1. Inki salamaka ntangu bantu ya Babilone nwanisaka mbanza Yeruzalemi?

NA MVU 607 na ntwala ya ntangu na beto, Nebukadenezare II, ntotila ya Babilone mpi kimvuka na yandi ya nene ya basoda nwanisaka mbanza Yeruzalemi. Biblia ke tuba nde ntotila yai fwaka baleke ya babakala na mbele ya bitumba. “Yandi waka ve mawa sambu na leke ya bakala to mwense, sambu na mununu to muntu ya kele ti kifu.” Nsuka-nsuka, “yandi yokaka nzo ya Nzambi ya kieleka tiya, bwisaka kibaka ya Yeruzalemi, yokaka banzo-zulu na yo yonso yina kele ti bibaka ya ngolo na tiya, mpi bebisaka bima yonso ya ntalu.”—2 Bansangu 36:17, 19.

2. Inki lukebisu Yehowa pesaka Bayuda, mpi nki kuminaka bo?

² Kubeba ya Yeruzalemi vandaka ve diambu yina lendaka kuyitukisa Bayuda. Bamvula mingi na ntwala, Nzambi tindaka bambikudi sambu na kukebisa Bayuda nde kana bo landa kukolama na yandi, bantu ya Babilone ta kwisa kunwanisa bo. Bo fwaka Bayuda mingi na mbele ya bitumba mpi nataka bayina gulukaka na kimpika na Babilone. (Yeremia 15:2) Luzingu ya Bayuda vandaka nki mutindu na kimpika? Keti diambu mosi kuminaka Bakristu, yina fwananaka ti kimpika ya Bayuda na  Babilone? Kana yo kele mpidina, inki ntangu mambu yango salamaka?

3. Sambu na nki luzingu ya Bayuda na Babilone vandaka ve bonso kimpika ya bantu ya Izraele na Ezipte?

³ Yehowa songaka Bayuda nde ntangu bo ta kwenda na kimpika, bo fwete yikana ti luzingu na bo ya mpa mpi kusala mambu yonso yina bo lenda sala. Yandi zabisaka bo na nzila ya Yeremia nde: “Beno tunga banzo mpi beno zinga kuna. Beno kuna bilanga mpi beno dia bima na yo. Beno sosa ngemba ya mbanza yina mono me nata beno, mpi beno samba Yehowa sambu na yo, sambu na ngemba na yo beno ta vanda na ngemba.” (Yeremia 29:5, 7) Bayuda yina landaka bantuma ya Yehowa vandaka kuzinga mbote na Babilone. Bantu ya Babilone pesaka Bayuda nswa ya kusala bisalu mpi banzietelo na insi ya mvimba. Na ntangu yina, Babilone vandaka mbanza ya nene ya mumbongo. Nkutu, Bayuda mingi kumaka bamvwama. Luzingu na bo na kimpika vandaka ve kiteso mosi ti ya bantu ya Izraele na Ezipte.—Tanga Kubasika 2:23-25.

4. Banani niokwamaka kumosi ti Bayuda ya kukonda kwikama, mpi sambu na nki bo lendaka ve kusala mambu yonso yina Nsiku vandaka kulomba?

⁴ Bayuda ya nkaka yina kwendaka na kimpika vandaka ya kwikama na Nzambi. Bo salaka ve ata kima mosi ya mbi, ata mpidina bo niokwamaka kumosi ti dikanda ya mvimba. Na babilone, Bayuda vandaka ti bima mingi ya kinsuni; kansi nki mutindu bo lendaka kusambila Yehowa? Bambeni bebisaka tempelo ti mesa ya kimenga, mpi banganga-nzambi lendaka ve kusala kisalu na bo na mutindu ya me fwana. Ata mpidina, Bayuda ya kwikama vandaka kusala bikesa sambu na kuzitisa Nsiku ya Nzambi. Mu mbandu, Daniele, Shadraki, Meshaki mpi Abedi-Nego buyaka kudia madia yina Nsiku buyisaka Bayuda. Biblia ke tuba mpi nde Daniele vandaka kusamba Nzambi mbala na mbala. (Daniele 1:8; 6:10) Kansi sambu Babilone, dikanda ya mimpani, vandaka kuyala bo, yo vandaka mpasi sambu Bayuda ya kwikama kusala mambu yonso yina Nsiku ya Nzambi vandaka kulomba.

5. Inki lusilu Yehowa pesaka bantu na yandi, mpi sambu na nki lusilu yango ke yitukisa?

⁵ Keti bantu ya Izraele ta sambila diaka Nzambi na mutindu ya mbote? Yo monanaka bonso nde bo ta basika ve na kimpika, sambu na ntangu yina bantu ya Babilone vandaka ve kupesa bampika na bo kimpwanza. Kansi, Yehowa Nzambi silaka nde bantu na yandi ta basika na kimpika mpi yo salamaka mutindu yina. Ya kieleka, balusilu ya Nzambi ke lunganaka ntangu yonso!—Yezaya 55:11.

6, 7. Sambu na nki beto fwete soba mutindu na beto ya kubakisa mambu?

⁶ Keti Bakristu kutanaka ti diambu ya me fwanana ti kimpika ya Bayuda na Babilone? Banda bamvula mingi, Nzozulu ya Nkengi vandaka kutuba nde Bakristu ya kwikama vandaka na kimpika na Babilone na mvu 1918 mpi bo basikaka na mvu 1919. Kansi disolo yai mpi yina ke landa ta monisa sambu na nki beto fwete soba mutindu na beto ya kubakisa mambu.

⁷ Yindula diambu yai: Babilone ya Nene kele kimvuka ya mabundu ya luvunu ya ntoto ya mvimba. Kansi, bansadi ya Nzambi kumaka ve bampika ya dibundu ya luvunu na mvu 1918. Yo kele kieleka nde na ntangu yina, Bakristu yina bo me tulaka mafuta kutanaka ti mbangika. Kansi, mbangika yai  vandaka kukatuka mbala mingi na bamfumu ya luyalu kansi ve na mabundu ya luvunu. Bamvula mingi na ntwala ya Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba, bansadi ya Nzambi ya bo me tulaka mafuta kabwanaka kibeni ti mabundu ya luvunu. Yo yina beto lenda tuba nde bansadi ya Yehowa vandaka ve na kimpika na Babilone ya Nene na 1918.

8. Inki salamaka na nima ya lufwa ya bantumwa? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

⁸ Na Pantekoti ya mvu 33, Nzambi tulaka Bakristu mingi mafuta. Bo kumaka “dikanda yina bo me solaka, banganga-nzambi yina ta vanda bantotila, dikanda ya santu, bantu yina fwete vanda kima ya Nzambi kibeni.” (Tanga 1 Piere 2:9, 10.) Ntangu bantumwa vandaka na luzingu, bo vandaka kutanina mabundu na malongi ya luvunu. Kansi na nima, mingi-mingi ntangu bantumwa yonso fwaka, bampangi ya nkaka na dibundu yantikaka kulonga malongi ya luvunu mpi kupusa balongoki na kuyambula kieleka. Bampangi yango vandaka kuzola malongi ya Aristote ti Platon, bantu ya filozofi, mpi bo yantikaka kulonga bangindu na bo mosi na kisika ya kulonga kieleka ya Ndinga ya Nzambi. (Bisalu 20:30; 2 Batesalonika 2:6-8) Mingi na kati na bo vandaka bantu ya lukumu mpi bankengi na mabundu. Ata Yezu zabisaka balongoki nde ‘beno yonso kele bampangi,’ kimvuka mosi ya Kikristu yantikaka kusalama na kati na bo.—Matayo 23:8.

9. Tendula mutindu dibundu ya Kikristu yantikaka kusala na kuwakana ti luyalu ya Roma, mpi nki salamaka na nima?

⁹ Na mvu 313 ya ntangu na beto, Constantin kumaka ntotila ya Roma. Luyalu ya Roma vandaka ya mimpani mpi Constantin ndimaka dibundu ya Kikristu, disongidila kimvuka ya ba-aposta. Dibundu yina ya Kikristu yantikaka kusala na kuwakana ti luyalu ya Roma. Mu mbandu ntotila Constantin salaka lukutakanu ti bamfumu ya mabundu, bo bingaka lukutakanu yango Concile de Nicée. Na nima ya lukutakanu yai, Constantin tindaka nganga-nzambi Arius na kimpika na insi ya nkaka sambu yandi buyaka kundima nde Yezu kele Nzambi. Na nima, Théodose kumaka ntotila ya Roma mpi Dibundu ya Katolika kumaka dibundu ya luyalu ya Roma. Bantu ya mayele yina ke longukaka masolo ya ntama ke tuba nde ntangu Théodose kumaka ntotila, luyalu yai ya mimpani kumaka luyalu ya “Bakristu.” Kansi na ntangu yina, Bakristu yina yambulaka kieleka vandaka kaka kundima malongi ya mimpani. Yo monanaka pwelele nde bo kumaka bantu ya Babilone ya Nene. Ata mpidina, Bakristu ya nkaka ya bo me tulaka mafuta bikalaka ya kwikama. Bo vandaka kusala bikesa sambu na kusambila Nzambi, kansi bantu vandaka mpenza ve kutula dikebi na mambu yina bo vandaka kutuba. (Tanga Matayo 13:24, 25, 37-39.) Bakristu yai ya kwikama vandaka kibeni na kimpika na Babilone!

10. Sambu na nki bantu ya nkaka yantikaka kubuya malongi ya dibundu ya Kikristu?

¹⁰ Na bamvu-nkama ya ntete ya ntangu na beto, bantu mingi lendaka kutanga Biblia na Kigreki to na Latini. Bo vandaka kufwanisa malongi ya Ndinga ya Nzambi ti ya dibundu ya Kikristu. Ntangu bantu ya nkaka monaka nde malongi ya dibundu ya Kikristu vandaka ya luvunu, bo yambulaka dibundu ya Kikristu. Kansi yo vandaka kigonsa nde muntu kuzabisa bankaka mambu yango, sambu bamfumu ya mabundu lendaka kufwa yandi.

11. Inki mutindu mabundu kangaka bantu nzila ya kuzaba Biblia?

 ¹¹ Na nima ya bamvula, bantu fioti mpamba vandaka kutuba Kigreki to Latini. Kansi, bamfumu ya mabundu buyaka nde bo balula Ndinga ya Nzambi na bandinga yina bantu mingi vandaka kutuba. Yo yina kaka bamfumu ya mabundu mpi bantu yina me longukaka lendaka kutanga Biblia; nkutu bamfumu ya nkaka ya mabundu zabaka mbote ve kutanga to kusonika. Kana muntu kundima ve mambu ya dibundu, bo vandaka kupesa yandi ndola ya ngolo. Bakristu ya kwikama yina bo me tulaka mafuta vandaka kukutana na bimvuka ya fioti na bisika ya kubumbana, kansi yo vandaka mpasi sambu na bankaka. Yo vandaka mpasi sambu Bakristu yina bo me tulaka mafuta, disongidila “banganga-nzambi yina ta vanda bantotila,” na kusambila Nzambi na mutindu ya mbote. Babilone ya Nene vandaka kuyala bantu mpenza!

12, 13. Inki bikuma zole pesaka Bakristu ya kieleka kivuvu ya kukatuka na kimpika?

¹² Keti Bakristu ya kieleka ta basika na kimpika sambu na kusambila Nzambi na mutindu ya pwelele mpi ya mbote? Ee! Mambu zole pesaka Bakristu kivuvu ya kukatuka na kimpika. Ya ntete, kubasika ya masini ya kuniema mikanda. Na ntwala nde masini yai kubasika na bamvu 1450, bo vandaka kusonika Babiblia na maboko mpi yo vandaka ve pete. Kusonika Biblia mosi lendaka kubaka bangonda kumi. Diaka, bo vandaka kusonika na mpusu ya mbisi yina bo vandaka kubinga parsheme. Yo yina, bantu mingi vandaka ve ti Babiblia mpi yo vandaka ntalu mingi. Kansi masini ya kuniema mikanda vandaka kusadisa na kuniema balutiti kuluta 1300 konso kilumbu!

¹³ Kikuma ya zole kele nde bo yantikaka kubalula Biblia. Na bamvu 1500, bantu fioti  salaka bikesa sambu na kubalula Biblia na bandinga yina bantu mingi vandaka kutuba. Bo salaka kisalu yai ata bo zabaka nde bambeni lenda fwa bo. Bamfumu ya mabundu waka makasi mingi. Sambu na nki? Bo vandaka kuwa boma nde ntangu bantu ya ntima-masonga ta tanga Biblia na ndinga na bo, bo ta yantika kudiyula bangiufula bonso: ‘Inki verse ya Biblia ke tubaka nde muntu fwete pesa nganga-nzambi mbongo sambu yandi sambila muntu yina me fwa? Inki verse ya Biblia ke tubilaka bakardinale mpi bapapa?’ Malongi mingi ya dibundu ya luvunu katukaka na Aristote ti Platon, bantu ya filozofi yina zingaka na ntwala ya ntangu na beto. Bamfumu ya mabundu vandaka kuwa makasi ntangu bantu vandaka kuyula bo bangiufula. Bo vandaka kupesa bantu yina ke buya malongi na bo ndola ya lufwa. Bamfumu ya mabundu sosaka kupusa bantu na kuyambula kutanga Biblia mpi kuyula bangiufula. Kansi bantu fioti ya kikesa buyaka nde Babilone ya Nene kuyala bo. Bo bakisaka Ndinga ya Nzambi mpi bo vandaka na mpusa ya kuzaba mambu mingi! Bo kumaka pene ya kukatuka na kimpika ya mabundu ya luvunu.

14. (a) Bantu yina vandaka kuzola kulonguka Biblia salaka nki? (b) Tubila mutindu mpangi Russell sosaka kieleka.

¹⁴ Bantu mingi vandaka kuzola kutanga Biblia, kulonguka yo mpi kuzabisa bankaka mambu yina bo me longuka. Bo vandaka kuzola ve nde bamfumu ya mabundu kuzabisa bo mambu yina bo fwete kwikila. Yo yina, bo tinaka mpi kwendaka na bansi yina bo lendaka kulonguka Biblia kukonda mpasi. Bankaka kwendaka na États-Unis. Na 1870, Charles Taze Russell ti bantu fioti ya nkaka yantikaka kulonguka Biblia na mudindu kibeni na États-Unis. Na luyantiku, mpangi Russell sosaka kuzaba nki dibundu vandaka kulonga kieleka. Yandi vandaka kufwanisa na dikebi yonso malongi ya mabundu mingi yina ke kudibingaka Bakristu mpi ya mabundu ya nkaka, ti mambu yina Biblia ke tubaka. Na nima ya ntangu fioti, yandi bakisaka nde mabundu yina yonso vandaka kuzitisa ve kibeni Ndinga ya Nzambi. Kilumbu mosi, mpangi Russell solulaka ti bamfumu ya mabundu mingi ya États-Unis. Yandi yindulaka nde bo ta ndima malongi ya kieleka yina yandi mpi banduku na yandi monaka na Biblia mpi ta longa yo na mabundu na bo. Kansi, bamfumu ya mabundu tudilaka yo ve dikebi. Yo yina, Balongoki ya Biblia bakisaka nde bo lendaka ve kusambila Nzambi kumosi ti mabundu ya luvunu.—Tanga 2 Bakorinto 6:14.

15. (a) Inki ntangu Bakristu ya kieleka kumaka bampika ya Babilone? (b) Disolo yina ke landa ta pesa bamvutu na nki bangiufula?

¹⁵ Na disolo yai, beto me longuka nde Bakristu kumaka bampika ya Babilone ntangu fioti na nima ya lufwa ya ntumwa ya nsuka. Kansi, beto fwete zaba mpi bamvutu na bangiufula yai: Inki mutindu beto me zaba nde Bakristu yina bo me tulaka mafuta katukaka kibeni na kimpika ya Babilone ya Nene na ntwala ya mvu 1914? Keti Yehowa wilaka bansadi na yandi makasi sambu bo lembaka na kisalu ya kusamuna na nsungi ya Mvita ya Ntete ya Ntoto ya Mvimba? Keti na nsungi yai, bampangi ya nkaka kudikotisaka na mambu ya politiki mpi Yehowa buyaka bo? Kana Bakristu kumaka bampika ya dibundu ya luvunu na nima ya lufwa ya bantumwa, inki ntangu bo katukaka na kimpika yai? Disolo yina ke landa ta pesa bamvutu na bangiufula yai ya mfunu mingi.