, chirix li nekeeloqʼoni ut inkʼaʼ nekeenaw ru» (Hech. 17:23). Kiʼaatinak saʼ qʼunil aatin ut chi chʼolchʼo ru. Aʼan moko yook ta xyeebʼal naq teʼxloqʼoni jalan chik li yos, li yookebʼ xqʼabʼankil wiʼ. Naraj bʼan aatinak chirix li Yos li inkʼaʼ nekeʼxnaw ru: li Jehobʼa, li tzʼaqal Yos.

¹¹ Chanru tqakʼam qe rikʼin laj Pablo saʼ li puktesink? Naru naqakʼe reetal wi junaq li kristiʼaan wank xpaabʼal wi naqil li qasutam. Maare naroksi malaj wank kʼaruhaq saʼ rochoch li tixkʼut naq wank xpaabʼal. Naru tqaye: «Nawil naq wank aapaabʼal. Nawulak chiqu aatinak rikʼinebʼ li kristiʼaan li nekeʼxkʼe xchʼool chirix li Santil Hu!». Wi naqakʼe xsahil xchʼool junaq li kristiʼaan xbʼaan naq wank xpaabʼal, naru naqataw junaq li naʼlebʼ li juntaqʼeet rikʼin li naqapaabʼ. Inkʼaʼ tqaraq aatin yal saʼ xkʼabʼaʼ li naxpaabʼ. Misach saʼ qachʼool naq wiibʼ oxibʼ li qahermaan junxil nekeʼxpaabʼ chi anchalebʼ xchʼool li bʼalaqʼil kʼutum.

12. Chanru kixbʼaanu laj Pablo re naq tpuktesinq joʼ chanru naʼajmank chiruhebʼ li kristiʼaan?

¹² Laj Pablo kixtaw jun li naʼlebʼ li juntaqʼeet rikʼin li naxpaabʼ abʼan, ma teʼraj rabʼinkil? Wank saʼ xchʼool naq ebʼ aʼan nekeʼxnaw li xninqal ru kʼaʼuxl abʼan maakʼaʼ nekeʼxnaw chirix li Santil Hu. Joʼkan naq kiroksi li naʼlebʼ li nekeʼxpaabʼ re aatinak chirix li chaabʼil esil. Xbʼeen, kiʼaatinak chirix li naxye li Santil Hu abʼan moko kixkʼut ta li raqal. Xkabʼ, kixkʼe ribʼ saʼ xnaʼajebʼ li kristiʼaan ut kiroksi li aatin laaʼo. Rox, kiroksi li aatin li xeʼxye ebʼ laj tzʼiibʼ re griego re xkʼutbʼal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li xeʼxye ut kixye ajwiʼ laj Pablo. Abʼan, kʼaru li naʼlebʼ wank xwankil kixkʼut laj Pablo rehebʼ laj Atenas chirix li Yos li inkʼaʼ nekeʼxnaw ru? Qatzʼilaq rix li xseeraqʼ.

13. Kʼaru kixye laj Pablo chirix li choxa ut li ruuchichʼochʼ ut kʼaru kixkanabʼ chi chʼolchʼo ru?

¹³ Li Yos kixyiibʼ li ruuchichʼochʼ ut li choxa. Laj Pablo kixye: «Li Yos li kixyiibʼ li ruuchichʼochʼ ut chixjunil li wank chisaʼ, aʼan Xqaawaʼ li choxa ut li  ruuchichʼochʼ, joʼkan naq moko wank ta saʼebʼ li ochoch re loqʼonink li yiibʼanbʼil xbʼaanebʼ li winq» (Hech. 17:24). Li Jehobʼa li tzʼaqal Yos kixyiibʼ chixjunil ut moko yal kitiklaak ta yal chi joʼkan (Sal. 146:6). Aʼan li Nimajwal Yos. Ut qʼaxal nim li xloqʼal re naq twanq saʼ jun ajwiʼ chi naʼajej li yiibʼanbʼil xbʼaanebʼ kristiʼaan, moko joʼ ta li xʼAtenea ut jalanebʼ chik li yos li naʼajmank chiruhebʼ li altar ut li naʼaj re loqʼonink re naq tkʼeheʼq xloqʼal (1 Rey. 8:27). Chi chʼolchʼo ru laj Pablo kixye naq li Jehobʼa qʼaxal nim xwankil chiru junaq li eetalil malaj li naʼaj re loqʼonink (Is. 40:18-26).

14. Chanru kixkʼut laj Pablo naq li Yos moko naʼajmank ta chiru naq tqatenqʼa?

¹⁴ Li Yos inkʼaʼ naroybʼeni naq ttenqʼaaq xbʼaanebʼ li kristiʼaan. Ebʼ li kristiʼaan nekeʼxtiqibʼ li xyosebʼ rikʼin tertokil tʼikr, terto xtzʼaq li mayej nekeʼxkʼe ut nekeʼxkʼe xtzekemq ut rukʼaʼ, chanchan tawiʼ naq naʼajmank chiruhebʼ. Maare wiibʼ oxibʼ laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl li yookebʼ rabʼinkil laj Pablo nekeʼxkʼoxla naq ebʼ li yos moko naʼajmank ta naq ttenqʼaaq. Juntaqʼeet nekeʼxkʼoxla naq li Yos moko naʼajmank ta chiru «naq ttenqʼaaq xbʼaan naq moko naʼajmank ta chiru tenqʼaak». Aʼin yaal, xbʼaan naq laj Yobʼtesinel moko naʼajmank ta chiru naq tqakʼe re li kʼaʼaq re ru. Aʼan bʼan nakʼehok re «li yuʼam, li musiqʼ ut chixjunil li naʼajmank» chiqu, joʼ li saqʼe, li habʼ ut li chaabʼil chʼochʼ (Hech. 17:25; Gén. 2:7). Li Yos moko naʼajmank ta chiru naq tqatenqʼa, aʼan bʼan li natenqʼank qe.

15. Kʼaru kixbʼaanu laj Pablo re naq ebʼ laj Atenas teʼxjal chanru nekeʼkʼoxlak ut kʼaru naqatzol?

¹⁵ Li Yos kixyobʼtesi li winq. Ebʼ laj Atenas nekeʼxkʼoxla naq nimebʼ xwankil chiruhebʼ li maawaʼebʼ aj griego. Li Santil Hu naxye naq moko us ta naq tqanimobʼresi qibʼ xbʼaan li qatenamit malaj bʼar chalenaqo (Deut. 10:17). Laj Pablo kiʼaatinak chi chʼolchʼo ru ut rikʼin qʼunil aatin chirix aʼin. Ebʼ laj Atenas xeʼok chi naʼlebʼak naq laj Pablo kixye chirix li Yos: «Rikʼin jun ajwiʼ chi winq kixyobʼtesi chixjunilebʼ li tenamit» (Hech. 17:26). Laj Pablo kixkʼut li naxye Génesis  chirix laj Adán li xyuwaʼ chixjunilebʼ li kristiʼaan (Gén. 1:26-28). Saʼ xkʼabʼaʼ naq chiqajunilo elenaqo rikʼin laj Adán maajun qe nim xwankil saʼ xkʼabʼaʼ li xtenamit. Chʼolchʼo naq xeʼxtaw raj ru li kixye laj Pablo! Laj Pablo aʼan jun chaabʼil eetalil choʼq qe: xbʼaan naq yaal naq weent naqabʼaanu ut naqoksi li qʼunil aatin naq nokoopuktesink, abʼan inkʼaʼ naqajal li yaal li wank saʼ li Santil Hu yal re naq teʼxkʼulubʼa.

16. Kʼaʼut naq li Yos kixyobʼtesihebʼ li kristiʼaan?

¹⁶ Li Yos naraj naq ebʼ li kristiʼaan teʼjiloq rikʼin. Maare ebʼ laj nawonel xninqal ru kʼaʼuxl nekeʼxkʼam naabʼal chihabʼ xtzʼilbʼal rix kʼaru xyaalal li yuʼam. Wi joʼkan raj, maajunwa xeʼxtaw ru xjunesebʼ. Abʼan laj Pablo kixye chi chʼolchʼo: laj Yobʼtesinel kixyobʼtesihebʼ li kristiʼaan re naq «teʼxsikʼ li Yos ut wi teʼxkʼe xchʼool chi xsikʼbʼal, chʼolchʼo naq teʼxtaw xbʼaan naq moko najt ta wank qikʼin chiqajunqal» (Hech. 17:27). Joʼkan naq naru naq tnawmanq ru li Yos li inkʼaʼ nawbʼil ru xbʼaanebʼ laj Atenas. Aʼan najilok chixkʼatqebʼ li nekeʼxkʼe xchʼool chi xsikʼbʼal ut tzolok chirix (Sal. 145:18). Naq kixye «chiqajunqal», laj Pablo kixkʼe ajwiʼ ribʼ saʼ xyanqebʼ li tento teʼxkʼe xchʼool chi xsikʼbʼal li Yos.

17, 18. Kʼaʼut naʼoybʼenimank naq tqaj xnawbʼal ru li Yos? Kʼaru naqatzol chirix naq laj Pablo kixbʼaanu naq teʼraj rabʼinkil li naxye?

¹⁷ Ebʼ li kristiʼaan tento teʼraj xnawbʼal ru li Yos. Laj Pablo kixye: «Xbʼaan naq saʼ xkʼabʼaʼ aʼan wank qayuʼam, nokooʼekʼank ut yoʼyoko». Junjunq li wankebʼ xnawom nekeʼxye naq laj Pablo kiroksi li raatin laj Epiménides, li kixtzʼiibʼa li uutzʼuʼujinbʼil aatin naabʼal chihabʼ rubʼelaj, qʼaxal wank xwankil ut nawbʼil ru choʼq rehebʼ laj Atenas. Moqon chik laj Pablo kixye naq tento raj  teʼraj xnawbʼal ru li Yos: «Joʼ xeʼxye wiibʼ oxibʼ laj tzʼiibʼ saʼ eeyanq: “Xbʼaan naq laaʼo ajwiʼ ralal xkʼajol”» (Hech. 17:28). Chiqajunilo raj tento tqil li Yos joʼ li Qayuwaʼ xbʼaan naq aʼan kixyobʼtesi li xbʼeen winq, bʼarwiʼ chalenaqebʼ chixjunilebʼ li kristiʼaan. Laj Pablo kiroksi li aatin li xeʼxye laj tzʼiibʼ aj griego li oxloqʼinbʼilebʼ re naq teʼraj rabʼinkil. d Joʼ laj Pablo naru tqoksi ebʼ li hu li oxloqʼinbʼil xbʼaanebʼ li kristiʼaan naq nokooʼaatinak rikʼinebʼ. Jun eetalil, naru tqoksi li naxye junaq li hu oxloqʼinbʼil re naq teʼxkʼe reetal bʼar chalenaqebʼ li naʼlebʼ li kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil saʼebʼ li xpaabʼal.

¹⁸ Laj Pablo kixkʼut li naʼlebʼ chi chʼolchʼo ru chirix li Yos ut kiroksi li naʼlebʼ li nekeʼxpaabʼ re aatinak chirix li chaabʼil esil. Abʼan, kʼaru kiraj naq teʼxbʼaanu li yookebʼ chi abʼink re? Aʼin kixchʼolobʼ chiruhebʼ moqon.

19, 20. a) Kʼaru kixye laj Pablo saʼ qʼunil aatin re xkʼutbʼesinkil naq maakʼaʼ xyaalal xloqʼoninkil li pechʼbʼil yos? b) Kʼaru tento teʼxbʼaanu ebʼ laj Atenas?

¹⁹ Laj Pablo kixwaklesihebʼ xchʼool li nekeʼabʼink re, re naq teʼxbʼaanu junjunq li naʼlebʼ rikʼin li xeʼrabʼi. Rikʼin li xeʼxye laj tzʼiibʼ aj griego, laj Pablo kixye: «Saʼ xkʼabʼaʼ naq laaʼo ralal xkʼajol li Yos, inkʼaʼ naru naqakʼoxla naq li Yos chanchan li oor, li plaat malaj li pek chi moko li yiibʼanbʼil rikʼin xseebʼal ruqʼ ut xkʼaʼuxl li winq» (Hech. 17:29). Joʼkan bʼiʼ, wi li Yos kixyobʼtesihebʼ li kristiʼaan, chan put ru naq aʼanaq jun li jalam u li xeʼxyiibʼ li kristiʼaan? Rikʼin qʼunil aatin, laj Pablo kixkʼut naq maakʼaʼ xyaalal xloqʼoninkil li pechʼbʼil yos (Sal. 115:4-8; Is. 44:9-20). Naq kixkʼe ribʼ saʼ ajl ut kixye «inkʼaʼ naru naqakʼoxla», moko kichʼaʼajkoʼk ta chiruhebʼ li kristiʼaan xkʼulubʼankil li kixye.

²⁰ Moqon kixye rehebʼ: «Li Yos inkʼaʼ chik naxkʼe saʼ ajl ebʼ li kutan naq ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ nekeʼxnaw chaq ru, abʼan anaqwan yook xyeebʼal re chixjunilebʼ naq teʼxyotʼ xchʼool ut teʼxjal xnaʼlebʼ» (Hech. 17:30). Joʼkan naq ak xnumeʼk chik li kutan naq xkʼoxlamank naq aajel ru xloqʼoninkil li Yos rikʼin li pechʼbʼil yos. Joʼkan naq laj Pablo kixkanabʼ chi chʼolchʼo naq tento teʼxyotʼ xchʼool. Maare wiibʼ oxibʼ xeʼsach xchʼool rabʼinkil aʼin. Abʼan saʼ li xseeraqʼ laj Pablo kixkʼut chi chʼolchʼo ru naq li Yos kikʼehok re li yuʼam, joʼkan naq chiru aʼan teʼxqʼaxtesi li xyeehom xbʼaanuhomebʼ. Tento naq xeʼxsikʼ, xeʼxtzol chirix ut teʼwanq joʼ nawulak chiru aʼan. Ebʼ laj Atenas xeʼxtaw ru naq nimla maak xloqʼoninkil li pechʼbʼil yos ut tento teʼxkanabʼ xbʼaanunkil aʼin.

21, 22. Kʼaru li naʼlebʼ li wank xwankil li kixraq wiʼ li xseeraqʼ laj Pablo ut kʼaru naraj xyeebʼal ebʼ li aatin aʼin?

²¹ Laj Pablo kixye li wank xwankil re xraqbʼal li xseeraqʼ, kixye: «[Li Yos] ak kixxaqabʼ xkutankil naq traqoq aatin saʼ tiikilal saʼ xbʼeen chixjunil li ruuchichʼochʼ  saʼ xkʼabʼaʼ jun li winq li xaqabʼanbʼil xbʼaan. Ut ak kixkʼe jun li eetalil rehebʼ li qas qiitzʼin naq kixwaklesi chi yoʼyo saʼ xyanqebʼ li kamenaq» (Hech. 17:31). Jun xyaalal naq teʼxsikʼ li tzʼaqal Yos, aʼan naq twulaq Xkutankil li Raqok Aatin. Laj Pablo inkʼaʼ kixye ani Traqoq Aatin. Abʼan kixye aʼin chirix: naq aʼan jun winq li kikamk ut li Yos xwaklesi chi yoʼyo.

²² Laaʼo naqataw ru chiʼus kʼaru naraj xyeebʼal li xraqik li seeraqʼ aʼin. Naqanaw naq laj Raqol Aatin li kixxaqabʼ li Yos, aʼan li Jesukriist (Juan 5:22). Naqanaw ajwiʼ naq li Xkutankil li Raqok Aatin twanq chiru 1,000 chihabʼ ut nachʼ wank (Apoc. 20:4, 6). Naqanaw ajwiʼ naq laj Raqol Aatin trosobʼtesihebʼ li tiikaqebʼ xchʼool, joʼkan naq inkʼaʼ nokooxiwak. Kʼaru nakʼutuk re naq aʼan maawaʼ jun matkʼ? Li sachbʼachʼoolej li qʼaxal wank xwankil chiru chixjunil: naq kiwakliik chi yoʼyo li Jesukriist.

23. Chanru xeʼnaʼlebʼak li kristiʼaan naq xeʼrabʼi li kixye laj Pablo?

²³ Li kixye laj Pablo kixbʼaanu naq jalan jalanq teʼnaʼlebʼaq ebʼ li kristiʼaan. Naq kiʼaatinak chirix li wakliik chi yoʼyo, «wankebʼ xeʼok xseʼenkil». Wankebʼ chik li xeʼabʼink abʼan inkʼaʼ nekeʼraj xyotʼbʼal xchʼool, xeʼxye: «Saʼ jun chik kutan tatqabʼi chi aatinak chirix aʼin» (Hech. 17:32). Abʼan wiibʼ oxibʼ chaabʼil xeʼnaʼlebʼak. Li Santil Hu naxye: «Wiibʼ oxibʼ li winq xkohebʼ chirix ut xeʼok chi paabʼank. Saʼ xyanqebʼ aʼan wank laj Dionisio, aj raqol aatin re li Aréopago, ut jun li ixq Dámaris xkʼabʼaʼ, ut jalanebʼ chik li qas qiitzʼin» (Hech. 17:34). Joʼkan ajwiʼ naqakʼul anaqwan naq nokoopuktesink: wankebʼ nokooʼeʼxseʼe, wankebʼ chik nokooʼeʼrabʼi abʼan maakʼaʼ nekeʼraj, abʼan qʼaxal nasahoʼk saʼ qachʼool naq junjunq nekeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos ut nekeʼok joʼ aj Testiiw.

24. Kʼaru naxkʼut chiqu li xseeraqʼ laj Pablo?

²⁴ Xtzʼilbʼal rix li xseeraqʼ laj Pablo naxkʼut chiqu naq tento tqoksi li naʼlebʼ li wank xyaalal ut chʼolchʼo ru ut aatinak joʼ naʼajmank chiruhebʼ li junchʼol. Naqatzol ajwiʼ naq aajel ru naq wank qakuyum rikʼinebʼ li bʼalaqʼinbʼilebʼ xbʼaan li bʼalaqʼil paabʼal ut raatinankilebʼ saʼ qʼunil. Jun chik xnimal ru naʼlebʼ naqatzol aʼan naq inkʼaʼ tqajal li yaal yal re naq inkʼaʼ teʼjosqʼoʼq. Wi naqabʼaanu li naʼlebʼ aʼin kawresinbʼilaqo re xtenqʼankilebʼ jalanebʼ chik ut chaabʼilaqo joʼ aj kʼutunel: ebʼ laj puktesinel, naq teʼxye li chaabʼil esil ut ebʼ li cheekel winq saʼ li chʼuut. Chi joʼkan tqabʼaanu joʼ kixbʼaanu laj Pablo naq kixtenqʼahebʼ jalanebʼ chik re naq «teʼxsikʼ li Yos ut […] chʼolchʼo naq teʼxtaw» (Hech. 17:27).