1-2. Na kutadila Nkunga 40:5, nki bima Yehowa me pesaka beto mpi sambu na nki beto ta tubila yo?

YEHOWA kele Nzambi yina ke kabaka. Yindula bima yina yandi me pesaka beto, mu mbandu ntoto ya kitoko, kisika mosi ya mbote sambu na beto, butomfu ya kitoko mpi Ndinga na yandi, Biblia. Bima yai tatu ya Yehowa me pesaka beto, me sadisaka beto na kuvanda ti kisika ya mbote ya kuzinga, makuki ya kuyindula mpi ya kusolula mpi beto ke bakaka mvutu na bangiufula ya kuluta mfunu yina beto ke kudiyulaka.—Tanga Nkunga 40:5.

² Na disolo yai, beto ta tubila na bunkufi bima yai tatu. Kana beto ke yindula mingi bima yai, beto ta kuma kumonisa ntonda ya mingi sambu na yo mpi beto ta kuma ti mpusa ya ngolo ya kusepedisa Yehowa, Nzambi ya zola yina gangaka beto. (Kus. 4:11) Beto ta longuka mpi mambu mingi yina ta sadisa beto na kusadisa bantu yina ke kwikilaka nde bima kudibasikilaka yo mosi.

3. Sambu na nki ntoto kele kisika mosi ya kitoko kibeni?

³ Beto ke monaka pwelele mayele ya Nzambi na mutindu yandi me salaka ntoto. (Bar. 1:20; Baeb. 3:4) Ntoto kele na kati ya baplanete yina ke balukaka na nziunga ya ntangu kansi ntoto me swaswana kibeni sambu yo kele ti bima yonso yina me fwana sambu na luzingu ya bantu.

4. Sambu na nki beto ke tuba nde ntoto me luta kibeni avio?

⁴ Ata kima mosi ve me simbaka ntoto. Yo kele bonso avio yina ke tambula na mupepe; ata kima mosi ve ke simbaka yo. Kansi ntoto me swaswana kibeni ti avio ya muntu me sala yina kele ti bantu mingi na kati. Yindula fioti, bantangu ikwa bantu ya kele na avio lenda zinga kana bo ke sadila kaka mupepe, madia mpi  masa yina avio yo mosi fwete basisa mpi kana bo ke losa ve bamvindu na nganda ya avio? Bantu yina kele na kati ya avio ta fwa nswalu. Ntoto me swaswana ti avio yai; yo me fuluka ti bigangwa mingi kibeni. Yo mosi ke basisaka mupepe (oxygène), madia ti masa mpi beto ke vandaka ntangu yonso ti bima yai ya kufwana. Beto ke losaka bamvindu kaka na ntoto; ata mpidina yo ke vandaka kaka bunkete mpi kisika ya mbote yina bantu fwete zinga. sambu na nki? Yehowa me salaka ntoto na mpila nde bamvindu yina beto ke losaka kukuma diaka bunkete mpi yo kuma bima yina beto lenda sadila diaka. Beto ta tubila na bunkufi mutindu beto lenda mona mayele ya Yehowa mutindu mupepe mpi masa ya mvindu ke kumaka diaka bunkete.

5. Inki mutindu Yehowa me yidikaka mupepe yina beto ke pemaka mpi yo ke ndimisa beto nki?

⁵ Oxygène kele mupepe yina ke sadisaka bantu mpi bima ya ke zingaka na kupema sambu bo landa kuzinga. Bantu me monaka nde konso mvula, mupepe yina bigangwa yonso ya ke zinga ke bendaka ntangu bo ke pema ke vandaka bamiliare ya batone ya oxygène. Mupepe yina bigangwa yai ke basisaka ntangu bo ke pemaka ke vandaka mupepe ya mvindu ya bo ke bingaka gaz carbonique. Ata mpidina, oxygène ke manaka ve mpi mupepe ya mvindu yina bigangwa ya ke pemaka ke basisaka ke bebisaka ve mupepe. Sambu na nki? Sambu banti ya nene ti ya fioti yina Yehowa me salaka ke bendaka mupepe yina ya mvindu (gaz carbonique) mpi ke basisaka mupepe ya mbote (oxygène). Ya kieleka, mutindu Yehowa me yidikaka mupepe ke ndimisa mambu yai ya kele na Bisalu 17:24, 25: “Nzambi . . . ke pesaka bantu yonso luzingu [mpi] mpema.”

6. Inki mutindu Yehowa me yidikaka masa mpi yo ke ndimisa beto nki? (Tala mpi lupangu “ Mambu Yina Yehowa Me Salaka Sambu na Masa.”)

⁶ Masa kele na ntoto sambu Yehowa tulaka ntoto na kitamina ya mbote ti ntangu. Kana ntoto vandaka pene-pene ya ntangu, masa yonso zolaka kuyuma, ntangu zolaka kuvanda mingi na ntoto mpi kima mosi ve lendaka kuzinga na ntoto. Diaka, kana ntoto vandaka ntama mingi ti ntangu, masa yonso na ntoto zolaka kukuma madidi mingi mpi nsuka-nsuka yo zolaka kukuma ditadi mpi ntoto yonso zolaka kukuma dimbuma ya ditadi ya nene (glace). Sambu Yehowa tulaka ntoto na kitamina ya mbote ti ntangu, masa yina kele na ntoto ke sadisaka beto na kuzinga. Ntangu ya ke bulaka na masa ya banzadi-mungwa mpi na ntoto ke kumisaka yo mwa tiya. Masa yina me kuma tiya ke tombukaka na zulu mpi ke kumaka matuti. Konso mvula, masa yina ke tombukaka na zulu ke vandaka mingi kibeni. Masa yango ke salaka bilumbu kiteso ya kumi na zulu na ntwala nde yo noka bonso mvula to malulu. Mpidina, masa yina ke vutukaka diaka na banzadi-mungwa mpi na bamasa ya nkaka. Mambu yai ya Yehowa me salaka sambu na masa ke monisa nde yandi kele mayele mpi ngolo mingi.—Yobi 36:27, 28; Lon. 1:7.

7. Mutindu Nkunga 115:16 ke tuba yo, nki mutindu beto lenda monisa ntonda sambu na dikabu ya ntoto yina Yehowa me pesaka beto?

⁷ Inki mutindu beto lenda monisila Yehowa ntonda sambu yandi salaka ntoto na mutindu ya kuyituka mpi tulaka bima yonso ya kitoko na kati? (Tanga Nkunga 115:16.) Mutindu mosi ya kumonisila Yehowa ntonda kele kuyindula mingi mambu yina yandi me salaka. Yo ta pusa beto na kupesa yandi matondo konso kilumbu sambu na bima ya mbote yina yandi me pesaka beto. Beto ke monisaka mpi ntonda ntangu beto ke tulaka bunkete na kisika yina beto ke zingaka.

8. Sambu na nki beto ke tuba nde Yehowa salaka butomfu na beto na mutindu ya kuyituka?

⁸ Yehowa salaka butomfu ya bantu na mutindu mosi ya kuyituka. Ntangu nge vandaka na divumu ya mama na nge, butomfu na nge vandaka kuyela na mutindu yina Yehowa yidikaka  yo, disongidila baselile mingi ya mpa vandaka kubutuka na konso minuta na kisika yina yo fwete vanda. Bantu ya mayele ke tubaka nde butomfu ya bambuta ke vandaka ti baselile yina bo ke bingaka neurones kiteso ya bamilio 100. Baselile yai ke vukanaka mpi ke kumaka kiteso ya kilo mosi ti ndambu. Beto tadila fioti makuki ya kuyituka yina butomfu na beto kele ti yo.

9. Inki ke ndimisa nge nde makuki ya kutuba kele dikabu ya Nzambi?

⁹ Makuki na beto ya kutuba ke vandaka diambu ya kiyutuka. Yindula mambu yina ke salamaka ntangu beto ke tubaka. Konso ngogo ya nge ke tubaka, butomfu na nge ke twadisaka misuni kiteso ya 100 ya ludimi, ya mungungu, ya bikobo, ya mbwanga mpi ya ntulu. Misuni ya bitini yai yonso ke salaka na ntangu mosi sambu muntu kutuba ngogo mbote. Na yina me tala makuki ya kutuba ndinga, bansosa ya bo basisaka na 2019 ke monisa nde babebe ya me katuka kubutuka lenda zaba bangogo ya nkaka ya bantu na butomfu na bo. Mambu yai ke ndimisa beto mambu yina bantu ya mayele ke kwikilaka nde beto ke butukaka ti makuki ya kuzaba mpi ya kulonguka bandinga. Ya kieleka, makuki na beto ya kutuba kele dikabu ya Nzambi.—Kub. 4:11.

10. Inki mutindu beto lenda monisa ntonda sambu na dikabu ya kutuba yina Nzambi me pesaka beto?

¹⁰ Mutindu mosi yina beto lenda monisa ntonda sambu na dikabu ya kutuba yina Nzambi me pesaka beto kele, kutendudila bantu yina ke kwikilaka na dilongi ya evolusio (dilongi ya ke tubaka nde bima kudibasikilaka) bikuma yina ke pusaka beto na kwikilaka na Nzambi. (Nk. 9:1; 1 Pie. 3:15) Bantu yina ke ndimaka nde bima kudibasikilaka yo mosi ke zolaka nde beto ndima nde ntoto mpi luzingu kudibasikilaka. Kana beto sadila Biblia mpi mambu yina beto me longuka na disolo yai, beto lenda kotila Tata na beto ya zulu mpi kutendudila bayina kele na mpusa ya kuwidikila beto bikuma yina ke pusaka beto na kundima nde Yehowa gangaka zulu mpi ntoto.—Nk. 102:25; Yez. 40:25, 26.

11. Sambu na nki butomfu na beto kele kima ya kuyituka?

¹¹ Makuki na beto ya kuyibuka mambu kele diambu ya nkaka ya kuyituka. Ntete, muntu mosi ya mayele tubaka nde butomfu ya muntu kele ti makuki ya kuyibuka bansangu yina lenda sala mikanda bamilio 20. Kansi bubu yai, bantu ya mayele ke tuba nde butomfu na beto lenda yibuka mambu mingi kuluta. Inki ke swaswanisa butomfu na beto ti ya bigangwa ya nkaka?

12. Inki mutindu makuki na beto ya kulonguka malongi ya mfunu ke swaswanisaka beto ti bambisi?

¹² Na kati ya bigangwa yonso ya kele na ntoto, kaka bantu mpamba kele ti makuki ya kubaka malongi ya mfunu na mambu yina salamaka sambu bo ke vandaka ti makuki ya kuyibuka mpi ya kutadila mambu. Yo ke sadisaka beto na kubakisa mambu mingi, kusoba mabanza na beto mpi mutindu na beto ya kuzinga. (1 Bak. 6:9-11; Bakol. 3:9, 10) Ya kieleka, beto lenda longa kansansa na beto sambu yo sadisa beto na kuzaba mambu ya mbote mpi mambu ya mbi. (Baeb. 5:14) Beto lenda monisa mpi zola, mawa  mpi kuditula na kisika ya bantu ya nkaka. Diaka, beto lenda landa mbandu ya lunungu ya Yehowa.

13. Inki Nkunga 77:11, 12 ke siamisa beto na kusala sambu na dikabu ya butomfu yina Nzambi me pesaka beto?

¹³ Mutindu mosi ya beto lenda monisa ntonda sambu na dikabu yai ya butomfu kele, kuyibuka bantangu yonso ya mbote yina Yehowa me sadisaka beto mpi me pesaka beto kikesa. Yo ta sadisa beto na kutula ntima nde Yehowa ta sadisa beto mpi na bilumbu ke kwisa. (Tanga Nkunga 77:11, 12; 78:4, 7) Mutindu ya nkaka ya kumonisa ntonda kele, kuyibuka mambu ya mbote yina bantu ya nkaka me sadilaka beto mpi kupesa bo mersi sambu na mambu yina bo sadilaka beto. Bantu ya mayele ke tubaka nde bantu yina ke monisaka ntonda ke vandaka na kiese mingi. Yo kele mpi mbote nde beto landa mbandu ya Yehowa ya kupona mambu ya nkaka yina beto fwete vila. Mu mbandu, ata Yehowa kele ti butomfu ya kukuka, kana beto me sala disumu mpi me balula ntima, yandi ke vilaka bifu na beto na mabanza na yandi. (Nk. 25:7; 130:3, 4) Yandi ke zolaka nde beto lolula mpi bantu ya nkaka ntangu bo ke lomba ndolula na mambu ya mbi yina bo sadilaka beto.—Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Inki mutindu beto lenda monisa ntonda na dikabu ya kuyituka ya butomfu yina Nzambi me pesaka beto?

¹⁴ Beto lenda monisa ntonda sambu na dikabu ya mbote ya butomfu ntangu beto ke sadila yo sambu na kukumisa Muntu yina pesaka beto yo. Bantu ya nkaka ke sadilaka butomfu na bo na mutindu ya mbi; bo ke kuditudilaka bansiku na bo mosi na yina me tala mambu ya mbote mpi mambu ya mbi. Kansi bansiku ya Yehowa kele mbote mingi kuluta bansiku yina beto lenda kuditudila sambu yandi muntu gangaka beto. (Bar. 12:1, 2) Kana beto ke lemfuka na bansiku ya Yehowa, beto ta zinga na ngemba. (Yez. 48:17, 18) Beto kele ti lukanu ya kupesa Ngangi mpi Tata na beto lukumu mpi kusepedisa ntima na yandi na luzingu na beto.—Bing. 27:11.

15. Inki mutindu dikabu ya Biblia ke monisa nde Nzambi ke zolaka bantu?

¹⁵ Biblia kele dikabu ya zola yina Nzambi me pesaka beto. Tata na beto ya zulu pesaka bantu mpeve santu na yandi sambu bo sonika Biblia  sambu yandi ke zolaka mingi bana na yandi yina kele na ntoto. Na nsadisa ya Biblia, Yehowa ke pesaka mvutu na bangiufula ya mfunu mingi yina beto ke kudiyulaka. Mu mbandu: Beto katukaka wapi? Sambu na nki Nzambi gangaka beto? Inki ta salama na bilumbu ke kwisa? Yehowa ke zolaka nde bana na yandi yonso kubaka bamvutu na bangiufula yai. Yo yina na nsungi ya bamvula, yandi sadilaka bantu sambu na kubalula Biblia na bandinga mingi. Bubu yai, bo me basisaka Biblia ya mvimba to ya ndambu na bandinga kuluta 3 000. Biblia kele mukanda yina bo me balulaka mingi mpi me kabulaka mingi kuluta mikanda yonso. Kisika yonso yina bantu ke zingaka, yo vanda bo ke tubaka nki ndinga, mingi na kati na bo kele ti dibaku ya kulonguka Biblia na ndinga yina bo me zaba mbote.—Tala lupangu “ Bo Me Balulaka Biblia na Bandinga Mingi ya Afrika.”

16. Mukanda ya Matayo 28:19, 20 ke lomba beto na kusala nki sambu na kumonisa ntonda sambu na Biblia?

¹⁶ Beto lenda monisa nde beto ke sepelaka ti Biblia kana beto ke tanga yo konso kilumbu, ke yindula mambu yina beto ke tanga mpi ke sadila mambu yango. Diaka, beto ke monisilaka Nzambi ntonda sambu na dikabu yai ntangu beto ke zabisaka bantu mingi nsangu ya Biblia.—Nk. 1:1-3; Mat. 24:14; tanga Matayo 28:19, 20.

17. Inki makabu beto me tubila na disolo yai, mpi nki makabu beto ta tubila na disolo yina ke landa?

¹⁷ Disolo yai me monisa beto makabu yina Nzambi me pesaka beto, mu mbandu ntoto, butomfu mpi Biblia. Yehowa pesaka beto makabu ya nkaka kansi beto ke monaka yo ve. Disolo yina ke landa ta tubila makabu yina ya mfunu mingi yina ke monakaka ve.