1, 2. (a) Inki ke ndimisa beto nde nsi-ntoto ke landa kaka kukabwana? (b) Inki bangiufula tatu beto ta tadila na disolo yai?

MPANGI-NKENTO mosi na sudi ya Eropa ke tuba nde: “Banda na kileke, mono vandaka kumona kaka mambu ya mbi. Yo yina, mono vandaka kutula diaka ve dikebi na mambu ya politiki ya insi na beto mpi mono kumaka kusepela ti bangindu yina bantu mingi vandaka kumona mbote. Bamvula mingi, mono vandaka makangu ya muntu mosi ya vandaka kusala mubulu mingi.” Mpangi-bakala mosi na sudi ya Afrika ke tendula kikuma yina pusaka yandi na kusala mubulu: “Mono vandaka kuyindula nde dikanda na beto me luta ya bantu ya nkaka mpi mono kotaka na kimvuka mosi ya politiki. Bo longaka beto mutindu ya kufwa bambeni ti makonga, yo vanda bantu ya dikanda na beto yina vandaka kupesa maboko na bimvuka ya nkaka ya politiki.” Mpangi-nkento mosi na Europe centrale ke tuba nde: “Mono vandaka ti bangindu ya mbi sambu na bantu ya nkaka, yo yina mono kumaka kumenga bantu ya bansi ya nkaka mpi ya mabundu ya nkaka.”

² Bubu yai, bantu mingi ke vandaka ti bikalulu yina bampangi yai tatu vandaka na yo na ntwala ya kukuma Bambangi. Bimvuka mingi ya politiki ke tulaka mavwanga sambu na kubaka kimpwanza. Bantu mingi  ke salaka mubulu sambu na mambu ya politiki. Na bansi mingi, bantu ke niokulaka mingi banzenza. Mutindu Biblia tubaka yo, na bilumbu yai ya nsuka, bantu “ke zolaka ve kuwakana.” (2 Timoteo 3:1, 3) Inki mutindu Bakristu lenda vanda na bumosi na nsi-ntoto yai ya ke landa kaka kukabwana? Mbandu ya Yezu lenda longa beto mambu mingi. Ntangu yandi vandaka na ntoto, mambu ya politiki vandaka mpi kukabula bantu. Na disolo yai, beto ta baka bamvutu na bangiufula yai tatu: Sambu na nki Yezu kotaka ve na kimvuka mosi buna ya politiki? Inki mutindu Yezu monisaka nde bansadi ya Nzambi fwete kota ve na mambu ya politiki? Inki mutindu Yezu monisaka nde beto fwete sala ve mubulu?

3, 4. (a) Ntangu Yezu vandaka na ntoto, nki Bayuda mingi vandaka kuzola? (b) Inki ke ndimisa nde balongoki ya Yezu mpi kumaka ti bangindu yina?

³ Bayuda mingi yina Yezu longaka vandaka kibeni na mpusa ya kukatuka na nsi ya luyalu ya Roma. Kimvuka mosi ya politiki ya Bayuda yina bo vandaka kubinga Bazeloti, salaka yonso sambu na kupusa bantu na kukatuka na nsi ya luyalu ya Roma. Bazeloti mingi landaka bangindu ya Yudasi muntu ya Galilea, yina zingaka pene-pene ya ntangu ya Yezu. Yudasi vandaka mesia ya luvunu, yina vandaka kukusa bantu mingi. Josèphe, Muyuda mosi yina longukaka mambu ya ntama tubaka nde Yudasi siamisaka Bayuda na kunwanisa Roma mpi yandi vandaka kubinga bantu yina ndimaka kufuta mpaku na bantu ya Roma nde “bantu ya kukonda kikesa.” Nsuka-nsuka bantu ya Roma fwaka Yudasi. (Bisalu 5:37) Bazeloti ya nkaka nkutu kumaka kusala mubulu sambu na kulungisa balukanu na bo.

⁴ Bayuda mingi vandaka kuvingila kibeni kukwisa ya Mesia. Bo vandaka kuyindula nde Mesia ta katula bo na nsi ya luyalu ya Roma mpi kukumisa diaka Izraele dikanda mosi ya nene. (Luka 2:38; 3:15) Bayuda mingi vandaka kukwikila nde Mesia ta tula kimfumu na Izraele. Kana yo salama, Bayuda yonso yina vandaka kuzinga na bisika ya nkaka ta vutuka na Izraele. Nkutu, Yoane Mbotiki yulaka Yezu nde: “Keti nge kele Muntu yina ke kwisa, to keti beto fwete vingila muntu ya nkaka?” (Matayo 11:2, 3) Ziku Yoane yindulaka nde muntu ya nkaka ta kwisa kukatula Bayuda na nsi ya luyalu ya Roma. Na nima, balongoki zole yina vandaka kukwenda na Emausi kutanaka ti Yezu na nima ya lufutumuku na yandi. Bo vandaka kukwikila nde Yezu vandaka muntu yina zolaka kukatula Izraele na nsi ya luyalu ya Roma. (Tanga Luka 24:21.) Ntangu fioti na nima, bantumwa yulaka Yezu nde: “Mfumu, keti nge ke vutula kimfumu na Izraele na ntangu yai?”—Bisalu 1:6.

5. (a) Sambu na nki bantu ya Galilea zolaka kukumisa Yezu ntotila na bo? (b) Inki mutindu Yezu sungikaka bangindu na bo?

⁵ Bayuda yindulaka nde Mesia ta yidika mambu na bo. Ziku dibanza yina pusaka bantu ya Galilea na kundima nde Yezu kukuma ntotila na bo. Yo kele pwelele nde bo ndimaka nde yandi ta vanda ntotila ya kuluta mbote. Yandi vandaka kulonga mbote, kubelula bambefo mpi nkutu kudisa bantu yina vandaka na nzala. Bantu yitukaka kibeni ntangu Yezu disaka bantu kiteso ya 5 000. Yezu bakisaka mambu yina bo zolaka kusala. Biblia ke tuba nde: “Sambu Yezu zabaka nde bo zolaka kukwisa kukanga yandi sambu na kutula yandi ntotila, yandi katukaka mpi kwendaka diaka na ngumba yandi mosi.” (Yoane 6:10-15) Ntembe kele ve nde na kilumbu yina landaka, bantu yina zolaka kutula yandi ntotila salaka yo diaka ve. Yo yina, Yezu tendudilaka bo nde yandi kwisaka ve na ntoto sambu na kulungisa bampusa na bo ya kinsuni kansi sambu na kulonga bo mambu ya Kimfumu ya Nzambi. Yandi songaka bo nde: “Beno sala ve sambu na madia yina ke bebaka, kansi beno sala sambu na madia yina ke bikalaka sambu na luzingu ya mvula na mvula.”—Yoane 6:25-27.

6. Inki mutindu Yezu monisaka pwelele nde yandi zolaka ve kubaka kiyeka awa na ntoto? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

⁶ Bilumbu fioti na ntwala ya lufwa ya Yezu, yandi bakisaka nde balongoki na yandi ya nkaka vandaka kukwikila nde yandi ta yantika kuyala na  Yeruzalemi. Yezu telaka bo kingana ya bamine sambu bo bakisa nde yandi ta yala ve na Yeruzalemi. Kingana yango vandaka kutubila, “muntu mosi yina butukaka na dibuta ya kintotila,” disongidila Yezu, yina ta sala nzietelo na nsungi mosi ya nda. (Luka 19:11-13, 15) Diaka, Yezu songaka Ponse Pilate mfumu ya Roma na pwelele yonso nde yandi ke kotaka ve na mambu ya politiki. Pilate yulaka Yezu nde: “Keti nge kele Ntotila ya Bayuda?” (Yoane 18:33) Ziku Pilate waka boma nde Yezu ta pusa bantu na kutelamina luyalu ya Roma. Kansi Yezu vutulaka nde: “Kimfumu na mono kele ve ya nsi-ntoto yai.” (Yoane 18:36) Yezu kudikotisaka ve na mambu ya politiki sambu Kimfumu na yandi kele ya zulu. Yandi tubaka nde kisalu na yandi na ntoto vandaka ya kuta “kimbangi sambu na kieleka.”—Tanga Yoane 18:37.

7. Sambu na nki yo lenda vanda mpasi na kupesa ve maboko na konso kimvuka ya politiki, ata na nsi ya ntima?

⁷ Yezu bakisaka mbote mukumba na yandi. Kana beto ke bakisa mbote mukumba na beto, beto ta pesa ve maboko na konso kimvuka ya politiki, ata na nsi ya ntima. Yo ke vandaka ve ntangu yonso pete. Nkengi ya nziunga mosi ke tuba nde bantu ya nziunga na yandi ke landa kaka kukuma nku. Bo ke kudikumisaka sambu na dikanda na bo mpi ke kwikilaka nde luzingu na bo ta bonga kana bantu ya dikanda na bo mosi kuyala bo. Yandi ke yika nde: “Mono ke vandaka na kiese sambu bampangi ke taninaka bumosi na bo mpi ke kudipesaka na kulonga nsangu ya mbote ya Kimfumu. Bo ke tulaka ntima nde Nzambi ta yidika mambu ya mbi mpi ta katula bampasi yina beto ke kutanaka ti yo.”

8. Inki mambu ya kukonda lunungu Bayuda mingi kutanaka na yo na bilumbu ya Yezu?

⁸ Ntangu bantu ke monaka mambu ya mbi yina ke salama, mbala mingi yo ke pusaka bo na kukota na mambu ya politiki. Ntangu Yezu vandaka na ntoto, kufuta mpaku vandaka kupusa bantu mingi na kukota na mambu ya politiki. Ya kieleka, Yudasi muntu ya Galilea teleminaka luyalu ya Roma sambu bantu ya Roma vandaka kusonika bazina ya bantu sambu na kuzikisa nde bo ta futa mpaku. Bo vandaka kufuta mpaku mingi, mu mbandu mpaku sambu na bima yina muntu kele na yo, sambu na ntoto mpi sambu na banzo. Diaka, bakalaki ya mpaku vandaka ve kufutisa mpaku na masonga yonso, yo yina mambu kumaka mbi kuluta. Bantangu ya nkaka, bo vandaka kupesa bamfumu mbongo sambu na kubaka kiyeka mpi kusadila kiyeka yango sambu na kuzwa mbongo mingi. Zasheo, mfumu ya bakalaki ya mpaku na Yeriko, kumaka mvwama sambu yandi vandaka kufutisa bantu mbongo mingi ya mpaku.—Luka 19:2, 8.

9, 10. (a) Inki mutindu bambeni ya Yezu mekaka yandi na yina me tala kufuta mpaku? (b) Mvutu ya Yezu ke longa beto nki? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

⁹ Bambeni ya Yezu mekaka yandi na yina me tala kufuta mpaku. Bo yulaka kana yo me fwana  na kufuta “mpaku,” ya denari mosi yina bo vandaka kufutisa Bayuda yonso. (Tanga Matayo 22:16-18.) Bayuda vandaka ve kuzola kufuta mpaku yina sambu yo vandaka kuyibusa bo nde bo kele na nsi ya luyalu ya Roma. “Bantu ya Erode,” disongidila bantu yina vandaka kundima bangindu ya politiki ya Erode, yindulaka nde kana Yezu kutuba nde bo fwete futa ve mpaku, bo ta funda yandi nde yandi kele mbeni ya luyalu ya Roma. Kansi, kana Yezu kutuba nde bo fwete futa mpaku, bantu ta landa yandi diaka ve. Inki Yezu salaka?

¹⁰ Yezu vandaka mayele mpi yandi kudikotisaka ve na mambu yina. Yandi tubaka nde: “Yo yina, beno pesa bima ya Kaisali na Kaisali, kansi bima ya Nzambi na Nzambi.” (Matayo 22:21) Yezu zabaka nde bakalaki mingi ya mpaku vandaka ve kusala mambu na masonga, ata mpidina yandi tulaka ve dikebi na mambu yina. Kansi yandi bendaka dikebi ya bantu na Kimfumu ya Nzambi yina ta manisa bampasi ya bantu. Yezu me bikilaka beto mbandu. Beto fwete kudikotisa ve na konso kimvuka ya politiki, yo vanda kimvuka mosi ke monana ya mbote mpi ya nkaka ke monana ya mbi. Bakristu ke tulaka dikebi na Kimfumu ya Nzambi mpi na mambu yina Nzambi ke tubaka nde yo kele mbote. Yo yina, beto ke pesaka ve bangindu na mambu ya kukonda lunungu to kutuba mambu ya mbi sambu na bamfumu ya politiki.—Matayo 6:33.

11. Inki mutindu beto lenda sadisa bantu ya nkaka na kuzwa lunungu ya kieleka?

¹¹ Bambangi ya Yehowa mingi me yambulaka kupesa bangindu na mambu ya politiki mutindu bo vandaka kusala yo ntete. Mu mbandu, mpangi-nkento mosi na Grande-Bretagne ke tuba nde na ntwala ya kuzaba kieleka, yandi longukaka na iniversite mutindu bantu fwete zinga na kimvuka mpi yandi kumaka kupesa bangindu na mambu ya politiki. Yandi ke tuba nde: “Mono vandaka kunwanina banswa ya bantu-ndombe sambu bo me sadilaka beto mambu mingi ya mbi. Ata mono vandaka kununga bangindu ya bantu ya nkaka, nsuka-nsuka yo vandaka kupesa mono makasi. Mono bakisaka ve nde yo lombaka kukatula na bantima ya bantu bikuma yina vandaka kupusa bo na kumenga bantu ya mpusu ya nkaka. Ntangu mono yantikaka kulonguka Biblia, mono bakisaka nde mono fwete katula yo ntete na ntima na mono mosi.” Mpangi-nkento mosi ya mundele sadisaka yandi na kusoba mabanza na yandi. Yandi ke yika nde: “Ntangu yai mono kele mupasudi-nzila ya ntangu yonso na dibundu ya ndinga ya bidimbu mpi mono me longukaka na kuzola bantu ya mitindu yonso.”

12. Inki “levire” Yezu songaka balongoki na yandi na kubuya?

¹² Na bilumbu ya Yezu, mbala mingi bamfumu ya mabundu vandaka kupesa maboko na bimvuka ya politiki. Mu mbandu, mukanda mosi (La Vie quotidienne en Palestine au temps de Jésus) ke tuba nde dibundu ya Bayuda kabwanaka na bimvuka yina vandaka bonso bimvuka ya politiki. Yo yina Yezu kebisaka balongoki na yandi nde: “Beno kangula meso; beno keba na levire ya Bafarize mpi na levire ya Erode.” (Marko 8:15) Ntangu Yezu tangaka zina ya Erode, ziku yandi vandaka kutubila bantu yina vandaka kulanda Erode. Kimvuka ya nkaka vandaka Bafarize, yina zolaka nde Bayuda kukatuka na nsi ya luyalu ya Roma. Evanzile ya Matayo ke monisa nde Yezu kebisaka mpi balongoki na yandi sambu na Basaduse. Basaduse vandaka kuzola nde bantu ya Roma kulanda kuyala sambu bo vandaka ti kiyeka mingi na luyalu ya Roma. Yezu kebisaka balongoki na yandi na kubuya “levire,” to malongi ya bimvuka yai tatu. (Matayo 16:6, 12) Lukebisu yai kele mfunu mingi sambu Yezu pesaka yo ntangu fioti na nima nde bantu kukumisa yandi ntotila.

13, 14. (a) Inki mutindu mambu ya politiki mpi ya mabundu vandaka kubasisa mavwanga mpi kukonda lunungu? (b) Sambu na nki yo kele mbote ve na kusala mubulu ata bo me sadila beto mambu ya mbi? (Tala kifwanisu ya luyantiku ya disolo.)

¹³ Kana mabundu ke kudikotisa na mambu ya politiki, mbala mingi yo ke nataka mavwanga.  Yezu longaka balongoki na yandi na kudikotisa ve ata fioti na mambu ya politiki. Yo yina banganga-nzambi ti Bafarize sosaka kufwa Yezu. Bo vandaka kuwa boma nde bantu ta landa Yezu mpi ta yambula kulanda bo. Kana bantu kulanda Yezu, bamfumu ya Bayuda ta vanda diaka ve ti kiyeka na mabundu mpi na politiki. Bo tubaka nde: “Kana beto bika yandi mutindu yai, bo yonso ta kwikila na yandi, mpi bantu ya Roma ta kwisa mpi ta katula kisika na beto mpi dikanda na beto.” (Yoane 11:48) Yo yina Nganga-Nzambi ya Nene Kaifa salaka komplo sambu na kufwa Yezu.—Yoane 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaifa vingilaka mpimpa kubwa mpi na nima yandi tindaka basoda sambu na kukanga Yezu. Kansi Yezu zabaka komplo yina bo salaka sambu na kufwa yandi. Yo yina ntangu yandi diaka madia ya nsuka ti bantumwa, yandi songaka bo na kubaka bambele ya bitumba. Bambele zole ya bitumba fwanaka sambu na kulonga bo dilongi mosi ya mfunu. (Luka 22:36-38) Na mpimpa yina, kimvuka ya bantu kwisaka kukanga Yezu mpi Piere waka makasi mingi na mambu ya kukonda lunungu yina salamaka, yo yina yandi basisaka mbele ya bitumba mpi bulaka muntu mosi na kati na bo. (Yoane 18:10) Kansi Yezu songaka Piere nde: “Vutula mbele na nge ya bitumba na kisika na yo, sambu bantu yonso yina ke bakaka mbele ya bitumba ta fwa na mbele ya bitumba.” (Matayo 26:52, 53) Inki dilongi ya mfunu Yezu longaka balongoki na yandi? Yandi songaka bo nde bo fwete kota ve na mambu ya nsi-ntoto. Yezu tubaka mambu yai na kisambu yina yandi salaka na nkokila yina. (Tanga Yoane 17:16.) Nzambi mpamba kele ti nswa ya kumanisa mambu ya kukonda lunungu.

15, 16. (a) Inki mutindu Biblia ke sadisaka Bakristu na kubuya mavwanga? (b) Inki luswaswanu Yehowa ke monaka ntangu yandi ke talaka bantu bubu yai?

¹⁵ Mpangi-nkento ya sudi ya Eropa yina beto tubilaka na luyantiku bakaka dilongi ya mutindu mosi. Yandi ke tuba nde: “Mono me bakisaka nde kusala mubulu ke yidikaka ve mambu. Mono me bakisaka mpi nde nsuka-nsuka bantu yina ke basisaka mavwanga sambu na kuyidika mambu ke fwaka mbala mingi. Bantu ya nkaka ke kangilaka bantu kimbeni. Mono ke vandaka na kiese sambu mono me longukaka na Biblia nde Nzambi mpamba lenda tula lunungu ya kieleka awa na ntoto. Bamvula 25 me luta, mono ke longaka nsangu yai.” Mpangi-bakala ya sudi ya Afrika me kumaka kusadila “mbele ya mpeve, disongidila, ndinga ya Nzambi” na kisika ya kusadila dikonga. (Baefezo 6:17) Bubu yai yandi ke longaka nsangu ya ngemba na bantu ya mitindu yonso, yo vanda bantu ya dikanda ya nkaka. Ntangu mpangi-nkento yina ya Europe centrale kumaka Mbangi ya Yehowa, mpangi-bakala mosi ya dikanda yina yandi vandaka kumenga kwelaka yandi. Bampangi yai tatu salaka bansoba sambu na kulanda mbandu ya Kristu.

¹⁶ Yo kele mfunu mingi na kusala bansoba yai! Biblia ke tuba nde bantu kele bonso nzadi yina ke tulaka makelele, ke baluka-balukaka mpi ke vandaka ve na ngemba. (Yezaya 17:12; 57:20, 21; Kusonga 13:1) Mambu ya politiki ke yangisaka bantu, ke kabulaka bo mpi ke nataka mavwanga. Kansi beto kele bantu ya ngemba mpi ke vandaka na bumosi. Ntangu Yehowa ke monaka mutindu bantu ke kabwana, yandi ke vandaka na kiese ya kumona bansadi na yandi ke zinga na bumosi.—Tanga Sefania 3:17.

17. (a) Inki kele mitindu tatu yina lenda sadisa beto na kutanina bumosi? (b) Inki beto ta tadila na disolo yina ke landa?

¹⁷ Na disolo yai beto me longuka nde beto lenda tanina bumosi na beto na mitindu tatu: (1) Beto ke tulaka ntima nde Kimfumu ya Nzambi ta yidika mambu yonso ya kukonda lunungu, (2) beto ke kotaka ve ata fioti na mambu ya politiki mpi (3) beto ke salaka ve mubulu. Kansi kuvanda ti bangindu ya mbi sambu na bantu ya nkaka lenda bebisa bumosi na beto. Na disolo yina ke landa, beto ta longuka mutindu beto lenda nunga bangindu ya mbi bonso Bakristu ya mvu-nkama ya ntete.