NTANGU mono vandaka na nzo-nkanda mambu sobaka mpenza ve. Banduku yina beto yantikaka ti bo vandaka kaka bayina beto manisaka ti bo nzo-nkanda. Yo yina, mono zabaka bazina ya bantu mingi na mbanza mpi bo zabaka zina na mono.

Ba ferme ya fioti-fioti ziungaka mbanza Liberty mpi bo vandaka kukuna mingi-mingi masangu na ba ferme yina. Ntangu mono butukaka, papa vandaka kusala na ferme mosi. Ntangu mono vandaka toko, mono longukaka kupusa traktere mpi kusala bisalu ya nkaka ya bilanga.

Papa vandaka dezia mbuta. Ntangu mono butukaka yandi vandaka ti bamvula 56 mpi mama ti bamvula 35. Ata mpidina, papa vandaka ngolo mpi ti mavimpi ya mbote. Yandi vandaka kuzola bisalu ya ngolo mpi yandi longaka beto yonso bisalu yango. Yandi vandaka ve ti mbongo mingi kansi beto vandaka ti kisika ya kulala, bilele mpi madia ya kufwana. Yandi vandaka kulutisa ntangu mingi ti beto. Papa fwaka ti bamvula 93 mpi mama ti bamvula 86. Bo zole vandaka ve Bambangi ya Yehowa. Kansi mpangi na mono mosi kele nkuluntu banda 1972.

Mama vandaka kudipesa mingi na mambu ya dibundu na bo. Yandi vandaka kunata beto konso Lumingu na nzo-nzambi ya ba Batiste. Ntangu mono vandaka ti bamvula 12, mono waka na mbala ya ntete dilongi ya Butatu. Yo yina, mono yulaka mama nde: “Inki mutindu Yezu lenda vanda Mwana mpi Tata na mbala mosi?” Mono ke vilaka ve mvutu yai ya mama: “Mwana, yo kele kinsweki yina beto lenda bakisa ve.” Ya kieleka, yo vandaka mpenza kinsweki sambu na mono. Ata mpidina, ntangu mono lungisaka bamvula kiteso ya 14, mono bakaka mbotika na kamwa masa mosi buna. Bo dindisaka mono mbala tatu, na zina ya Tata, na zina ya Mwana mpi na zina ya mpeve santu!

Ntangu mono vandaka na nzo-nkanda, nduku na mono mosi vandaka boksere mpi pusaka mono na kukuma boksere. Yo yina, mono yantikaka kulonguka mpi kumaka muntu ya kimvuka mosi ya bokse, Golden Gloves. Mono vandaka kukuka ve kunwana, yo yina mono yambulaka. Na nima, bo kotisaka mono na kisalu ya kisoda na États-Unis mpi bo tindaka mono na Allemagne. Kuna, bamfumu kotisaka mono na nzo-nkanda ya basoda sambu bo yindulaka nde mono lenda kuma mfumu ya mbote. Bo zolaka nde mono sala kisalu ya kisoda luzingu na mono ya mvimba. Kansi mono vandaka kuzola ve kisalu ya kisoda, yo yina na nima ya kumanisa bamvula zole yina yo lombaka nde mono sala, mono yambulaka na 1956. Na bantangu yina landaka, mono kotaka na kimvuka ya nkaka ya basoda yina me swaswana ti kimvuka yina mono vandaka.

Na ntwala ya kuzaba kieleka, mono vandaka ti bangindu ya mbi sambu na bikalulu yina bakala fwete vanda na yo. Mono kumaka ti bikalulu yina mono vandaka kumona na bafilme mpi na bantu yina vandaka kuzinga pene-pene ti beto. Mono vandaka kuyindula nde bantu yina ke longaka mambu ya Biblia kele bantu-mpamba. Kansi mono yantikaka kulonguka mambu yina sobaka luzingu na mono. Kilumbu mosi, ntangu mono vandaka kupusa kamio na mono na mbanza, batoko zole ya bankento bingaka mono kisika bo vandaka. Bo vandaka baleke ya bakala yina kwelaka mbuta na mono. Bo zole vandaka Bambangi ya Yehowa. Bo me pesaka mono dezia Nzozulu ya Nkengi mpi Telama! kansi Nzozulu ya Nkengi vandaka mpasi na kubakisa. Na mbala yai, bo bingisaka mono na Kulonguka ya Mukanda ya Dibundu, lukutakanu ya fioti yina vandaka kusalama na nzo na bo. Mono songaka bo nde mono me kwenda kuyindula. Bo sekaka mpi yulaka mono nde: “Keti nge ta lungisa lusilu na nge?” Mono tubaka nde, “Mono ta lungisa yo.”

Mono kudiyangisaka mwa fioti mutindu mono ndimaka, kansi yo lombaka nde mono lungisa lusilu na mono. Yo yina, mono kwendaka na lukutakanu na nkokila yina. Bana-fioti yina vandaka na lukutakanu yitukisaka mono mingi kibeni. Mono yitukaka mutindu bo zabaka mambu mingi ya Biblia! Ata mono vandaka kukwenda ti mama na nzo-nzambi konso Lumingu, mono zabaka ve mambu mingi ya Biblia. Na nima, mono kumaka ti mpusa ya kuzaba mambu mingi yo yina mono ndimaka kulonguka Biblia. Kima ya ntete ya mono longukaka vandaka nde zina ya Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso kele Yehowa. Bamvula mingi na ntwala, ntangu mono yulaka mama na yina me tala Bambangi ya Yehowa, yandi tubaka nde, “Bo ke sambilaka mbuta-muntu mosi zina na yandi Yehowa.” Mono bakisaka nde meso na mono me yantika kukanguka!

Mono yelaka nswalu na kimpeve sambu mono zabaka nde mono me zwa kieleka. Na Marsi 1957, kaka bangonda uvwa na nima ya kukwenda na lukutakanu yina ya ntete, mono bakaka mbotika. Mabanza na mono sobaka. Mono kele na kiese kibeni sambu mono longukaka mambu yina Biblia ke longaka sambu na bikalulu  yina bakala fwete vanda na yo. Yezu vandaka muntu ya kukuka. Yandi vandaka ngolo mingi mpi ti kiyeka ya kuluta bantu yonso. Kansi yandi vandaka ve kunwana. Ata mpidina, “yandi bikaka nde bo monisa yandi mpasi,” mutindu Biblia tubaka yo. (Yezaya 53:2, 7) Mono longukaka nde longoki ya kieleka ya Yezu “fwete vanda muntu ya mawete na bantu yonso.”—2 Timoteo 2:24.

Na 1958, mono yantikaka kisalu ya kimupasudi-nzila. Kansi na nima, mono yambulaka yo sambu na mwa ntangu. Sambu na nki? Sambu mono kwelaka Gloria, toko mosi ya nkento na kati ya batoko yina bingisaka mono na lukutakanu ya kulonguka ya mukanda. Mono ke kudiyangisaka ve sambu na lukanu yina mono bakaka. Gloria vandaka diyaka ya ntalu mpi tii bubu yai yandi kele kaka diyaka ya ntalu. Sambu na mono, yandi me luta ditadi ya ntalu mpi mono ke vandaka na kiese sambu mono me kwelaka yandi! Bika yandi tela beno disolo na yandi:

“Beto butukaka bana 17. Mama vandaka Mbangi mosi ya kwikama. Yandi fwaka ntangu mono vandaka ti bamvula 14. Na nima, papa yantikaka kulonguka Biblia. Sambu mama fwaka, papa bakaka bangidika ti mfumu ya ekole na beto. Yaya na mono ya nkento vandaka na mvula ya nsuka ya nzo-nkanda yo yina papa solulaka ti mfumu ya ekole sambu beto kuma kukwenda na nzo-nkanda na bilumbu ya kuswaswana. Mpidina, muntu mosi lendaka kubikala na nzo sambu na kukeba baleke mpi kulamba na ntwala nde papa kuvutuka na nzo. Mfumu ya ekole ndimaka mpi beto vandaka kusala mutindu yina tii ntangu yaya manisaka nzo-nkanda. Mabuta zole ya Bambangi ya Yehowa vandaka kulonguka Biblia ti beto mpi mono ti bampangi na mono 10 kumaka Bambangi ya Yehowa. Mono vandaka kuzola kusamuna ata mono vandaka nsoni-nsoni. Kansi bakala na mono Sam, me sadisaka mono mingi sambu na kikalulu yai.”

Beto kwelanaka ti Gloria na Februari 1959 mpi beto zole kumaka bapasudi-nzila. Na Yuli ya mvula yina, beto fulusaka formilere sambu na kukwenda na Betele. Beto vandaka kibeni kuzola kusala na babiro ya ke twadisaka kisalu na beto na ntoto ya mvimba. Mpangi Simon Kraker solulaka ti beto. Yandi zabisaka beto nde na ntangu yina, Betele vandaka ve kundima bankwelani. Beto vandaka kaka na mpusa ya kusala na Betele kansi bamvula mingi lutaka na ntwala nde beto kwenda kusala kuna.

Beto sonikilaka bampangi ya ke salaka na babiro ya ke twadisaka kisalu na beto na ntoto ya mvimba mpi lombaka bo na kutinda beto kisika yina mpusa kele mingi. Bo songaka beto kaka kisika mosi: Mbanza Pine Bluff na provense ya Arkansas. Na ntangu yina, mabundu vandaka zole na Pine Bluff. Dibundu mosi sambu na bampangi ya mindele mpi ya nkaka sambu na bampangi ya bantu-ndombe. Bo tindaka beto na dibundu ya bampangi ya bantu-ndombe yina vandaka kaka ti bansamuni 14.

Nge lenda kudiyula nde sambu na nki Bambangi ya Yehowa ya mindele ti ya bantu-ndombe vandaka kuvukana ve kisika mosi? Mvutu kele nde kima ya nkaka ya kusala vandaka ve na ntangu yina. Nsiku vandaka kubuyisa mindele ti bantu-ndombe na kuvukana mpi mubulu vandaka mingi. Na bisika mingi, bampangi vandaka kuwa boma nde kana bampangi ya mindele ti ya bantu-ndombe kuvukana na lukutakanu bantu ta bebisa Nzo ya Kimfumu. Mambu yai vandaka kusalama kibeni. Kana bampangi ya bantu-ndombe kusamuna nzo na nzo na teritware ya mindele, bo vandaka kukanga bo mpi bantangu ya nkaka kubula bo ngolo. Sambu na kusamuna mbote, beto vandaka kuzitisa bansiku mpi tulaka ntima nde mambu ta bonga.

Kisalu ya kusamuna vandaka ve pete ntangu yonso. Ntangu beto vandaka kusamuna na teritware ya bantu-ndombe, bantangu ya nkaka beto vandaka kukokula na nzo ya mindele kukonda kuzaba. Na bisika ya mutindu yina, yo vandaka kulomba nde beto pona kima mosi, kuta kimbangi ya ntangu fioti to kulomba ndolula mpi kukwenda na nzo ya nkaka. Mambu vandaka kusalama mutindu yai na ntangu yina.

Ya kieleka, sambu beto vandaka bapasudi-nzila, beto vandaka ti mfunu ya mbongo sambu na kuzingila. Na bisalu mingi ya beto vandaka kusala, bo vandaka kupesa beto mbongo fioti na kilumbu. Gloria vandaka kutula bunkete na banzo ya bantu. Bo pesaka mono nswa ya kusadisa yandi na nzo mosi sambu yandi manisa kisalu na ntwala. Dibuta yina pesaka beto madia mpi beto diaka na ntwala ya kukwenda. Konso mposo, Gloria vandaka kugoma bilele na dibuta mosi. Mono vandaka kusala na masamba, kuyobisa bafenetre mpi kusala bisalu ya nkaka na dibuta yango. Na dibuta mosi ya mindele, beto yobisaka bafenetre. Gloria vandaka kuyobisa na kati mpi mono vandaka kuyobisa na nganda. Beto salaka kisalu yango kilumbu ya mvimba, yo yina bo pesaka beto madia. Gloria diaka na nzo kansi kisika mosi ve ti bantu ya dibuta yina. Mono diaka na nganda na garage mpi mono waka ve nsoni sambu yo vandaka ntomo. Bo vandaka  ntima-mbote, kansi bo vandaka kulanda mutindu bantu ya pembeni vandaka kusala mambu. Mono ke yibuka kilumbu mosi ntangu beto kwendaka kisika yina bo ke tekaka mazuti ti esanse. Na nima ya kutula esanse na kamio, mono lombaka mundele yina vandaka kuteka kana Gloria lendaka kukota na wese na bo. Na makasi yonso, yandi talaka mono mpi tubaka nde, “Yo kele ya kukanga.”

Mambu ya nkaka sepedisaka beto, beto vandaka kulutisa ntangu ya mbote ti bampangi mpi kuzola kisalu ya kusamuna. Ntangu beto kumaka na Pine Bluff na mbala ya ntete, beto vandaka na nzo ya mpangi yina vandaka nsadi ya dibundu na ntangu yina. Nkento na yandi vandaka ve Mbangi ya Yehowa, yo yina Gloria yantikaka kulonguka Biblia ti yandi. Mono kumaka mpi kulonguka ti mwana na bo ya nkento mpi bakala na yandi. Nkento ya mpangi yina ti mwana na bo ya nkento bakaka lukanu ya kusadila Yehowa mpi bakaka mbotika.

Beto vandaka ti banduku na dibundu ya bampangi ya mindele. Bo vandaka kubingisa beto na banzo na bo sambu na kudia kansi beto vandaka kukwenda kaka na mpimpa sambu bantu kumona ve mutindu beto me vukana. Kimvuka mosi (KKK disongidila Ku Klux Klan) yina ke siamisaka kumenga bantu ya mpusu ya nkaka mpi mubulu, vandaka kutula mavwanga mingi na ntangu yina. Kilumbu mosi na mpimpa, mono monaka bakala mosi me vanda na ntwala ya nzo na yandi, yandi lwataka mvwela ya mpembe mpi mpu ya mpembe mutindu bantu ya kimvuka ya KKK ke lwataka. Ata mpidina, mambu ya mbi yina vandaka kusalama kangaka ve bampangi nzila ya kumonisa ntima-mbote. Kilumbu mosi na nsungi ya mvula, beto vandaka na mfunu ya mbongo sambu na kukwenda na lukutakanu ya distrike, mpangi mosi ndimaka kusumba kamio na beto sambu yo sadisa beto. Kilumbu ya nkaka na ngonda yina landaka, beto lembaka sambu beto samunaka nzo na nzo na nsi ya ntangu mpi longukaka Biblia ti bantu mingi. Ntangu beto vutukaka na nzo, beto monaka kima mosi yina yitukisaka beto. Yo vandaka kamio na beto na ntwala ya nzo ti mukanda ya kukotisa na vitre ya ntwala ke tuba nde, “Beno lenda baka kamio na beno, yo kele kado ya mono me pesa beno. Mono mpangi na beno.”

Diambu mosi ya mbote simbaka kibeni ntima na beto. Na 1962, bo bingisaka mono na Nzo-Nkanda ya Kisalu ya Kimfumu na mbanza South Lansing, na provense ya New York sambu na formasio ya ngonda mosi ya bankengi ya mabundu, bankengi ya nziunga mpi ya distrike. Na ntangu yina, mono vandaka ve ti kisalu mpi beto vandaka ti mbongo fioti. Kansi kompani mosi ya ke salaka batelefone na Pine Bluff bingaka mono sambu mono kuma kusala kuna. Kana mono zolaka kusala kuna, mono zolaka kuvanda muntu-ndombe ya ntete na kompani yina. Nsuka-nsuka bo ndimaka na kupesa mono kisalu. Inki lukanu mono zolaka kubaka? Mono vandaka ve ti mbongo ya kukwenda na New York. Mono yindulaka mingi kana mono fwete ndima kisalu to kukwenda na nzo-nkanda. Ntangu mono zolaka kusonikila Betele, diambu mosi yina mono ta vilaka ve salamaka.

Kilumbu mosi na suka, mpangi-nkento mosi ya dibundu na beto, yina bakala na yandi vandaka ve Mbangi ya Yehowa kwisaka na nzo mpi pesaka mono amvelope. Yo vandaka ti mbongo mingi. Konso suka, yandi ti bana na yandi vandaka kukwenda na bilanga ya cotton sambu na kukatula matiti. Bo vandaka kusala  mutindu yina sambu na kuzwa mbongo ya kufwana yina lendaka kusadisa mono na kukwenda na New York. Mpangi-nkento tubaka nde, “Kwenda kulonguka mambu mingi na nzo-nkanda, sambu ntangu nge ta vutuka, nge ta longa beto mpi!” Na nima, mono lombaka kompani yina kana mono lenda yantika kisalu bamposo tanu na nima ya kilumbu yina bo tulaka. Kompani yina buyaka dibanza na mono. Kansi yo yangisaka mono ve sambu mono bakaka dezia lukanu. Mono ke waka kiese kibeni mutindu mono salaka ve kisalu yina!

Gloria ke yibuka luzingu na beto na Pine Bluff: “Mono vandaka kuzola teritware yina mingi! Mono vandaka kulonguka Biblia ti bantu kiteso ya 15 tii na 20. Yo yina beto vandaka kusamuna nzo na nzo na suka mpi na nima beto vandaka kulonguka Biblia ti bantu, bantangu ya nkaka tii na ba 23h00. Kisalu ya kusamuna vandaka kitoko kibeni! Mono vandaka na kiese ya kubikala kuna. Mono ke ndima nde mono zolaka mpenza ve kusoba kisalu na mono mpi kusala kisalu ya nziunga kansi Yehowa vandaka kuyindula kima ya nkaka.” Yandi salaka kaka mutindu yandi vandaka kuyindula.

Ntangu beto vandaka bapasudi-nzila na Pine Bluff, beto fulusaka formilere sambu na kukuma bapasudi-nzila ya nene. Beto ndimaka mpenza nde bo ta ndima beto. Sambu na nki? Sambu beto zabaka nde nkengi na beto ya distrike lombaka beto na kukwenda kusadisa dibundu mosi na provense ya Texas mpi yandi zolaka nde beto sala kuna bonso bapasudi-nzila ya nene. Beto sepelaka ti dibanza yina. Yo yina, beto landaka kuvingila mvutu kansi mvutu vandaka kukwisa ve. Nsuka-nsuka yo kwisaka. Beto kumaka bankengi ya nziunga na Yanuari 1965. Mpangi Leon Weaver, yina kele bubu yai mutambusi ya Betele ya États-Unis, kumaka mpi nkengi ya nziunga.

Mono waka boma ntangu bo songaka mono nde mono me kuma nkengi ya nziunga. Ziku na nima ya mvula mosi, nkengi ya distrike, mpangi James Thompson, tadilaka mambu yina yo lombaka nde mono lungisa. Yandi songaka mono na mawete yonso mambu yina mono fwete tomisa mpi makuki yina nkengi ya nziunga ya mbote fwete vanda ti yo. Mono bakisaka mfunu ya bandongisila yina kaka ntangu mono yantikaka kisalu ya nziunga. Ntangu mono kumaka nkengi ya nziunga, mpangi Thompson vandaka nkengi ya distrike ya ntete yina kwisaka kutala mono. Mono longukaka mambu mingi na mpangi yai ya kwikama.

Na ntangu yina, nkengi ya nziunga vandaka kubaka formasio ya fioti kaka. Na mposo mosi, mono talaka mutindu nkengi ya nziunga vandaka kusala. Na mposo yina landaka, yandi talaka mono ntangu mono vandaka kutala dibundu ya nkaka. Yandi pesaka mono lutwadisu mpi songaka mono mambu yina mono lenda sala. Na nima, beto kwendaka na nziunga na beto mosi. Mono ke yibuka ngiufula yina mono yulaka Gloria, “Keti yandi ke yambula beto mpenza ntangu yai?” Na nima, mono bakaka dilongi mosi ya mfunu. Ntangu yonso beto ta vandaka ti bampangi ya mbote yina  ta sadisaka beto kaka kana beto ndima lusadisu na bo. Tii bubu yai, mono ke landaka kubaka na mbalu lusadisu yina bampangi ya me salaka mingi pesaka mono, mu mbandu mpangi J. R. Brown, yina kele nkengi ya nziunga mpi mpangi Fred Rusk yina salaka na Betele.

Na bilumbu yina, bantu vandaka kumenga bantu ya mpusu ya nkaka. Kilumbu mosi, bantu ya kimvuka ya KKK tambulaka na mbanza Tennessee sambu na kunwanina banswa na bo, mbanza yina beto kwendaka kutala dibundu mosi. Mono ke yibuka kilumbu ya nkaka yina beto pemaka mwa fioti na restora mosi ntangu beto vandaka kusamuna. Ntangu mono kwendaka na wese, bakala mosi vandaka ti bakashe na nitu, yina bantu ya ke mengaka bantu ya mpusu ya nkaka ke tulaka mpi yandi vandaka kumonana makasi-makasi, yandi landaka mono na wese. Kansi mpangi mosi ya mundele yina vandaka nda kuluta beto yonso landaka mono mpi. Mpangi yango yulaka mono nde, “Keti mambu yonso ke kwendila mbote mpangi Herd?” Ntangu muntu yango waka mutindu yina, yandi basikaka nswalu. Na nima ya bamvula, mono bakisaka nde kikuma yina bantu vandaka kumengana vandaka ve mpusu ya nitu kansi disumu yina beto yonso kele na yo. Mono me bakisaka mpi nde Mbangi ya Yehowa ta bikala kaka Mbangi ya Yehowa ata yandi kele mundele to muntu-ndombe, mpi yandi ta ndima kufwa sambu na mpangi na yandi kana yo me fwana.

Beto salaka bamvula 12 na kisalu ya nziunga mpi bamvula 21 na kisalu ya distrike. Kisalu yai natilaka beto mambote mingi. Kansi diambu mosi ya mbote vandaka kuvingila beto. Na Augusti 1997, diambu yina beto vandaka kuvingila bamvula mingi lunganaka. Bo bingaka beto na Betele ya États-Unis. Bamvula 38 lutaka banda beto fulusaka formilere ya Betele. Na ngonda yina landaka, beto yantikaka kisalu na Betele. Mono yindulaka nde bampangi yina ke twadisaka kisalu na Betele vandaka kaka na mfunu nde mono sala ntangu fioti na Betele, kansi yo vandaka ve mpidina.

Mono yantikaka kusala na Biro ya Ke Talaka Kisalu ya Bilanga. Mono longukaka mambu mingi. Na biro yai, bankuluntu mpi bankengi ya nziunga na insi ya mvimba vandaka kuyula beto bangiufula ya mpasi mpi mambu yina vandaka kutadila kaka bankuluntu. Mono ke tondaka bampangi sambu na ntima-nda mpi lusadisu na bo ntangu bo vandaka kupesa mono formasio. Kana bo vutulaka mono diaka kuna, mono zolaka kulonguka diaka mambu mingi na bampangi yina.

Mono ti Gloria ke zolaka Betele mingi. Beto vandaka ti kikalulu ya kutelama na suka-suka mpi kikalulu yai ke sadisaka beto mingi na Betele. Ziku na nima ya mvula mosi, mono kumaka nsadisi na Komite ya Kisalu ya Nto-Kimvuka. Na 1999, mono kumaka mpangi ya Nto-Kimvuka. Mukumba yai me longaka mono mambu mingi. Kansi dilongi ya kuluta mfunu yina mono me longukaka kele nde Yezu Kristu kele mfumu ya dibundu kansi muntu ve.

Kana mono yindula luzingu na mono, bantangu ya nkaka, mono ke kudiwaka bonso profete Amosi. Yehowa monaka ngungudi yai ya kudikulumusa, yina vandaka kusala kisalu mosi ya mpamba-mpamba ya kukeba banti ya bafige ya sikomore, madia ya bansukami. Kansi, Nzambi ponaka Amosi na kuvanda profete mpi sakumunaka yandi mingi na kisalu yina yandi pesaka Amosi. (Amosi 7:14, 15) Mutindu mosi, Yehowa monaka mono, mwana ya nsukami mosi yina vandaka nsadi-bilanga na Liberty na Indiana. Yehowa me sakumunaka mono mingi mpenza, mpila ya kutanga balusakumunu yango kele ve! (Bingana 10:22) Luzingu na mono yantikaka na mpasi kansi bubu yai yo me kumaka mbote mingi kuluta yina mono vandaka kuyindula.