TZOLOM 6
«Laj Esteban [...] numtajenaq rikʼin li rusilal ut li xwankil li Yos»
Li naqatzol chirix chanru laj Esteban kiʼaatinak chiru li nimla raqlebʼaal aatin
Isinbʼil saʼ Hechos 6:8-8:3
1-3. a) Kʼaru li chʼaʼajkilal kixkʼul laj Esteban ut chanru kinaʼlebʼak? b) Kʼaru ebʼ li patzʼom tqatzʼil rix?
LAJ ESTEBAN wank saʼ jun li naʼajej li xiwxiw ru, nachʼ chixkʼatq li rochoch li Yos. Aran wankebʼ 71 li winq li okebʼ re xraqbʼal aatin saʼ xbʼeen. Ebʼ li winq aʼin wankebʼ xwankil, nekeʼtaqlank saʼ xbʼeen li tenamit ut xikʼ nekeʼril laj Esteban. Xeʼbʼoqeʼk xbʼaan laj Caifás li xyuwaʼil aj tij, li kixbʼeresi ajwiʼ li chʼutam naq xyeemank naq tkamsiiq li Jesukriist. Ma yook xxiw laj Esteban?
2 Li xnaqʼ ru naxye chixjunil, xbʼaan naq: «chanchan xnaqʼru jun li ánjel» (Hech. 6:15). Naraj xyeebʼal naq maakʼaʼ xxiw, wank xtuqtuukilal joʼ nekeʼxkʼutbʼesi ebʼ li xʼánjel li Jehobʼa li nekeʼyehok esil. Moko yook ta xxiw. Aʼin tzʼaqal nekeʼril laj raqol aatin usta xikʼ nekeʼril. Abʼan, chanru naq moko yook ta xxiw?
3 Joʼ aj paabʼanel naru naqatzol naabʼal rikʼin li xsumenkil li patzʼom aʼin. Abʼan, xbʼeenwa qatzʼilaq rix kʼaru kibʼaanunk re naq laj Esteban tixkʼul li chʼaʼajkilal aʼin. Chanru ak kixkol chaq rix li xpaabʼal? Ut chanru tqakʼam qe rikʼin?
«Xeʼxbʼaanu naq ebʼ li tenamit [...] teʼxpoqoqi ribʼ» (Hechos 6:8-15)
4, 5. a) Kʼaʼut naq laj Esteban aʼan jun li tenqʼ saʼ li chʼuut? b) Kʼaʼut naq saʼ Hechos 6:8 naxye naq nujenaq «rikʼin li rusilal ut li xwankil li Yos»?
4 Saʼ li tzolom rubʼelaj xqil naq laj Esteban jwal kitenqʼank saʼ li chʼuut. Laj Esteban aʼan jun rehebʼ li wuqubʼ chi winq li xeʼraj xtenqʼankilebʼ li apóstol. Naxtochʼ qachʼool rilbʼal naq kixkubʼsi ribʼ naq naqajultika naq li Jehobʼa kirosobʼtesi rikʼin xbʼaanunkil «li sachbʼachʼoolej li kʼajoʼ xninqal ut ebʼ li xninqal ru naʼlebʼ», joʼ wiibʼ oxibʼ li apóstol. Li Santil Hu naxye ajwiʼ naq nujenaq «rikʼin li rusilal ut li xwankil li Yos» (Hechos 6:8). Kʼaru naraj xyeebʼal aʼin?
5 Chʼolchʼo ru naq laj Esteban tuulan ut chaabʼil xnaʼlebʼ, aʼin naxbʼaanu naq ebʼ li kristiʼaan teʼraj rochbʼeeninkil. Naq naʼaatinak naru xqʼunbʼesinkilebʼ li nekeʼabʼink re, naq naxnaw ut chʼolchʼo chiru li naxkʼut ut naru nekeʼxtaw rusilal. Naq li Santil Hu naxye naq nujenaq rikʼin «li xwankil li Yos», naraj xyeebʼal naq naxkanabʼ naq tbʼeresiiq xbʼaan li santil musiqʼej. Kixkʼe chixjunil li loqʼal choʼq re li Jehobʼa ut kixkʼutbʼesi naq naxrahebʼ li kristiʼaan, moko kixnimtresi ta ribʼ xbʼaan xseebʼal xchʼool. Anaqwan naqataw ru kʼaʼut li xikʼ nekeʼilok re nekeʼxkʼoxla naq yook chi yalok rikʼinebʼ.
6-8. a) Kʼaru wiibʼ li naʼlebʼ xeʼxqʼabʼa wiʼ laj Esteban li xikʼ nekeʼilok re ut kʼaʼut? b) Chanru nokooxtenqʼa li reetalil laj Esteban?
6 Wiibʼ oxibʼ li winq «xkohebʼ xchoqinkil laj Esteban. Abʼanan inkʼaʼ xeeruuk xchoqinkil xbʼaan naq laj Esteban yook chi aatinak rikʼin nimal ru kʼaʼuxl ut rikʼin li xtenqʼ li santil musiqʼej». a Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ xeʼruuk xkʼutbʼal naq yaal li yookebʼ xyeebʼal, «saʼ muqmu xeʼxqʼunbʼesi wiibʼ oxibʼ li winq» re naq teʼxqʼabʼa laj Esteban. Joʼkan ajwiʼ «xeʼxbʼaanu naq ebʼ li tenamit, ebʼ li cheekel winq ut ebʼ laj tzʼiibʼ teʼxpoqoqi ribʼ» ut yal chi minbʼil ru xeʼxkʼam saʼ li nimla raqlebʼaal aatin (Hech. 6:9-12). Aran li xikʼ nekeʼilok re xeʼxqʼabʼa naq yook xyoobʼankil aatin chirix li Yos ut chirix laj Moisés. Kʼaʼut?
7 Xbʼeenwa, xeʼxqʼabʼa naq yook chi yoobʼank tikʼtiʼ chirix li Yos xbʼaan naq xeʼxkʼoxla naq yook chi aatinak chirix «li santil naʼaj», li naraj xyeebʼal li rochoch li Yos li wank Jerusalén (Hech. 6:13). Ut xkabʼ, xeʼxqʼabʼa ajwiʼ naq yook chi yoobʼank tikʼtiʼ chirix laj Moisés naq xeʼxye naq yook xjalbʼal li kixkʼut chiruhebʼ li kristiʼaan. Qʼaxal nim wiʼ chik ru li tikʼtiʼ aʼin, xbʼaan naq saʼebʼ li kutan aʼan chiruhebʼ laj judiiy qʼaxal oxloqʼ li rochoch li Yos, li naxye li Xchaqʼrabʼ laj Moisés ut chixjunil li naʼlebʼ li xeʼxkʼe choʼq xtzʼaqobʼ li Chaqʼrabʼ. Joʼkan naq xeʼxqʼabʼa laj Esteban naq yook chi yalok rikʼinebʼ li xpaabʼal ut aajel ru xkamsinkil.
8 Inkʼaʼ nasach qachʼool chi rilbʼal naq ebʼ li bʼalaqʼil paabʼal nekeʼroksi jalan jalanq li naʼlebʼ re xkʼebʼalebʼ saʼ chʼaʼajkilal laj kʼanjel chiru li Yos. Toj saʼebʼ li qakutan, naabʼal rehebʼ nekeʼxbʼaanu naq li awabʼej tixrahobʼtesi ebʼ laj Testiiw. Chanru toonaʼlebʼaq naq teʼxyoobʼ aatin chiqix? Li reetalil laj Esteban tooxtenqʼa.
Chi maakʼaʼ xxiw kixkʼe chi naweʼk chirix «li Yos li nim xloqʼal» (Hechos 7:1-53)
9, 10. Kʼaʼut wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan xeʼxwechʼ rix li kixye laj Esteban chiru li nimla raqlebʼaal aatin ut kʼaru tento tqajultika?
9 Joʼ xqil saʼ li raqal 2, tuqtu ru xchʼool laj Esteban naq yook rabʼinkil li xeʼxqʼabʼa wiʼ. Li xnaqʼ ru chanchan re jun li ánjel. Tojaʼ naq laj Caifás kixye re: «Ma yaal chixjunil aʼin?» (Hech. 7:1). Anaqwan xwulak xhoonalil naq laj Esteban t-aatinaq ut chʼolchʼo naq kixbʼaanu chiʼus.
10 Wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan nekeʼxwechʼ rix li kixye laj Esteban. Nekeʼxye naq naabʼal kixye ut moko kixkʼutbʼesi ta naq maakʼaʼ xmaak. Abʼan, ma yaal aʼin? Inkʼaʼ. Kixkanabʼ bʼan jun chaabʼil eetalil choʼq qe chirix chanru xkolbʼal rix li chaabʼil esil (1 Ped. 3:15). Qajultikaq naq kiqʼabʼaak laj Esteban chi xyoobʼankil aatin chirix li Yos, naq kiʼaatinak chirix li rochoch li Yos ut chirix laj Moisés naq xeʼxye naq kixwechʼ rix li Chaqʼrabʼ. Joʼkan naq re xsumenkil li yookebʼ xqʼabʼankil wiʼ, laj Esteban kiʼaatinak chirix oxibʼ xqʼehil li kikʼulmank rikʼinebʼ laj Israel ut kixye chi chʼolchʼo ru wiibʼ oxibʼ xninqal ru naʼlebʼ. Qilaq chi junjunqal li oxibʼ chi qʼehil aʼin.
11, 12. a) Chanru laj Esteban kiroksi li reetalil laj Abrahán? b) Kʼaʼut laj Esteban kiʼaatinak chirix laj José saʼ li xseeraqʼ?
11 Li xqʼehil li nekeʼjolomink re li junkabʼal (Hech. 7:1-16). Laj Esteban kixtikibʼ aatinak chirix laj Abrahán, li oxloqʼinbʼil chaq xbʼaanebʼ laj judiiy xbʼaan naq kaw li xpaabʼal. Kiroksi li naʼlebʼ aʼin re aatinak chirix li Jehobʼa «li Yos li nim xloqʼal» li kixkʼut ribʼ chiru laj Abrahán saʼ Mesopotamia (Hech. 7:2). Moqon chik kiwank joʼ aj abʼl tenamit saʼ li Yeechiʼinbʼil Naʼajej ut maakʼaʼ chaq li rochoch li Yos chi moko li Xchaqʼrabʼ laj Moisés. Joʼkan naq maaʼani naru naxye naq aajel ru ebʼ li naʼlebʼ aʼin re xloqʼoninkil ru li Jehobʼa.
12 Moqon, laj Esteban kiʼaatinak chirix jun chik li winq li oxloqʼinbʼil: laj José, li chalenaq saʼ li xjunkabʼal laj Abrahán. Kixjultika chiruhebʼ naq ebʼ li ras laj José, li xeʼtikibʼank re li xteepal Israel, aʼanebʼ ajwiʼ li xeʼrahobʼtesink re ut xeʼxkʼayi joʼ moos. Li Jehobʼa kiroksi re xkolbʼal li xjunkabʼal laj Israel chiru li weʼej. Laj Esteban naxnaw naq wank xjuntaqʼeetalil laj José rikʼin li Jesukriist, abʼan maakʼaʼ kixye re naq yooqebʼ rabʼinkil.
13. a) Kʼaʼut kikʼanjelak chiru laj Esteban li reetalil laj Moisés re xkʼutbʼesinkil naq li yook chi qʼabʼaak wiʼ moko yaal ta? b) Kʼaru li yaal kixkanabʼ chi chʼolchʼo ru?
13 Saʼ xkutankil laj Moisés (Hech. 7:17-43). Naabʼal kixye laj Esteban chirix laj Moisés. Us naq kixbʼaanu aʼin, xbʼaan naq naabʼal li nekeʼokenk saʼ li nimla raqlebʼaal aatin aʼanebʼ laj saduseey ut kaʼajwiʼ nekeʼxpaabʼ li hu li kixtzʼiibʼa laj Moisés. Qajultikaq naq xeʼxqʼabʼa laj Esteban re xyoobʼankil aatin chirix. Abʼan kixkanabʼ chi kutankil naq naroxloqʼi laj Moisés ut li Chaqʼrabʼ, chi joʼkan kixkʼutbʼesi naq moko yaal ta li nekeʼxye (Hech. 7:38). Kixye ajwiʼ naq ebʼ laj Israel xeʼxtzʼeqtaana laj Moisés, li yook raj xyalbʼal xkolbʼalebʼ. Xeʼxtzʼeqtaana naq wank 40 chihabʼ re. Naq ak xnumeʼk 40 chihabʼ, naabʼal sut xeʼxtzʼeqtaana. b Laj Esteban kixkanabʼ chi chʼolchʼo ru li xnimal ru li yaal: naq li xtenamit li Jehobʼa naabʼal sut xeʼxtzʼeqtaana ebʼ li winq li xeʼsikʼeʼk ru xbʼaan li Jehobʼa re xbʼeresinkilebʼ.
14. Kʼaru ebʼ li naʼlebʼ kirisi chi kutankil laj Esteban naq kiʼaatinak chirix laj Moisés?
14 Laj Esteban kixjultika rehebʼ li yookebʼ rabʼinkil naq laj Moisés ak kixye naq li Jehobʼa tixxaqabʼ jun li propeet joʼ aʼan. Ani tawiʼ ut chanru teʼxkʼul? Laj Esteban kixsume li patzʼom aʼin saʼ xraqik li xseeraqʼ. Kiʼaatinak bʼan chirix naq li Jehobʼa kiraatina laj Moisés saʼ li cheʼ li yook xxamlel ut naq li chʼochʼ kisanto. Chi joʼkan kixkʼutbʼesi jun chik xnimal ru naʼlebʼ: yalaq kʼaru chi naʼajej naru nasanto. Ma naraj li Jehobʼa naq tloqʼoniiq ru kaʼajwiʼ saʼ jun li ochoch, joʼ li rochoch li wank Jerusalén? Qilaq kʼaru kixye laj Esteban.
15, 16. a) Chanru kiroksi laj Esteban li reetalil li rochoch li Yos re xchʼolobʼankil li yook xyeebʼal? b) Chanru kiroksi laj Esteban li rochoch li Yos li kixyiibʼ laj Salomón rikʼin li yook xchʼolobʼankil?
15 Saʼ xqʼehil li rochoch li Yos (Hech. 7:44-50). Laj Esteban kixye re li Sanedrín naq, naq toj maajiʼ wank li rochoch li Yos, li Jehobʼa kixye re laj Moisés naq tixyiibʼ jun li muhebʼaal li naru xkʼambʼal yalaq bʼar re xloqʼoninkil ru: li rochoch li Yos. Joʼkan naq, wi laj Moisés kixloqʼoni ru li Jehobʼa saʼ li muhebʼaal aʼan, ani naru tixye naq moko wank ta xwankil joʼ li rochoch li Yos?
16 Moqon laj Esteban kixye naq laj Salomón kikabʼlank re li rochoch li Yos saʼ Jerusalén. Joʼkan naq kiroksi li kixye laj Salomón saʼ jun li tij: «Li Nimajwal Yos moko wank ta saʼebʼ li ochoch re loqʼonink li yiibʼanbʼil rikʼin ruqʼebʼ li winq» (Hech. 7:48; 2 Crón. 6:18). Yaal naq li Jehobʼa truuq roksinkil junaq li ochoch re xbʼaanunkil li rajom, abʼan moko aajel ta chiru xbʼaanunkil aʼin. Ebʼ laj kʼanjel chiru moko teʼxkʼoxla ta naq kaʼajwiʼ teʼruuq xloqʼoninkil ru saʼ junaq li kabʼl li yiibʼanbʼil xbʼaanebʼ li winq. Re xraqbʼal chi chaabʼil, laj Esteban kixye li aatin li wank saʼ li hu Isaías: «Li choxa aʼan linkʼojaribʼaal ut li ruuchichʼochʼ aʼan xnaʼaj li woq. Kʼaʼ chi ochochil teeyiibʼ choʼq we? chan li Jehobʼa. Malaj bʼar wank linnaʼaj re naq tinhilanq? Ma inkʼaʼ tabʼiʼ li wuqʼ kiyiibʼank re chixjunil aʼin?» (Hech. 7:49, 50; Is. 66:1, 2).
17. a) Chanru kixkʼutbʼesi laj Esteban naq yibʼru xnaʼlebʼebʼ li nekeʼraqok aatin saʼ xbʼeen? b) Chanru kixkʼutbʼesi rikʼin li xseeraqʼ naq maakʼaʼ xmaak?
17 Naq naqakʼoxla rix chixjunil li ak kixye laj Esteban, naqakʼe reetal naq chʼolchʼo ru kixkʼut naq li yookebʼ chi qʼabʼank re, moko chaabʼilebʼ ta xnaʼlebʼ. Kixkʼut naq li Jehobʼa naroksi jalan jalanq li naʼlebʼ re xbʼaanunkil li naraj; moko naxkʼam ta re rikʼin li yook chi kʼulmank malaj li kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil. Ebʼ li nekeʼokenk saʼ li nimla raqlebʼaal aatin nekeʼxra chaq li rochoch li Yos ut li kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil li kristiʼaan li yal xeʼxkʼe joʼ xtzʼaqobʼ li Chaqʼrabʼ. Abʼan inkʼaʼ xeʼxkʼe reetal li qʼaxal wank xwankil: li xyaalalil kʼaʼut naq li Jehobʼa kixkʼe li Chaqʼrabʼ ut li rochoch. Rikʼin li xseeraqʼ chanchan tawiʼ laj Esteban yook xyeebʼal: «Ma inkʼaʼ tabʼiʼ naq naqapaabʼ li Jehobʼa naqoxloqʼi li Xchaqʼrabʼ ut li rochoch?». Aʼan tzʼaqal li xnimal ru naʼlebʼ. Laj Esteban kixkol ribʼ ut kixkʼutbʼesi naq maakʼaʼ xmaak, xbʼaan naq kixbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼ re xpaabʼankil li Jehobʼa.
18. Chanru tqakʼam qe rikʼin laj Esteban?
18 Kʼaru naqatzol rikʼin li seeraqʼ li kixkʼe laj Esteban? Aʼan naxnaw chiʼus li Santil Hu. Joʼkan naq wi naqaj roksinkil «li raatin li Yos chi tzʼaqal re ru», tento tqakʼe qachʼool chi xtzolbʼal (2 Tim. 2:15). Naqatzol ajwiʼ naq laj Esteban kiraatinahebʼ rikʼin rahok ut chi moko xtochʼebʼ ta xchʼool. Kʼajoʼ xjosqʼilebʼ li yookebʼ chi abʼink re. Usta joʼkan, kiroksi li naʼlebʼ li nekeʼxnaw ut li wank xwankil choʼq rehebʼ. Kiroxloqʼihebʼ ajwiʼ li cheekel winq naq kixye rehebʼ «ex yuwaʼbʼej» (Hech. 7:2). Joʼkan ajwiʼ naq tooʼaatinaq chirix li Santil Hu, tqabʼaanu «saʼ tuulanil» ut rikʼin oxloqʼink (1 Ped. 3:15).
19. Kʼaru li esil re raqok aatin kixye laj Esteban chi maakʼaʼ xxiw?
19 Joʼkan bʼiʼ, miqakanabʼ xyeebʼal resil li Santil Hu yal xbʼaan naq inkʼaʼ naqaj xtochʼbʼalebʼ xchʼool li kristiʼaan, chi moko tqajal li raqok aatin li naxkʼe li Jehobʼa. Rikʼin aʼin, laj Esteban kixkanabʼ jun chaabʼil eetalil choʼq qe. Kixkʼe reetal naq chixjunil li kixye moko kixbʼaanu ta naq ebʼ laj raqol aatin teʼxjal li nekeʼxkʼoxla. Rikʼin xtenqʼ li santil musiqʼej, kixraq li xseeraqʼ naq kixye rehebʼ chi anchal xchʼool naq juntaqʼeetebʼ rikʼin li xxeʼtoon li xeʼtzʼeqtaanank re laj José, laj Moisés ut chixjunilebʼ li propeet (Hech. 7:51-53). Ebʼ li nekeʼokenk saʼ li nimla raqlebʼaal aatin xeʼxkamsi li Mesiiy li kixye laj Moisés ut chixjunilebʼ li propeet. Chi kamaʼin xeʼxqʼet li Chaqʼrabʼ!
«Qaawaʼ Jesús kʼul linmusiqʼ» (Hechos 7:54-8:3)
«Naq xeʼrabʼi aʼin, kʼajoʼ xeʼchalk xjosqʼil ut naq xeʼkanaak rilbʼal, xeʼok xkʼuxuxinkil li ruch rehebʼ» (Hechos 7:54).
20, 21. Chanru xeʼnaʼlebʼak laj raqol aatin ut chanru li Jehobʼa kixkʼe li xmetzʼew ut li xkawilal xchʼool laj Esteban?
20 Ebʼ laj raqol aatin moko naru ta nekeʼxye naq moko yaal ta li kixye laj Esteban, kʼajoʼ xeʼjosqʼoʼk ut xeʼok xkʼuxuxinkil li ruch rehebʼ. Chʼolchʼo chiru laj Esteban li kʼaru tixkʼul: teʼxrahobʼtesi joʼ xeʼxrahobʼtesi li Jesús.
21 Laj Esteban kixkʼul xmetzʼew ut xkawilal xchʼool rikʼin li moy u li kixbʼaanu li Jehobʼa naq tril. Chisaʼ kiril li xloqʼal li Yos ut li Jesús wank saʼ xnim uqʼ li Jehobʼa. Tojaʼ naq kiʼok xyeebʼal li moy u, abʼan ebʼ laj raqol aatin inkʼaʼ nekeʼraj rabʼinkil. Kʼaʼut? Li Jesús kixye rehebʼ naq aʼan li Mesiiy ut naq twanq saʼ li xnim uqʼ li Jehobʼa (Mar. 14:62). Li moy u kixkʼut naq li Jesús kixye li yaal. Ebʼ laj raqol aatin xeʼxtzʼeqtaana ut xeʼxkamsi li Mesiiy! Joʼkan naq chixjunilebʼ xeʼxkʼam laj Esteban re xkamsinkil chi pek. c
22, 23. Kʼaru xjuntaqʼeetil li xkamik laj Esteban rikʼin li Jesús? Kʼaʼut naq naru naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa joʼ laj Esteban?
22 Joʼ li Jesús, laj Esteban kikamk chi tuqtu xchʼool, naxpaabʼ li Jehobʼa ut naq aʼan tixkuy xmaakebʼ li xeʼkamsink re. Maare xbʼaan naq naril saʼ moy u li Jehobʼa rochbʼeen li Ralal, kixye li aatin aʼin: «Qaawaʼ Jesús kʼul linmusiqʼ». Chʼolchʼo ru naq naxnaw li raatin li Kriist: «Laaʼin li wakliik chi yoʼyo ut li yuʼam» (Juan 11:25). Moqon kitijok chiru li Yos rikʼin kawil yaabʼ kuxej: «At Jehobʼa maakʼe saʼ laachʼool li xmaakebʼ». Chirix chik aʼan kikamk (Hech. 7:59, 60).
23 Laj Esteban aʼan li xbʼeen xtzolom li Kriist li kikamsiik xbʼaan li xikʼ nekeʼilok re (chaawil li kaaxukuut « Laj Esteban, kikamsiik xbʼaan naq aʼan xtestiiw li Jesús»). Ra xyeebʼal, moko kaʼaj tawiʼ aʼan kikamsiik chi joʼkan. Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, wiibʼ oxibʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa xeʼkamsiik xbʼaan li bʼalaqʼil paabʼal, li awabʼej ut jalanebʼ chik li xikʼ nekeʼilok qe. Abʼan toj naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa joʼ kixbʼaanu laj Esteban. Li Jesús ak yook chi Awabʼejink ut li Jehobʼa kixkʼe re li wankilal, chi joʼkan maakʼaʼ tramoq chiru xwaklesinkil chi yoʼyo ebʼ li xtzolom (Juan 5:28, 29).
24. Chanru kitzʼaqonk laj Saulo rikʼin xkamsinkil laj Esteban? Chanru kitenqʼank li xkamik laj Esteban?
24 Naq toj saaj chaq laj Saulo, wank aran naq xeʼxkamsi laj Esteban. Kixkʼulubʼa naq teʼxkamsi ut kikanaak chi rilbʼal li xtʼikr li yookebʼ chi kamsink. Moqon laj Saulo kiʼok xrahobʼtesinkil li xtzolom li Jesús. Li xkamik laj Esteban kitenqʼank. Chanru? Kixtenqʼahebʼ li junchʼol chik aj paabʼanel re naq tiikaqebʼ xchʼool toj saʼebʼ li xkamik. Laj Saulo, li kinawmank ru saʼ xnumikebʼ li chihabʼ joʼ laj Pablo, narahoʼk saʼ xchʼool naq kitzʼaqonk xkamsinkil laj Esteban (Hech. 22:20). Kixye: «Xinye chaq li inkʼaʼ us chirix li Yos, xinrahobʼtesi li xtenamit ut qʼetqʼetin chaq rikʼinebʼ» (1 Tim. 1:13). Chʼolchʼo ru naq inkʼaʼ nasach saʼ xchʼool laj Pablo li xseeraqʼ laj Esteban. Joʼkan naq saʼ wiibʼ oxibʼ li xseeraqʼ ut saʼ li xʼesilhu kiʼaatinak chirix li kixye laj Esteban (Hech. 7:48; 17:24; Heb. 9:24). Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ laj Pablo kixkʼam re rikʼin laj Esteban, li nujenaq «rikʼin li rusilal ut li xwankil li Yos». Qakʼoxlaq: «Ma tinruuq ajwiʼ xbʼaanunkil aʼin?».
a Junjunq rehebʼ, nekeʼokenk saʼ «li chʼuut li nakʼabʼaʼiik ebʼ laj Liberto». (Maare li chʼuut aʼin aʼanebʼ aj judiiy li xeʼchapeʼk xbʼaanebʼ laj Roma ut moqon xeʼkoleʼk, malaj aʼanebʼ maawaʼebʼ aj judiiy li xeʼok chi paabʼank joʼebʼ aj judiiy). Jalanebʼ chik nekeʼchalk Cilicia, bʼarwiʼ nachalk laj Saulo re Tarso. Abʼan li Santil Hu inkʼaʼ naxye ma wank saʼ xyanqebʼ li inkʼaʼ xeʼruuk xkʼutbʼal naq yaal li yookebʼ xyeebʼal naq xeʼxqʼabʼa laj Esteban.
b Junjunq li naʼlebʼ li kixye laj Esteban kaʼajwiʼ natawmank saʼ li hu Hechos. Joʼ chanru kitzoleʼk laj Moisés aran Egipto, jarubʼ chihabʼ wank re naq kiʼelelik ut jarubʼ chihabʼ kiwank Madián.
c Rubʼel xchaqʼrabʼebʼ laj Roma, li Sanedrín moko wank ta xwankil re xtenebʼankil kamk saʼ xbʼeen junaq (Juan 18:31). Abʼan, laj Esteban moko kikamsiik ta xbʼaan naq xeʼraqok aatin saʼ xbʼeen, xkamsiik bʼan xbʼaan jun chʼuut chi kristiʼaan li kʼajoʼ xjosqʼilebʼ.
