MAMBU yina Salomo, ntotila ya mayele tubaka, ke monisa mutindu bantu ke kudiwaka. Ziku sambu luzingu kele nkufi mpi ata muntu mosi ve lenda tina lufwa, bantu ke vandaka na mpusa ya ngolo ya kuzinga mingi. Nkutu, disolo ya luzingu ya bantu ke monisa nde bantu me salaka bansosa mingi sambu na kuzaba mutindu ya kukumisa luzingu nda.

Beto baka mbandu ya Gilgamesh, ntotila ya insi Sumer. Bo sonikaka mambu mingi ya luvunu na yina me tala luzingu na yandi. Beto lenda tanga disolo mosi ya kele na mukanda l’épopée de Gilgamesh, disolo yango vandaka kutuba nde yandi salaka nzietelo mosi ya kigonsa sambu na kuzaba mutindu ya kutina lufwa. Kansi yandi kukaka ve kusala yo.

Na mvu-nkama ya iya na ntwala ya ntangu na beto, bantu ya mayele na Chine, mekaka kusala nkisi mosi (élixir); bo yindulaka nde yo lenda kumisa luzingu nda. Bo salaka nkisi mosi ya vandaka bonso masa mpi bo tulaka ndambu ya mercure mpi bo vukisaka yo ti ndikila mosi ya ngolo (arsenic). Nkisi yango fwaka bamfumu mingi na Chine. Na Eropa ya ntama, bantu ya nkaka ya mayele sosaka mpila ya kuyidika wolo sambu bantu kunwa yo, sambu bo vandaka kuyindula nde wolo ke bebaka ve mpi yo ta kumisa luzingu ya bantu nda.

Bubu yai bantu mingi ya mayele yina ke longukaka mambu ya luzingu, ke sosaka kuzaba sambu na nki bantu ke nunaka. Bonso bansosa yina bo salaka sambu na kuzwa nkisi yina ke kumisaka luzingu nda (“élixir de la vie”), bubu yai bansosa ke monisa mpi nde bantu ke ndima nde bo ta zwa nkisi yina ta sala nde bantu kununa ve mpi bo fwa ve. Inki mbuma bansosa yina me butaka?

Bantu ya mayele yina ke longukaka baselile ya nitu ya muntu me pesaka bikuma kuluta 300 yina ke salaka nde beto nuna mpi beto fwa. Na bamvula me katuka kuluta, bantu yina ke longukaka mambu ya luzingu salaka na mpila nde baselile ya nitu ya muntu mpi ya mbisi kuzinga mingi. Yo yina bantu ya nkaka ya kele ti mbongo mingi me pesaka bantu ya mayele mbongo sambu bo sosa kuzaba sambu na nki beto ke fwaka. Inki bo me salaka?

Bantu ke sosa kukumisa luzingu nda. Bantu ya nkaka ya ke longukaka mambu ya luzingu ke tubaka nde batelomere, disongidila bima yina ke vandaka na nsongi ya bima yina ke vandaka na kati ya baselile (chromosomes) ke salaka nde bantu kununa. Batelomere ke taninaka bansangu ya bitini ya baselile (gènes) na baselile na beto ntangu yo ke butaka baselile ya nkaka. Kansi konso ntangu yina baselile ya nkaka ke butukaka, batelomere ke  kumaka nkufi. Nsuka-nsuka, baselile ke butukaka diaka ve mpi beto ke yantikaka kununa.

Na 2009, muntu mosi ya mayele, Elizabeth Blackburn yina bakaka dikabu ya nene (prix Nobel) mpi bantu na yandi monaka kima mosi (enzyme) yina ke salaka nde batelomere kubeba ve nswalu mpi baselile kununa ve nswalu. Ata mpidina, bo tubaka nde batelomere ke kumisaka ve luzingu ya bantu nda.

Bantu ya mayele ke sosaka kuyidika diaka baselile sambu bantu kununa ve. Kana baselile me nuna mpi yo ke butuka diaka ve, yo lenda vanda ti bupusi ya mbi na baselile yina ke taninaka nitu (cellules immunitaires) mpi yo lenda sala nde bisika ya nkaka na nitu kubela, kuvimba to muntu kuwa mpasi ya ngolo. Ntama mingi ve na France, bantu ya mayele yina ke salaka bansosa yidikaka diaka baselile yina bo bakaka na minunu; bankaka vandaka ti bamvula kuluta 100. Jean-Marc Lemaître, mfumu ya kimvuka yina monisaka nde baselile yina butaka diaka.

Bantu mingi ya mayele ke tubaka nde ata bankisi yina lenda sala nde bantu kununa ve kele mingi, bantu ta zinga ve mingi kuluta bamvula yina bo fwete zinga. Ya kieleka, banda na mvu-nkama ya 19, bantu me kumaka kuzinga mwa mingi. Yo kele mpidina sambu na bunkete, bankisi yina ke taninaka bantu sambu bo bela ve mpamba-mpamba, bankisi ya nkaka ya ngolo mpi mangwele. Bantu ya nkaka ya mayele ke tubaka nde bantu ya nkaka ke zingaka bamvula mingi mpi bankaka bamvula fioti na kutadila bamvula yina muntu fwete zinga.

Bamvula kiteso ya 3500 me luta, Moize nsoniki mosi ya Biblia tubaka nde: “Nda ya luzingu na beto kele bamvula 70, to 80 kana muntu kele ngolo kibeni. Kansi yo me fuluka ti mavwanga mpi mawa; yo ke lutaka nswalu, ebuna beto ke pumbuka mpi ke kwenda.” (Nkunga 90:10) Ata bantu ke sala bikesa sambu na kukumisa luzingu nda, beto ke zingaka kaka kiteso ya bamvula yina Moize tubaka.

Kansi, bima ya nkaka yina Nzambi me salaka mu mbandu, mbisi yina bo ke bingaka Oursin rouge yina ke zingaka na nzadi-mungwa ya mbwaki to mukolo ya nzadi lenda zinga bamvula kuluta 200 mpi banti ya nkaka mu mbandu séquoia ya nda lenda zinga bamvula mingi kibeni. Kana beto fwanisa nda ya luzingu na beto ti ya bima yai mpi ya nkaka yina Nzambi me salaka, beto lenda kudiyula nde: ‘Keti luzingu ya nkaka kele to mambu yonso me suka kaka na luzingu yai ya bamvula 70 to 80?’