Biblia—Mukanda Yina Kele ti Bansangu ya Kieleka
Banda ntama, bantu ya bisika mingi me ndimaka nde Biblia kele mukanda yina kele ti bansangu ya kieleka. Bubu yai, bantu mingi ke sadilaka malongi ya Biblia. Kansi bantu ya nkaka ke tubaka nde Biblia me manaka ngala mpi nde yo ke tubaka mambu ya luvunu. Nge ke yindula nki? Keti nge lenda zwa kieleka na Biblia?
SAMBU NA NKI NGE LENDA TULA NTIMA NA BIBLIA?
Inki mutindu nge lenda zaba kana yo me fwana nde nge tudila Biblia ntima? Beto baka mbandu mosi: Kana nduku na nge mosi ke tubilaka nge kieleka mbala na mbala, ntembe kele ve nde nge ta tudilaka yandi ntima. Biblia kele bonso nduku yina nge ke tudilaka ntima. Keti yo ke tubaka ntangu yonso kieleka? Beto tadila mwa bambandu.
Bansoniki na Yo Tubaka Kieleka
Bansoniki ya Biblia vandaka kibeni bantu ya masonga, mbala mingi bo vandaka kutubila bifu na bo mpi bisika yina bo salaka ve mambu mbote. Mu mbandu, profete Yonasi sonikaka mambu ya me tala kukonda bulemfu na yandi. (Yonasi 1:1-3) Ya kieleka, yandi sukisaka mukanda ya Biblia yina kele ti zina na yandi ntangu yandi tubilaka mutindu Nzambi pesaka yandi ndola kansi yandi tubaka ve mutindu yandi sobaka bikalulu na yandi. (Yonasi 4:1, 4, 10, 11) Mutindu bansoniki ya Biblia tubaka masonga monisaka nde bo vandaka kudiyangisa sambu na kieleka ya Biblia.
Kieleka Yina Beto Fwete Sadila
Keti Biblia ke pesaka ntangu yonso bandongisila ya mbote yina beto fwete sadila? Ee. Mu mbandu, tala mambu yina Biblia ke tubaka na yina me tala kuvanda ti banduku ya mbote: “Yo yina, mambu yonso yina beno ke zola nde bantu kusadila beno, beno mpi beno fwete sadila bo yo.” (Matayo 7:12) “Mvutu ya pima ke manisaka nganzi, kansi ngogo ya nku ke tedimisaka makasi.” (Bingana 15:1) Ya kieleka, banda bo sonikaka bakieleka ya Biblia tii bubu yai, yo kele kaka mfunu.
Kieleka na Mambu ya Ntama
Bamvula mingi me luta bantu yina ke salaka bansosa sosaka kuzaba kisina mpi kisika yina bantu ya mitindu mingi me katukaka mpi kuzaba kana mambu yina bo sonikaka na Biblia vandaka masonga. Mu mbandu, beto tadila diambu yai. Biblia ke monisa nde na ntangu ya Nehemia, bantu ya Tire yina vandaka kuzinga na Yeruzalemi “vandaka kunata bambisi ya masa ti bima ya mutindu na mutindu.”—Nehemia 13:16.
Keti bo monaka mambu yina ke wakana ti ngindu ya verse yai? Ee. Bantu yina ke salaka bansosa bakisaka nde bantu ya makanda yai zole ya ntama vandaka kusala mumbongo mbote. Yo yina, bo bumbaka bambisi ya masa ya nzadi Méditerranée na Yeruzalemi. Bantu yina ke salaka bansosa bakisaka nde bantu vandaka kunata bambisi ya masa ntama ti nzadi sambu na kuteka. Na nima ya kutadila mambu mbote-mbote, muntu mosi ya mayele tubaka nde: “Mambu yina Nehemia 13:16 ke tuba nde bantu ya Tire vandaka kuteka mbisi ya masa na Yeruzalemi vandaka ya masonga.”
Kieleka na Mambu ya Siansi
Biblia kele mukanda ya Nzambi mpi mukanda yina ke tubilaka masolo ya bantu ya ntama. Kansi yo ke wakana ti mambu ya siansi. Beto tadila mbandu mosi.
Bamvula kiteso ya 3 500 me luta, Biblia tubaka nde ntoto kele na “zulu ya kima ve.” (Yobi 26:7) Yo me swaswana kibeni ti malongi ya luvunu yina ke tubaka nde ntoto kele na kati ya masa to nde ntoto ke vandaka na zulu ya mbatshi ya nene. Bamvula 1 100 na nima ya kusonika mukanda ya Yobi, bantu landaka kaka kukwikila nde ntoto kele ve na mpamba kansi nde yo kele na zulu ya kima mosi. Bamvula 300 me luta, na 1687, Isaac Newton monisaka na nsosa yina yandi salaka sambu na nsiku yina ke salaka nde ntoto kubenda bima yonso na zulu na yo (loi de la pesanteur) mpi yandi tendulaka nde ntoto ke balukaka yo mosi mpi na ngolo yina ke monanaka ve. Yandi ndimisaka mambu yina Biblia tubaka banda bamvula kuluta 3 000.
Bambikudulu ya Kieleka
Keti bambikudulu mingi ya Biblia kele ya kieleka? Beto tadila mbandu ya mbikudulu ya Yezaya ya me tala kufwa ya Babilone.
Mbikudulu: Na mvu-nkama ya nana na ntwala ya ntangu na beto, nsoniki ya Biblia Yezaya tubaka nde Babilone yina vandaka ntu-mbanza ya ngolo ya makanda ta fwa mpi bantu ta zingaka diaka ve na kati. (Yezaya 13:17-20) Nkutu, Yezaya tubaka nde Sirusi muntu ta fwa yo. Yandi tubilaka mpi mayele yina Sirusi ta sadila sambu na ‘kuyumisa’ banzadi. Na nima yandi tubaka na ntwala nde bakielo ya mbanza ta vanda ya kukanguka.—Yezaya 44:27–45:1.
Kulungana na yo: Bamvula 200 na nima ya mbikudulu ya Yezaya, ntotila ya Persia nwanisaka Babilone. Zina na yandi vandaka Sirusi. Sambu yo vandaka mpasi na kukota na Babilone, Sirusi sadilaka Nzadi Efrate, yina vandaka na nziunga ya mbanza. Bantu na yandi timunaka dibulu sambu na kulutisa masa na ndambu ya nkaka. Yandi salaka na mpila nde masa kukita mpi kupesa bo nzila ya kuluta ti basoda na yandi sambu na kukuma na bibaka ya mbanza. Na kidiba, bantu ya Babilone bikisaka bakielo yina vandaka na lweka ya nzadi ya kukangula. Basoda ya Sirusi kotaka na Babilone na ndambu ya bakielo yina vandaka ya kukanguka mpi fwaka yo.
Na kutadila mambu yina Biblia tubaka, keti bantu ke zingaka na Babilone? Mwa bamvula me luta bantu vandaka kuzinga kuna. Kansi bubu yai, Babilone me kumaka mayumbu, yo kele pene-pene ya Bagdad na Irak. Yo ke monisa nde mambu yina Biblia tubaka lunganaka kibeni. Ee, beto fwete tula ntima na Biblia ata ntangu yo ke tubilaka mambu yina ta salama na bilumbu ke kwisa.
