1, 2. (a) Luzingu zolaka kuvanda nki mutindu kana Biblia vandaka ve? (b) Inki ta sadisa beto na kubaka mambote ya Ndinga ya Nzambi?

INKI mutindu luzingu na nge zolaka kuvanda kana nge zabaka ve Biblia? Nge zolaka ve kuzwa bandongisila ya mbote ya kutwadisa luzingu na nge. Nge zolaka kuzaba ve kieleka na yina me tala Nzambi, luzingu, mpi bilumbu ke kwisa. Nge zolaka kuzaba mpi ve mambu yina Yehowa sadilaka bantu na ntangu ya ntama.

² Beto ke tondaka Nzambi sambu yandi me songaka beto mambu yai yonso. Yehowa me pesaka beto Biblia. Yandi me silaka nde nsangu na yo ta zinga kimakulu. Ntumwa Piere vutukilaka bongogo ya Yezaya 40:8. Verse yai ke tubila mpenza ve Biblia, kansi nsangu ya Biblia. (Tanga 1 Piere 1:24, 25.) Beto ta baka mambote mingi kana beto ke tanga Biblia na ndinga na beto. Bansadi ya Nzambi mingi me zaba kieleka yai. Bamvula mingi me luta, ata bantu kutanaka ti kimbeni ya ngolo mpi bampasi mingi, bo salaka bikesa ya kubalula Biblia sambu bantu kutanga yo. Yehowa ke zolaka nde bantu mingi “kuguluka mpi kubaka nzayilu ya sikisiki ya kieleka.”—1 Timoteo 2:3, 4.

3. Inki beto ta longuka na disolo yai? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

 ³ Disolo yai ta tubila mutindu Nzambi me taninaka Ndinga na yandi na (1) kuyela ya bandinga, (2) kuyela ya mambu ya politiki yina me sobaka mutindu bantu ke tubaka, mpi (3) kimbeni yina bambaludi kutanaka na yo. Disolo yai ta sadisa beto na kumonisa ntonda sambu na Biblia mpi na Nzambi yina pesaka beto yo.—Mika 4:2; Baroma 15:4.

4. (a) Inki mutindu bandinga ke sobaka na nima ya bamvula? (b) Inki ke ndimisa beto nde Nzambi ke monaka ve nde ndinga mosi me luta ndinga ya nkaka? Mambu yai ke pusaka nge na kudiwa nki mutindu?

⁴ Bandinga ke sobaka malembe-malembe na nima ya bamvula. Ngogo mosi ya vandaka kutendula kima mosi lenda tendula kima ya nkaka na nima ya bantangu. Ziku nge lenda yindula mbandu ya ngogo mosi na ndinga na beno. Yo kele mpi mutindu yina na bandinga yina bantu vandaka kutuba ntama. Kiebreo ti Kigreki yina bantu ke tubaka bubu yai me swaswana ti yina bantu vandaka kutuba ntangu bo sonikaka Biblia. Bangogo yina ya ntama vandaka kukanga bantu nzila ya kubakisa Biblia, yo yina yo lombaka nde bo balula yo diaka. Bantu ya nkaka yindulaka nde kana bo longuka Kigreki mpi Kiebreo ya ntama, bo ta bakisa Biblia mbote kibeni. Kansi yo kele ve mpidina. * Beto kele na ntonda na mutindu bantu me balulaka Biblia na mvimba to na ndambu na bandinga kiteso ya 3000. Yehowa ke zolaka nde bantu ya ‘makanda yonso, ya mabuta yonso, mpi ya bandinga yonso’ kuzaba Ndinga na yandi. (Tanga Kusonga 14:6.) Ya kieleka, yo ke sadisaka beto na kukwenda pene-pene ya Nzambi ya zola mpi ya ke pona-ponaka ve.—Bisalu 10:34.

5. Sambu na nki bantu mingi sepelaka ti Bible du roi Jacques?

⁵ Kuyela ya bandinga ke salaka nde bantu kubalula diaka Biblia. Mbalula yina vandaka ntete pete lenda kuma mpasi na kubakisa. Mu mbandu, ntangu Bible du roi Jacques basikaka na mbala ya ntete na 1611, bantu mingi zolaka yo. Bangogo ya mbalula yai sobaka mpi mutindu ya kutuba Kingelesi. * Kansi, bantu ya balulaka yo sadilaka ve zina ya Yehowa mbala mingi. Na baverse mingi yina Masonuku ya Kiebreo sadilaka zina ya Nzambi, bo sadilaka ngogo “MFUMU” na bisono ya nene. Na nima, ntangu bo niemaka kitini ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, bo sadilaka mpi ngogo “MFUMU” na bisono ya nene. Mambu yai ke monisa nde bambaludi ya Bible du roi Jacques ndimaka nde zina ya Nzambi vandaka mpi na kitini ya Mosunuku yina bantu ke bingaka Kuwakana ya Mpa.

6. Sambu na nki beto ke zolaka Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa?

⁶ Ntangu Bible du roi Jacques basikaka, yo sadilaka bangogo ya pete ya Kingelesi yina bantu vandaka kutuba. Kansi na nima ya bamvula, bantu vandaka diaka ve kusadila yo, bubu yai, bantu ke bakisaka yo diaka ve. Yo kele mpi mutindu mosi ti bambalula ya ntama ya Biblia na bandinga mingi. Yo yina beto kele na kiese mutindu beto kele ti  Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa, ya kele ti bangogo ya bantu ke sadilaka bilumbu yai. Bo me basisaka mbalula yai na mvimba to na ndambu na bandinga kuluta 150. Yo ke monisa nde bubu yai bantu mingi lenda tanga Biblia na ndinga na bo. Bangogo na yo ya pwelele ke salaka nde ndinga ya Nzambi kusimba bantima ya bantu. (Nkunga 119:97) Kima ya kuluta mfunu kele nde Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke sadilaka zina ya Nzambi na bisika yina yo kele na masonuku ya kisina.

7, 8. (a) Sambu na nki Bayuda mingi na mvu-nkama ya tatu na ntwala ya ntangu na beto vandaka ve kubakisa Masonuku ya Kiebreo? (b) La Septante kele nki?

⁷ Bantangu ya nkaka mambu ya politiki ke sobaka mutindu bantu ke tubaka. Ata mpidina, Yehowa ke salaka yonso sambu bantu kubalula Biblia na mutindu yina bantu ta bakisa. Mu mbandu, Bayuda to bantu ya Izraele sonikaka mikanda 39 ya ntete ya Biblia. Bo kele bantu ya ntete yina Nzambi ‘pesaka mambu na yandi ya santu.’ (Baroma 3:1, 2) Bo sonikaka mikanda yai na Kiebreo mpi na Kiarami. Na mvu-nkama ya tatu na ntwala ya ntangu na beto, Bayuda mingi vandaka kubakisa diaka ve Kiebreo. Sambu na nki? Ntangu Alexandre le Grand nungaka bansi ya nkaka, kimfumu ya Grèce kumaka kuyala bansi mingi. Yo yina bantu ya bansi yina mpi bantu mingi kumaka kutuba Kigreki na kisika ya kutuba ndinga na bo. (Daniele 8:5-7, 20, 21) Bayuda mingi mpi vandaka kutuba diaka ve Kiebreo, yo kumaka mpasi sambu bo bakisa Biblia na Kiebreo. Inki sadisaka bo na kubakisa Biblia?

⁸ Kiteso ya bamvula 250 na ntwala nde Yezu kubutuka, bo balulaka mikanda tanu ya ntete ya Biblia na Kigreki. Na nima, bo balulaka mikanda yina ya nkaka ya Masonuku ya Kiebreo na Kigreki. Bo bingaka mbalula yango la Septante. Yo kele mbalula ya ntete ya Masonuku ya Kiebreo.

9. (a) Inki mutindu mbalula ya la Septante mpi bambalula ya nkaka ya ntama sadisaka bantu yina vandaka kutanga Ndinga ya Nzambi? (b) Inki baverse nge ke zolaka mingi na Masonuku ya Kiebreo?

⁹ Sambu bo balulaka la Septante na Kigreki, yo sadisaka Bayuda yina vandaka kutuba Kigreki na kutanga Masonuku ya Kiebreo. Yindula kiese ya mingi yina bo vandaka kuwa ntangu bo vandaka kutanga Biblia na ndinga na bo! Na nima, bo balulaka mpi Biblia na bandinga ya nkaka. Mu mbandu, na ndinga ya Siria, na Gotique (ndinga mosi ya eropa) mpi na Latini. Bantu mingi kumaka kutanga mpi kubakisa Biblia, yo yina bo kumaka kuzola yo mingi. Bo vandaka ti baverse yina bo vandaka kuzola mingi mutindu beto mpi ke zolaka baverse ya nkaka. (Tanga Nkunga 119:162-165.) Ya kieleka, Nzambi me taninaka Ndinga na yandi ata kuyela ya mambu ya politiki mpi mutindu ya kutuba bandinga mingi me sobaka.

10. Sambu na nki bantu mingi vandaka ve kutanga Biblia na bilumbu ya John Wycliffe?

¹⁰ Na nsungi ya bamvula, bamfumu mingi buyisaka bantu na kutanga Biblia. Ata mpidina bantu yina ke waka Nzambi boma landaka kubalula Biblia. Mu mbandu, John Wycliffe, yina zingaka na Angleterre na mvu-nkama ya 14. Lukanu na yandi vandaka nde bantu  yonso kutanga Biblia. Na bilumbu na yandi, bantu mingi na Angleterre vandaka me wa ntete ve nsangu ya Biblia na ndinga na bo. Sambu Biblia vandaka ntalu mingi mpi bo vandaka kusonika yo na maboko, bantu fioti mpamba vandaka ti Babiblia. Diaka, bantu mingi zabaka ve kutanga. Ziku na nzo-nzambi, bo vandaka kutanga Biblia na Latini kansi bantu mingi vandaka kubakisa ve sambu bangogo na yo vandaka ya ntama. Inki bikesa Yehowa salaka sambu bantu kutanga Biblia na bandinga na bo?—Bingana 2:1-5.

11. Inki mutindu mbalula ya Wycliffe sadisaka bantu?

¹¹ Na 1382, John Wycliffe mpi bantu ya nkaka balulaka Biblia na Kingelesi. Bantu ya kimvuka mosi kumaka kusadila mingi mbalula ya Wycliffe. Bo vandaka kuzola Biblia mingi mpi bo tambulaka na babwala yonso ya Angleterre. Bo vandaka kutangila bantu Biblia mpi kupesa bo balutiti ya baverse ya Biblia yina bo sonikaka na maboko. Bikesa na bo sadisaka bantu mingi na kuzwa Babiblia.

12. Inki bamfumu ya mabundu salaka Wycliffe mpi mbalula na yandi?

¹² Bamfumu ya mabundu mengaka Wycliffe, mbalula na yandi, mpi bantu ya kimvuka na yandi. Bamfumu monisaka bo mpasi mpi yokaka Babiblia yonso ya Wycliffe ya bo monaka tiya. Na nima ya lufwa ya Wycliffe, bamfumu ya mabundu landaka kubinga yandi mbeni ya Dibundu. Bo timunaka diaka mikwa na yandi, yokaka yo tiya mpi losaka mfututu yina na nzadi. Sambu bantu mingi vandaka ti mfunu ya kutanga mpi kubakisa Ndinga ya Nzambi, bamfumu ya mabundu kukaka ve kukanga bo nzila. Na bamvula yina landaka, bantu ya Eropa mpi bantu ya nkaka na ntoto ya mvimba yantikaka kubalula mpi kuniema Babiblia na bandinga yina bantu mingi lenda bakisa.

13. Bikesa ya bambaludi ya Biblia ke ndimisa beto nki? Inki mutindu kieleka yai ke kumisaka lukwikilu na beto ngolo?

¹³ Mpeve santu ya Nzambi twadisaka bantu na kusonika Biblia. Kansi yo ke  tendula ve nde mpeve santu twadisaka mpi bantu yina balulaka la Septante, mbalula ya Wycliffe, Bible du roi Jacques to Babiblia ya nkaka. Ata mpidina, ntangu beto ke tadila mutindu bo balulaka Babiblia yai, yo ke pwelele nde Yehowa me taninaka Ndinga na yandi kaka mutindu yandi silaka. Yo ke kumisa lukwikilu na beto ngolo mpi ke ndimisa beto nde balusilu yonso ya Yehowa ta lungana.—Yozue 23:14.

14. Inki mutindu mambu ya beto me zaba na yina me tala Biblia ke sadisa beto na kuzola Nzambi mingi?

¹⁴ Kuzaba mutindu Yehowa me taninaka Ndinga na yandi ke pusaka beto na kuzola yandi mingi mpi kukwikila na yandi. * Sambu na nki Yehowa pesaka beto Biblia mpi silaka na kutanina yo? Sambu yandi ke zolaka beto mpi ke longaka beto sambu na mambote na beto mosi. (Tanga Yezaya 48:17, 18.) Diaka, yo ke pusaka beto na kuzola mpi kulemfukila yandi.—1 Yoane 4:19; 5:3.

15. Inki beto ta longuka na disolo yina ke landa?

¹⁵ Beto ke zolaka Ndinga ya Nzambi mingi, kansi nki mutindu beto lenda baka mambote ya kutanga Biblia? Na kisalu ya kusamuna, nki mutindu beto lenda sadisa bantu na kusepela ti Biblia? Inki bikesa bampangi yina ke longaka na dibundu lenda sala sambu na kulonga malongi ya Biblia? Disolo yina ke landa ta pesa bamvutu na bangiufula yai.