1. Sambu na nki bantu mingi bubu yai ke ndimaka ve nde Biblia ke tubaka kieleka?

 BANTU mingi ke tudilaka ve bantu ya nkaka ntima bubu yai sambu bo ke zabaka ve nani bo lenda tudila ntima. Bo ke zabaka ve kibeni kana bantu yina bo ke zitisaka mu mbandu, bantu ya politiki, bantu ya mayele mpi bantu ya mumbongo ke salaka yonso sambu na kusala mambu ya mbote sambu na mambote na bo, disongidila bantu yina ke zabaka ve nani bo lenda tudila ntima. Diaka, bo ke zitisaka ve bamfumu ya mabundu yina ke tubaka nde bo kele Bakristu. Yo yina bo ke ndimaka ve nde Biblia, mukanda yina bamfumu ya mabundu yina ke tubaka nde bo ke zitisaka, ke tubaka kieleka.

2. Mutindu Nkunga 119:160 ke monisa yo, nki beto fwete ndima kibeni?

² Beto bansadi ya Yehowa, beto ke ndimaka kibeni nde Yehowa kele “Nzambi ya kieleka” mpi ntangu yonso yandi ke zolaka kusadila beto mambu ya mbote. (Nk. 31:5; Yez. 48:17) Beto ke ndimaka mambu yina beto ke tangaka na Biblia sambu ‘Ndinga ya Nzambi ya mvimba kele kieleka.’ (Tanga Nkunga 119:160.) Beto tala mambu yai ya muntu mosi ya mayele tubaka: “Ata kima mosi ve ya Nzambi me tubaka kele luvunu to ta konda kulungana. Bansadi ya Nzambi ke ndimaka nde mambu yina Nzambi ke tubaka kele kieleka sambu bo ke tudilaka Nzambi yina tubaka yo ntima.”

3. Inki beto ta tubila na disolo yai?

³ Inki mutindu beto lenda sadisa bantu na kundima mpi nde Ndinga ya Nzambi ke tubaka kieleka? Beto tadila mambu tatu ya ke pusa beto na kundima nde Biblia ke tubaka kieleka. Beto ta bakisa nde ata muntu mosi ve sobaka nsangu yina kele na Biblia,  beto ta mona mutindu bambikudulu na yo ke lunganaka mpi mutindu yo ke sobaka luzingu ya bantu.

4. Sambu na nki bantu ya nkaka ke yindulaka nde bo me sobaka nsangu yina kele na Biblia?

⁴ Yehowa Nzambi sadilaka bantu 40 ya kwikama sambu na kusonika mikanda ya Biblia. Kansi ata maniskri mosi ve ya kisina kele tii bubu yai. b Bubu yai, beto kele kaka ti bakopi na yo. Yo ke pusaka bantu ya nkaka na kudiyula kana mambu yina beto ke tangaka na Biblia bubu yai ke wakanaka ti yina bo sonikaka na bamaniskri ya kisina. Keti nge me kudiyulaka dezia nde sambu na nki beto ke ndimaka nde yo ke wakanaka?

5. Inki mutindu bo salaka bakopi ya Masonuku ya Kiebreo? (Tala kifwanisu ya lutiti ya zulu.)

⁵ Sambu na kutanina nsangu yina kele na Biblia, Yehowa songaka bansadi na yandi na kusala bakopi na yo. Yandi songaka bantotila ya Izraele na kusala bakopi ya Nsiku yina bo sonikaka sambu na bo mosi mpi yandi pesaka Balevi mukumba ya kulonga bantu Nsiku yina. (Kul. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Ntangu Bayuda basikaka na kimpika na Babilone, kimvuka mosi ya bantu yina vandaka kusonika mbote, yantikaka kusala bakopi mingi ya Masonuku ya Kiebreo. (Esd. 7:6, banoti na nsi ya lutiti.) Bantu yina vandaka kusonika ti dikebi yonso. Na nima, bantu yina vandaka kutanga bangogo mpi bisono sambu na kuzikisa kana bo sonikaka mbote-mbote mambu yonso yina vandaka na bamaniskri. Kansi sambu bo vandaka bantu ya kukonda kukuka, bakopi ya nkaka vandaka ti bifu ya fioti-fioti. Yo yina, mutindu bo vandaka kusala bakopi mingi ya mukanda mosi, yo vandaka kusadisa bo na kuzwa bifu yina. Inki mutindu?

6. Inki mutindu bo ke monaka bifu na bakopi ya nkaka ya Biblia?

⁶ Bantu ya mayele ya bilumbu na beto, me zwaka mutindu ya mbote ya kuzwa bifu yina kotaka ntangu bantu vandaka kusala bakopi ya Biblia. Yindula nde bo me lomba bantu 100 na kusala bakopi ya mukanda mosi ti maboko. Muntu mosi me tula kifu ya fioti na kopi na yandi. Kima yina ta sadisa na kuzwa kifu yina, kele kufwanisa kopi na yandi ti ya bantu yina ya nkaka. Mutindu mosi, bantu ya mayele ke zwaka bifu to bangogo yina me konda na bakopi ya nkaka ya bamaniskri ya Biblia ntangu bo ke fwanisaka yo ti bakopi ya nkaka.

7. Inki ke monisa nde bantu mingi yina salaka bakopi ya Biblia sobaka ve ata kima?

⁷ Bantu yina salaka bakopi ya bamaniskri ya Biblia salaka yonso sambu na kusoba ve ata kima. Beto tadila diambu mosi ya ke monisa yo. Bo manisaka kusala bakopi ya mvimba ya Masonuku ya Kiebreo na 1008 to 1009 ya ntangu na beto. Bo ke bingaka yo nde Codex de Leningrad. Kansi ntama mingi ve, bo zwaka bamaniskri mingi ya Biblia mpi bitini ya bamaniskri yina vandaka ti bamvula kiteso ya 1000 kuluta Codex de Leningrad. Muntu ya nkaka lenda yindula nde na nima ya kusala bakopi mingi ya bamaniskri yina na nsungi ya bamvula 1000, mambu yina kele ya kusonika na Codex de Leningrad ta swaswana kibeni ti mambu yina bo sonikaka na bamaniskri yina ya ntama. Kansi yo kele ve mutindu yina. Ntangu bantu ya mayele fwanisaka bamaniskri ya ntama ti bamaniskri ya mpa, bo monaka luswaswanu ya fioti kaka na bangogo kansi nsangu ya Biblia sobaka ve ata fioti.

8. Inki mutindu bakopi ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu me swaswana ti bakopi ya mikanda ya nkaka ya ntama?

⁸ Bakristu ya mvu-nkama ya ntete salaka mpi bakopi ya Masonuku ya Kiebreo. Bo salaka ti dikebi yonso bakopi ya mikanda 27 ya Masonuku  ya Kigreki yina bo vandaka kusadila na balukutakanu mpi na kisalu ya kulonga nsangu ya mbote. Muntu mosi ya mayele yina fwanisaka bamaniskri ya Masonuku ya Kigreki ti mikanda ya nkaka ya ntangu yina tubaka nde: ‘Bamaniskri mingi ya Masonuku ya Kigreki kele tii bubu yai kuluta mikanda yina ya nkaka mpi yo ke vandaka ya mvimba kibeni.’ Mukanda mosi (Anatomy of the New Testament) ke tuba nde: “Beto fwete ndima nde mambu yina beto ke tangaka na mbalula ya mbote ya bilumbu yai ya Masonuku ya Kigreki kele kiteso mosi ti yina bo sonikaka na bamaniskri yina ya ntama.”

9. Mutindu Yezaya 40:8 ke monisa yo, nki ke monisa nde mambu yina kele na Biblia kele kieleka?

⁹ Na nsungi ya bamvula mingi, bantu yina salaka bakopi ya Biblia salaka ngolo mpi bo tulaka dikebi ntangu bo vandaka kusala bakopi yango. Yo yina bo sobaka ve nsangu yina kele na Biblia ya beto ke tangaka bubu yai mpi ke longukaka. c Ya kieleka, Yehowa muntu salaka yonso sambu beto vanda ti Ndinga na yandi bubu yai mpi yandi salaka nde bo soba ve ata kima na kati na yo. (Tanga Yezaya 40:8.) Bantu ya nkaka lenda tuba nde mutindu bo sobaka ve ata kima na Biblia, yo ke monisa ve nde bo sonikaka yo na nsadisa ya mpeve santu ya Nzambi. Beto tadila ntangu yai mambu yina ke monisa kibeni nde Biblia kele mukanda ya Nzambi.

10. Pesa mbandu ya mbikudulu mosi yina lunganaka ya ke monisa nde mambu yina kele na 2 Piere 1:21 kele kieleka. (Tala bifwanisu ya ke wakana ti paragrafe yai.)

¹⁰ Bambikudulu mingi ya Biblia me lunganaka. Bo sonikaka bambikudulu ya nkaka bamvula mingi kibeni na ntwala nde yo lungana. Mambu ya ntama ke monisa kibeni nde bambikudulu yina lunganaka. Yo ke yitukisa beto ve sambu beto me zaba nde Yehowa muntu kele Munkwa ya bambikudulu yonso ya kele na Biblia. (Tanga 2 Piere 1:21.) Yindula Bambikudulu yina tubilaka lufwa ya mbanza Babilone. Na mvu-nkama ya nana na ntwala ya ntangu na beto, na nsadisa ya mpeve santu, profete Yezaya tubaka nde bo ta fwa mbanza Babilone yina vandaka ngolo mingi. Yandi tangaka nkutu ti zina ya muntu yina ta fwa yo, Sirusi mpi yandi  tubaka mutindu yo ta salama. (Yez. 44:27–45:2) Yezaya tubaka mpi nde bo ta fwa Babilone kimakulu mpi ata muntu mosi ve ta zingaka diaka kuna. (Yez. 13:19, 20) Yo salamaka kaka mutindu yina. Bantu ya Media mpi ya Persia fwaka Babilone na 539 na ntwala ya ntangu na beto mpi mbanza yina vandaka mbanza ya ngolo me kumaka mayumbu bubu yai. Tala video, Biblia Tubilaka na Ntwala Kufwa ya Babilone. Video yango kele na mukanda Zinga Mvula na Mvula! ya kele na Internet na dilongi 03 kitini 5.

11. Inki mutindu Daniele 2:41-43 ke lungana bubu yai?

¹¹ Bambikudulu ya Biblia lunganaka ve kaka na ntangu ya ntama. Bubu yai mpi yo ke na kulungana. Mu mbandu, beto tadila kulungana ya mbikudulu ya Daniele ya me tala Anglo-Amerika Ngolo ya Nsi-Ntoto ya Mvimba. (Tanga Daniele 2:41-43.) Mbikudulu yina tubaka pwelele nde Anglo-Amerika Ngolo ya Nsi-Ntoto ya Mvimba ta vanda “ndambu ngolo” bonso kibende mpi “ndambu pete-pete” bonso ntoto ya tuma. Mambu yina kele kibeni kieleka. Grande-Bretagne ti Amerika me monisaka nde bo kele ngolo mingi bonso kibende ntangu bo salaka mambu yina sadisaka na kununga Bitumba yonso zole ya Ntoto ya Mvimba mpi bo ke landa kukuma ti basoda ya ngolo. Kansi bantu yina ke zingaka na nsi ya luyalu na bo, ke lembisaka ngolo na bo ntangu bo ke basisaka mavwanga mbala mingi sambu na mambu ya me tala mumbongo mpi guvernema. Ntama mingi ve, muntu mosi yina ke zabaka mbote mambu ya politiki tubaka nde: “Bubu yai, kele ve ata ti insi mosi yina kele ya kukabwana kibeni na mambu ya politiki bonso États-Unis.” Na bamvula me katuka kuluta, Grande-Bretagne yina kele kitini ya nkaka ya ngolo ya ntoto ya mvimba, me kabwanaka kibeni na yina me tala bangindu ya me tala kinduku yina bo fwete vanda ti yo ti bansi ya kele na kati ya Union européenne. Kukabwana yina me salaka nde Anglo-Amerika Ngolo ya Nsi-Ntoto ya Mvimba, kusala ve mambu mutindu yo ke zola.

12. Bambikudulu ya Biblia ke ndimisa beto nki?

¹² Mutindu bambikudulu mingi ya Biblia me lunganaka dezia, yo ke kumisaka lukwikilu na beto ngolo mpi yo ke ndimisaka beto kibeni nde mambu yina Nzambi me tubaka sambu na bilumbu ke kwisa ta lungana. Beto ke kudiwaka mutindu mosi ti muyimbi bankunga yina sambaka Yehowa nde: “Mono kele na nzala ya ngolo ya luguluku na nge, sambu ndinga na nge kele kivuvu na mono.” (Nk. 119:81) Na Biblia, Yehowa me pesaka beto “makwisa mpi kivuvu.” (Yer. 29:11) Kivuvu na beto sambu na bilumbu ke kwisa me simbama ve na bikesa yina muntu lenda sala kansi yo me simbama na balusilu ya Yehowa. Beto fwete longuka mbote-mbote bambikudulu ya Biblia sambu yo sadisa beto na kulanda kutudila Ndinga ya Nzambi ntima.

13. Mutindu Nkunga 119:66, 138 ke monisa yo, nki kele kikuma ya nkaka ya ke pusa beto na kutudila Biblia ntima?

¹³ Beto ke tudilaka diaka Biblia ntima sambu bantu ke bakaka mambote ntangu bo ke sadilaka bandongisila na yo. (Tanga Nkunga 119:66, 138.) Bankwelani ya nkaka yina zolaka kufwa makwela, me kumaka na kiese mpi bo kele na bumosi sambu bo sadilaka bandongisila ya Biblia. Bana na bo ke sepelaka mingi na kuvanda na dibuta ya Bakristu sambu bibuti na bo ke kebaka bo mpi ke zolaka bo.​—Baef. 5:22-29.

14. Pesa mbandu ya ke monisa nde kusadila mambu yina Biblia ke tubaka ke sobaka luzingu ya bantu.

¹⁴ Bantu ya nkaka ya nku kibeni me sobaka bikalulu na bo mpi bo me kumaka bantu ya mbote sambu bo sadilaka bandongisila ya Biblia. Beto tala mutindu bandongisila ya Biblia sadisaka Jack d yina vandaka na boloko. Yandi  vandaka na kati ya bantu ya kuluta nku yina vandaka na boloko, bayina bo zengilaka nkanu ya lufwa. Kansi kilumbu mosi Jack vandaka kisika yina Bambangi ya Yehowa vandaka kulonguka Biblia ti bantu na boloko. Bampangi yina vandaka kulonguka Biblia ti bantu na boloko, vandaka mawete yo yina yo yitukisaka Jack mpi yo pusaka yandi na kuyantika kulonguka Biblia. Yandi kumaka kusala mambu ya mbote mpi nkutu yandi kumaka muntu ya mawete sambu yandi vandaka kusadila mambu yina yandi vandaka kulonguka na Biblia. Na nima, Jack kumaka nsamuni yina bakaka ntete ve mbotika mpi na nima yandi bakaka mbotika. Na kikesa yonso, yandi longaka bantu ya boloko nsangu ya Kimfumu ya Nzambi mpi yandi sadisaka bantu iya na kulonguka kieleka. Ntangu kilumbu yina yo lombaka nde bo fwa Jack lungaka, yandi sobaka dezia bikalulu na yandi. Mosi na kati ya ba-avoka ya Jack tubaka nde: “Jack kele diaka ve mutindu yandi vandaka bamvula 20 me luta. Malongi ya Bambangi ya Yehowa me soba luzingu na yandi.” Ata bo fwaka Jack, mbandu na yandi ke monisa kibeni nde beto fwete tudila Ndinga ya Nzambi ntima mpi nde yo kele ti ngolo ya kusoba luzingu ya bantu.​—Yez. 11:6-9.

15. Inki mutindu kusadila mambu yina Biblia ke tubaka ke sadisaka bantu na kuzaba bansadi ya Yehowa bubu yai? (Tala kifwanisu ya ke wakana ti paragrafe yai.)

¹⁵ Bansadi ya Yehowa ke vandaka na bumosi sambu bo ke sadilaka mambu yina Biblia ke tubaka. (Yoa. 13:35; 1 Bak. 1:10) Ngemba mpi bumosi yina beto kele ti yo ke monanaka pwelele sambu bantu mingi bubu yai kele ya kukabwana na mambu ya politiki, ya mpusu ya nitu mpi ya bisalu yina bo ke salaka. Ntangu leke mosi Jean monaka bumosi ya kele na kati ya Bambangi ya Yehowa, yo yitukisaka yandi. Yandi yelaka na insi mosi na Afrika. Ntangu bitumba yantikaka, yandi salaka kisalu ya kisoda kansi na nima yandi tinaka na insi ya nkaka ya pene-pene. Kuna, yandi kutanaka ti Bambangi ya Yehowa. Jean ke tuba nde: “Mono longukaka nde balongoki ya dibundu ya kieleka ke kotaka ve na mambu ya politiki mpi nde bo ke vandaka ve ya kukabwana. Kansi bo ke zolanaka.” Yandi ke yika nde: “Mono kudipesaka na kunwanina insi. Kansi  ntangu mono longukaka Biblia, yo pusaka mono na kupesa luzingu na mono na Yehowa.” Jean sobaka kibeni. Na kisika ya kunwana ti bantu yina me swaswana ti yandi, bubu yai yandi ke longaka bantu yonso yina yandi ke kutanaka ti bo nsangu ya ngemba ya kele na Biblia. Mutindu bandongisila ya Biblia ke sadisaka bantu mingi na kusoba, yo ke monisa kibeni nde beto fwete tudila Ndinga ya Nzambi ntima.

16. Sambu na nki yo kele mfunu mingi na kutudila Ndinga ya Nzambi ntima?

¹⁶ Mambu ya nsi-ntoto yai ta landa kubeba kibeni yo yina yo ta vanda mpasi mingi na kutula ntima na Ndinga ya Nzambi. Bantu lenda pusa beto na kundima ve nde Biblia kele kieleka mpi nde Yehowa me tulaka mpika ya kwikama mpi ya mayele sambu na kutwadisa beto bubu yai. Kansi kana beto ke ndima kibeni nde Ndinga ya Yehowa kele kieleka, beto ta ndima ve mambu yina bantu lenda songa beto sambu beto tudila diaka ve Biblia ntima. Beto ta ‘baka lukanu ya kuzitisa bansiku ya Yehowa ntangu yonso, tii na nsuka.’ (Nk. 119:112) Beto ta “wa ve nsoni” ya kulonga bantu ya nkaka kieleka mpi na kusiamisa bo na kusadila bandongisila ya Biblia na luzingu na bo. (Nk. 119:46) Beto ta kanga ntima na bampasi ya kuluta ngolo mu mbandu, mbangika “ti ntima ya nda mpi kiese.”​—Bakol. 1:11; Nk. 119:143, 157.

17. Verse ya mvula sambu na 2023 ke ndimisa beto nki?

¹⁷ Beto kele na kiese mingi mutindu Yehowa me sadisaka beto na kuzaba kieleka. Kieleka yina ke sadisaka beto na kuvanda ngolo mpi yo ke longaka beto pwelele mambu yina beto fwete sala sambu na kuzinga na nsi-ntoto yai ya kele kisaka-saka mpi ya ke beba kibeni. Yo ke pesaka beto kivuvu sambu na bilumbu ke kwisa na nsi ya luyalu ya Kimfumu ya Nzambi. Verse ya mvula sambu na 2023 ta sadisa beto na kundima mpi na kulanda kundima kibeni nde mambu yonso yina kele na Ndinga ya Nzambi kele kieleka.​—Nk. 119:160.