NTANGU mono vandaka ti bamvula 12, mono bakisaka nde mono kele ti kima mosi ya mfunu. Na lukutakanu mosi ya nene, mpangi-bakala mosi yulaka mono kana mono ta zola kusamuna. Ata mono me samunaka ntete ve, mono ndimaka. Beto kwendaka na teritware mosi, mpi yandi pesaka mono tumikanda yina vandaka kutubila Kimfumu ya Nzambi. Na nima yandi tubaka nde: “Nge solula ti bantu ya lweka yina, mono ke solula ti bantu ya lweka yai.” Ata mono vandaka kuwa boma, mono yantikaka kusamuna nzo na nzo. Na nima ya ntangu fioti, mono kabulaka tumikanda yonso mpi yo yitukisaka mono mingi. Ya kieleka, bantu mingi vandaka na mfunu ya nsangu yina mono vandaka kulonga bo.

Mono butukaka na 1923, na mbanza Chatham, na province ya Kent, na Angletere. Bantu vandaka kuyindula nde mambu ta bonga na nima ya Mvita ya Ntete ya Nsi-Ntoto ya Mvimba. Kansi ntangu mambu salamaka ve mutindu yina, bantu mingi, ti bibuti na mono, kumaka kudiyangisa mingi. Bibuti na mono vandaka kudiyangisa mpi sambu bamfumu ya dibundu ya Batiste vandaka kuzola kiyeka mingi. Ntangu mono vandaka ti bamvula uvwa, mama yantikaka kukwenda kuvukana ti Balongoki ya Biblia, disongidila Bambangi ya Yehowa, na kisika bo vandaka kusala balukutakanu. Mpangi-nkento mosi vandaka kulonga beto Biblia na mukanda La Harpe de Dieu. Mono vandaka kuzola malongi yango mingi.

Ntangu mono vandaka toko, mono vandaka na nzala ya ngolo ya kuzabisa bantu kivuvu yina kele na Ndinga ya Nzambi. Mono vandaka kusamuna mingi nzo na nzo, kansi ntangu mono vandaka kusamuna ti bampangi ya nkaka, bo vandaka kusadisa mono mingi. Mu mbandu, kilumbu mosi, beto samunaka ti mpangi mosi ya mbuta; beto lutaka mfumu mosi ya dibundu, mpi mono tubaka nde: “Yai kele nkombo mpenza.” Mpangi yina kangaka velo na yandi mpi lombaka mono na kuvanda na kitini ya nti mosi. Yandi tubaka nde: “Nani me pesa nge kiyeka ya kusambisa bantu mpi kubinga bo bankombo? Beto longa kaka nsangu ya mbote; Yehowa muntu ta sambisa bantu.” Na nsungi yina, mono bakisaka nde kukaba ke pesaka kiese.—Matayo 25:31-33; Bisalu 20:35.

Mpangi ya nkaka ya mbuta zabisaka mono nde sambu kukaba kupesa nge kiese, yo ke lombaka bantangu ya nkaka kukanga ntima. Nkento na yandi vandaka kuzola ve Bambangi ya Yehowa. Kilumbu mosi yandi bingisaka mono na nzo na yandi sambu na kudia. Nkento na yandi waka makasi kibeni mutindu bakala kwendaka kusamuna. Yandi losilaka beto bapake ya te. Kansi, mpangi-bakala waka ve makasi, na mawete yonso, yandi vutulaka bapake ya te na kisika na yo. Na bamvula yina landaka, bikalulu ya mbote ya mpangi-bakala butaka mbuma ya mbote, nkento na yandi bakaka mbotika mpi kumaka Mbangi.

 Na Septembri 1939, ntangu mono vandaka ti bamvula 16, bantu ya Angleterre nwanaka mvita ti bantu ya Allemagne. Na Marsi 1940, mono ti mama bakaka mbotika na mbanza Douvre. Na Yuni 1940, mono vandaka na porte ya nzo na beto mpi vandaka kutala mutindu basoda mingi yina gulukaka na bitumba ya bwala Dunkerque, na France, vandaka kuluta na bakamio. Mono monaka nde bo ke kudiyangisa mpi me konda kivuvu. Mono waka nzala ya kulonga bo Kimfumu ya Nzambi mpi mambote ya bantu ta baka na bilumbu ke kwisa. Kaka na mvula yina, basoda ya Allemagne losilaka bantu ya Angleterre babombe. Konso mpimpa babombe yina vandaka kubwa na bwala na beto. Makelele na yo vandaka kupesa bantu boma mingi. Na suka, beto vandaka kumona banzo yina yo me bebisa. Mambu yai sadisaka mono na kubakisa nde Kimfumu ya Nzambi mpamba ta natila mono mambote na bilumbu ke kwisa.

Na 1941, mono yantikaka kisalu ya ntangu yonso, kisalu yina me pesaka mono kiese mingi. Mono vandaka kusala na kompani ya ke salaka bamaswa ya ntotila, na mbanza Chathman; mono zabaka mpi kusala bamaswa. Bantu mingi vandaka kuzola kisalu yai sambu bo vandaka kufuta beto mbongo mingi. Kansi bansadi ya Yehowa zabaka nde Bakristu fwete nwana ve bamvita. Nkutu na 1941, bansadi ya Yehowa bakisaka nde bo fwete kudikotisa ve na bisalu ya kusala minduki. (Yoane 18:36) Kompani na beto vandaka kusala bamaswa ya basoda yina ke tambulaka na nsi ya masa. Yo yina mono bakaka lukanu ya kuyambula kisalu yina mpi yantikaka kisalu ya ntangu yonso. Teritware na mono ya ntete vandaka na Cirencester, mbanza mosi ya kitoko na provense ya Cotswolds.

Ntangu mono lungisaka bamvula 18, bo tulaka mono na boloko bamvula nana sambu mono buyaka kukuma soda. Mono waka mpasi ntangu bo kangaka ngolo porte ya boloko mpi mono bikalaka mono mosi. Kansi na nima, basoda yina vandaka kukengila, yulaka mono kikuma yina bo tulaka mono na boloko. Mono vandaka na kiese ya kutendudila bo balukwikilu na mono.

Ntangu bo basisaka mono na boloko, beto kwendaka kusamuna ti Leonard Smith * na bambanza mingi ya provense ya Kent, kisika beto butukaka. Baavio ya Allemagne vandaka kuluta na Kent ntangu yo vandaka kukwenda kulosa babombe na Londres. Banda na 1944, bo losaka babombe mingi kibeni na provense ya Kent. Baavio mingi yina vandaka kulosa babombe vandaka ve ti muntu na kati, mpi yo vandaka ti babombe mingi mpenza. Kana avio mosi ya ke luta me kuma pima, beto vandaka kuzaba nde ntama mingi ve yo ke losa babombe. Bantu yonso vandaka kuwa boma. Na ntangu yina, beto vandaka  kulonguka ti dibuta mosi yina vandaka ti bantu tanu. Bantangu ya nkaka beto vandaka kulonguka na nsi ya mesa mosi ya kibende sambu yo tanina beto kana nzo me bwa. Nsuka-nsuka dibuta yina ya mvimba bakaka mbotika.

Na nima ya mvita, mono salaka kisalu ya kimupasudi-nzila bamvula zole na Irlande du Sud. Beto vandaka kusamuna nzo na nzo mpi kusonga bantu nde beto kele bamisionere. Beto vandaka mpi kulomba bo kisika ya kulala. Beto vandaka kukabula bazulunalu na bala-bala. Bantu ya Irlande vandaka ve bonso bantu ya Angleterre. Bantu mingi tubaka nde bantu ta ndima beto ve, sambu bantu mingi ya Irlande ke sambilaka na Katolika. Muntu mosi sosaka kusala beto mbi. Mono zabisaka polisi, kansi yandi tubaka nde: “Nge ke zola mu sala inki?” Beto bakisaka na nima nde mimpe vandaka ti kiyeka ya mingi na insi yina. Bo vandaka nkutu ti kiyeka ya kukatula bantu na kisalu kana bo me ndima mikanda na beto. Yo yina beto katukaka na bwala yina.

Beto bakisaka nde kana beto me kuma na bwala mosi, beto fwete samuna kisika yina mumpe me zaba beto ve. Yo yina beto vandaka kukwenda kulonga ntete bantu yina vandaka ntama ti nzo na beto. Na nima, beto vandaka kulonga bantu ya pembeni. Na mbanza Kilkenny, beto vandaka kulonguka ti toko mosi ya bakala mbala tatu na mposo mosi, ata bantu vandaka kumonisa beto mpasi. Kulonga bantu Biblia vandaka kusepedisa mono mingi mpi yo pesaka mono nzala ya kukuma misionere. Yo yina mono fulusaka formilere ya Nzo-Nkanda ya Gileadi.

Beto salaka bangonda tanu na Nzo-Nkanda ya Gileadi, na New York. Na nima, bo tindaka mono ti bampangi tatu na bisanga ya fioti na Mer des Caraïbes. Na Novembri 1948, beto katukaka na New York mpi kwendaka kuna na maswa mosi ya ke tambulaka na mupepe; nda na yo vandaka bametre 18; zina na yo Sibia. Mu waka kiese mingi sambu mono me salaka ntete ve nzietelo na maswa ya mpidina. Mpangi mosi na kati na beto, Gust Maki, zabaka kupusa yo mbote. Yandi longaka beto mwa fioti mutindu ya kupusa yo. Yandi songaka beto mutindu ya kubenda bansinga ya bilele na yo, kusadila busole mpi mambu yina beto fwete sala kana mupepe kele ngolo. Ata bigonsa vandaka mingi, mpangi Maki pusaka maswa yina mbote mpi beto kumaka na bwala Bahamas na nima ya bilumbu 30.

Na nima ya kusamuna mwa bangonda na bisanga ya fioti ya Bahamas, beto kwendaka na bisanga ya nkaka (Îles du Vent). Bisanga yango me landanaka na kiteso ya bakilometre 800, banda na îles Vierges tii na Île de la Trinité. Bamvula tanu ya mvimba beto samunaka na bisanga yina vandaka ve ata ti Mbangi ya Yehowa mosi. Bamposo ya nkaka, mpila vandaka ve ya kutindila bantu mikanda to kubaka mikanda ya bo ke tindila beto. Kansi beto vandaka na kiese ya kulonga nsangu ya Yehowa na “kati ya bisanga”!—Yeremia 31:10.

Ntangu maswa na beto vandaka kutelama na dibungu mosi, bantu ya babwala vandaka kuwa kiese mpi kukwisa kutala beto. Bantu ya nkaka me monaka ntete ve mindele to maswa bonso yina ya beto. Bantu ya bisanga yina vandaka lutondo mpi zabaka Biblia mbote. Mbala mingi bo vandaka kupesa beto bambisi ya masa, bavoka mpi ngumba. Ata kisika vandaka mingi ve na maswa, beto vandaka kulamba, kulala mpi kuyobisa bilele.

Bisika ya nkaka beto vandaka kukanga maswa mpi kusolula ti bantu kilumbu ya mvimba. Beto vandaka kusonga bo nde beto ta sala diskure mosi ya me katuka na Biblia. Ebuna, na nkokila beto vandaka kubula ngunga ya maswa. Beto vandaka na kiese ya  kumona bantu ke kwisa. Ntangu bo vandaka kukulumuka na mwa bangumba ti bamwinda na bo ya mafuta, yo vandaka bonso bambwetete ke kulumuka. Bantangu ya nkaka bantu vandaka mingi mpi bo vandaka kuyula bangiufula tii na mpimpa. Sambu bo vandaka kuzola kuyimba, beto sonikilaka bo mwa bankunga ya Kimfumu. Beto vandaka kusala bikesa sambu na kuyimba mbote, mpi bo vandaka kuyimba ti beto. Bo vandaka kuyimba mbote kibeni. Yo vandaka kiese mpenza!

Na nima ya kulonguka Biblia ti dibuta mosi, balongoki ya nkaka vandaka kulanda beto sambu na kuwa diaka malongi na dibuta ya ke landa. Na nima ya kusala mwa bamposo na kisika mosi, beto vandaka kukwenda na kisika ya nkaka. Kansi beto vandaka kulomba balongoki yina ke yela mbote na kulanda kulonguka ti bantu ya nkaka tii ntangu beto ta vutuka. Beto vandaka na kiese ya kumona nde balongoki mingi vandaka kulonguka mbote ti bantu.

Bubu yai banzenza me kumaka mingi na babwala yina; kansi ntangu beto kwendaka kuna, babwala vandaka pima, masa mpi mabungu na yo vandaka kitoko ti maba mingi. Beto vandaka kukwenda na bisanga yina na mpimpa. Bambisi ya nene vandaka kusakana na masa, na lweka ya maswa na beto, mpi masa vandaka pima kibeni. Nsemo ya ngonda na masa vandaka bonso nzila mosi ya mpembe ya ke monana ntama.

Na nima ya kulonga bamvula tanu na bisanga yina, beto kwendaka na Porto Rico sambu na kusumba maswa ya mpa ya kele ti motere. Ntangu beto kumaka, mono kutanaka ti Maxine Boyd, mpangi-nkento mosi ya misionere mpi mono zolaka yandi. Yandi vandaka nsamuni ya kikesa banda na kileke. Na nima bo tindaka yandi misionere na République dominicaine; kansi na 1950, guvernema ya bantu ya Katolika kulaka yandi. Sambu mono vandaka muntu ya maswa, bo pesaka mono nswa ya kubikala ngonda mosi na Porto Rico. Yo lombaka nde mono vutuka na bisanga mpi kusala diaka mwa bamvula mingi. Yo yina mono kuditubilaka nde, ‘Ronald, kana nge ke zola mwana-nkento yai, sala nswalu.’ Na nima ya bamposo tatu, mono yulaka yandi dibala mpi beto kwelanaka na nima ya bamposo sambanu. Bo tindaka mono ti Maxine na kisalu ya kimisionere na Porto Rico mpi mono kotaka diaka ve na maswa yina ya mpa.

Na 1956, mono kumaka nkengi ya nziunga mpi beto vandaka na kiese ya kutala bampangi. Bampangi mingi vandaka bansukami. Mu mbandu, na bwala Potala Pastillo, mabuta zole ya Bambangi ya Yehowa vandaka ti bana mingi mpi mono vandaka kubudila bo mwa miziki. Mono lombaka Hilda, mwana mosi ya nkento, na kusamuna ti beto. Yandi tubaka nde: “Beto le kwenda, kansi mpila kele ve. Mu ke ve ti sapatu.” Beto sumbilaka yandi sapatu mpi beto kwendaka kusamuna. Bamvula mingi na nima, ntangu beto kwendaka na Brooklyn na 1972, mpangi-nkento mosi kwisaka kusolula ti beto; yandi katukaka kumanisa Nzo-Nkanda ya Gileade. Yandi vandaka kuyilama sambu na kukwenda kusala kisalu ya misionere na Équateur; yandi yulaka beto nde: “Beno ke zaba mono diaka? Mono kele mwana-nkento yina vandaka ve ti sapatu na bwala Pastillo.” Yo vandaka Hilda! Yo pesaka beto kiese kibeni mpi beto yantikaka kudila!

Na 1960, beto yantikaka kusala na Betele ya Porto Rico; yo vandaka nzo mosi ya fioti na Santurce, na mbanza San Juan. Na luyantiku, beto vandaka kusala bisalu mingi ti Lennart Johnson. Yandi ti nkento na yandi vandaka Bambangi ya ntete na République dominicaine, mpi na 1957, bo kwisaka na Porto Rico. Na nima, Maxine kumaka kusala kisalu ya kutinda bazulunalu na bantu yina vandaka kulomba yo. Yandi vandaka kutinda bazulunalu kuluta 1000 konso mposo. Yandi vandaka kuzola kisalu yina mingi sambu yandi bakisaka nde bantu yina yonso ke sosa kuzaba Yehowa.

Mono ke zolaka kisalu ya Betele sambu yo ke pesaka mono dibaku ya kusadila ngolo na mono na kisalu ya Yehowa. Kansi yo ke vandaka pete ve. Mu mbandu, na 1967, lukutakanu ya bansi mingi, salamaka na Porto Rico na mbala ya ntete. Mono vandaka ti bisalu mingi kibeni. Mpangi Nathan Knorr, yina vandaka kutwadisa kisalu ya Bambangi ya Yehowa, kwisaka na Porto Rico. Mono yidikaka dezia kamio ya kutambusa bamisionere sambu na kutala mbanza, kansi yandi yindulaka nde mono me yidika ata kima ve. Na nima, yandi nganinaka mono nde mono fwete yidikaka mambu mbote mpi yandi tubaka nde yandi me sepela ve na mambu yina mono me sala. Mu zolaka ve kubendana ti yandi, kansi mono monaka nde yandi sadilaka mono mambu kukonda zola. Yo pesaka mono mpasi mingi. Kansi ntangu beto kutanaka  diaka ti Mpangi Knorr, yandi bingisaka beto na shambre na yandi mpi lambilaka beto madia.

Beto kwendaka mbala mingi kutala bibuti na mono na Angleterre. Ntangu mono ti mama ndimaka kulonguka Biblia, papa buyaka. Kansi ntangu bampangi ya Betele vandaka kukwenda na bwala yina papa ti mama vandaka, mama vandaka kuyamba bo na nzo na beto. Papa monaka kudikulumusa na bo, ata bo vandaka ti mikumba na Betele. Bampangi yina vandaka ve bonso bamfumu ya mabundu yina vandaka lulendo. Nsuka-nsuka, na 1962, yandi bakaka mbotika mpi kumaka Mbangi ya Yehowa.

Maxine, nkento ya mono ke zolaka mingi, fwaka na 2011. Mono kele ti nzala ya ngolo ya kumona yandi diaka na lufutumuku. Kivuvu yai ke pesaka mono kiese kibeni! Na bamvula 58 ya beto salaka na makwela, beto monaka mutindu Bambangi ya Yehowa ya Porto Rico yina vandaka 650 kumaka kiteso ya 26000! Na 2013, bo vukisaka Betele ya Porto Rico ti ya États-Unis, mpi bo tindaka mono na Wallkill, na New York. Na nima ya kusala bamvula 60 na kisanga yai, mono ke kudimona bonso kadikototo mosi ya Porto Rico, yina me zabanaka mingi mpi ke dilaka na mpimpa nde, ko-ki, ko-ki. Mono zolaka Porto Rico mingi, kansi ntangu lungaka sambu mono katuka.

Mono ke zolaka kusadila Nzambi na Betele. Mono me kuma ti bamvula kuluta 90 mpi kisalu na mono kele ya kupesa bampangi ya Betele kikesa. Banda mono kele awa na Wallkill, mono me solula dezia ti bampangi kuluta 600. Bampangi mingi ke kwisaka sambu beto solula mambu na bo mosi to ya mabuta na bo. Bankaka ke lombaka bandongisila sambu na kusala kisalu mbote na Betele. Bankaka diaka ke lombaka bandongisila sambu bo me katuka kukwela to bo me tinda bo bapasudi-nzila na mabundu. Mono ke widikilaka bampangi yonso yina ke solulaka ti mono, mpi kana mpila kele, mono ke songaka bankaka nde: “‘Nzambi ke zolaka muntu yina ke pesaka na kiese.’ Vanda na kiese sambu nge ke sadila Yehowa.”—2 Bakorinto 9:7.

Kana nge ke zola kuvanda na kiese na Betele to na konso kisika yina, nge fwete vila ve mfunu ya kisalu na nge. Bisalu yonso ya beto ke salaka na Betele kele ya santu. Yo ke sadisaka “mpika ya kwikama mpi ya mayele” na kupesa bampangi ya ntoto ya mvimba madia ya kimpeve. (Matayo 24:45) Beto lenda pesa Yehowa lukumu na konso kisika yina beto ke sadila yandi. Beto fwete sepela ti kisalu ya yandi me pesaka beto sambu “Nzambi ke zolaka muntu yina ke pesaka na kiese.”