1-2. Inki lukanu ya mfunu yo lombaka nde Bayuda yina vandaka na Babilone kubaka? (Esdrasi 1:2-4)

 NTOTILA pesaka nsangu mosi. Bayuda yina salaka bamvula kiteso ya 70 na kimpika na Babilone lendaka kuvutuka na insi na bo Izraele. (Tanga Esdrasi 1:2-4.) Yehowa mpamba muntu lenda sala nde diambu ya mutindu yina kusalama. Sambu na nki beto me tuba mpidina? Babilone vandaka ve kuyambula bantu yina bo vandaka kukanga na kimpika. (Yez. 14:4, 17) Kansi bo nungaka Babilone mpi mfumu yina ya mpa songaka Bayuda nde bo lenda vutuka na insi na bo. Yo yina yo lombaka nde Bayuda yonso kubaka lukanu, mingi-mingi bamfumu ya mabuta. Bo zolaka kupona kana bo ta basika na Babilone to ta bikala. Yo vandaka ve lukanu ya pete. Sambu na nki?

² Mbala ya nkaka bantu mingi na kati na bo kumaka dezia minunu mpi yo zolaka kuvanda mpasi sambu bo sala voyage yina ya nda. Bayuda mingi butukaka na Babilone mpi yo vandaka kaka kisika mosi yina bo zabaka mbote. Bo vandaka kumona nde Izraele vandaka kaka insi ya bankaka na bo. Yo ke monana nde Bayuda ya nkaka kumaka bamvwama na Babilone. Yo zolaka kuvanda mpasi sambu bo yambula banzo na bo ya kitoko mpi mumbongo na bo sambu bo kwenda kisika yina bo zabaka ve mbote.

3. Inki mambote Bayuda yina zolaka kuvutuka na Izraele zolaka kubaka?

³ Bayuda ya kwikama bakisaka nde mambote yina bo ta baka kana bo vutuka na Izraele ta luta bibansa yina bo ta sala. Kima ya kuluta mfunu vandaka lusambu na bo. Batempelo kuluta 50 ya banzambi ya luvunu vandaka na Babilone kansi tempelo ya Yehowa vandaka ve. Mesa-kimenga vandaka ve sambu bantu ya Izraele  kupesa bimenga mutindu Nsiku ya Moize vandaka kulomba. Bo yidikaka ve mambu sambu banganga-nzambi kupesa bimenga yango. Diaka, bantu yina vandaka kusambila banzambi ya luvunu vandaka mingi kuluta bantu yina vandaka kulemfukila bansiku ya Yehowa. Yo yina, Bayuda mingi yina vandaka kuzola Yehowa vandaka kuvingila ntangu yina bo ta vutuka na insi na bo sambu na kuvutula lusambu ya bunkete.

4. Yehowa tubaka nde yandi ta sala nki sambu na Bayuda yina zolaka kuvutuka na Izraele?

⁴ Voyage yina ya mpasi ya kukatuka na Babilone tii na Izraele zolaka kusala bangonda kiteso ya iya. Kansi Yehowa tubaka nde yandi ta katula bigonsa yonso yina lendaka kukanga bo nzila ya kuvutuka na Izraele. Yezaya sonikaka nde: “Beno yidika nzila ya Yehowa! Beno sala nzila mosi ya nene ya kusungama na ntoto ya zelo na zelo sambu na Nzambi na beto. . . . Ntoto ya kele ti bangumba fwete kuma lelensi, mpi ntoto ya kele mabulu-mabulu fwete kuma kukonda ngumba.” (Yez. 40:3, 4) Yindula fioti: nzila ya nene na kati ya ntoto ya zelo na zelo, ntoto ya nene ya kukonda ngumba. Ntembe kele ve nde bantu yina ke tambula na nzila yango zolaka kusepela ti yo. Bo zolaka kutambula kukonda mpasi na nzila ya nene ya kusungama, disongidila nzila yina kele ve nioka-nioka na kisika ya kumata bangumba ya nda to kutambula na miwanda. Bo zolaka kutambula nswalu.

5. Inki zina bo pesaka nzila ya kifwani yina katukaka na Babilone tii na Izraele?

⁵ Bubu yai, banzila mingi ya nene ke vandaka ti bazina to banimero. Nzila ya nene ya kifwani yina Yezaya tubilaka vandaka mpi ti zina. Yandi tubaka nde: “Nzila mosi ya nene ta vanda kuna, ee, nzila mosi ya bo ta binga Nzila ya Busantu. Muntu ya mvindu ta tambula ve kuna.” (Yez. 35:8) Mambu yina tendulaka nki sambu na bantu ya Izraele yina zolaka kuvutuka na insi na bo? Mpi yo ke tendula nki sambu na beto bubu yai?

6. Sambu na nki bo bingaka nzila yina nde ya santu?

⁶ Bo pesaka nzila yina zina mosi ya kitoko kibeni: “Nzila ya Busantu!” Sambu na nki bo bingaka nzila yina nde ya santu? Sambu ata ‘muntu mosi ve ya mvindu’ vandaka ti nswa ya kuzinga na Izraele, mu mbandu Muyuda yina vandaka kusala mansoni, kusambila biteki to kusala masumu ya nkaka ya nene. Bayuda yina zolaka kuvutuka na Izraele zolaka kukuma “bantu ya santu” sambu na Nzambi na bo. (Kul. 7:6) Kansi yo lombaka mpi nde bo sala bikesa sambu na kusoba mpi sambu bo sadila Yehowa na mutindu ya mbote.

7. Yo lombaka nde Bayuda ya nkaka kusala nki bansoba? Pesa mbandu.

⁷ Mutindu beto tubilaka yo, Bayuda mingi butukaka na Babilone mpi yo ke monana nde mingi na kati na bo kumaka kuyindula mpi kusala mambu bonso bantu ya Babilone. Bamvula mingi na nima, ntangu Bayuda ya ntete vutukaka na Izraele, Esdrasi bakisaka nde Bayuda ya nkaka kwelaka bankento yina vandaka kusambila ve Yehowa. (Kub. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2) Na nima, guvernere Nehemia yitukaka mingi ntangu yandi zabaka nde bana ya nkaka yina butukaka na Izraele vandaka ve kutuba ndinga yina Bayuda vandaka kutuba. (Kul. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24) Inki mutindu bana yina lendaka kuzola mpi kusambila Yehowa kana bo ke bakisa ve Kiebreo, ndinga yina bo sonikaka Ndinga ya Nzambi na ntangu yina? (Esd. 10:3, 44) Yo yina, yo lombaka nde Bayuda yina kusala bansoba ya nene kansi bo zolaka kusala bansoba yango kukonda mpasi sambu bo vandaka kuzinga na Izraele, kisika yina bo vandaka kuvutula lusambu ya bunkete malembe-malembe.​—Neh. 8:8, 9.

8. Sambu na nki mambu yina salamaka bamvula mingi na ntwala ke tadila beto mpi bubu yai? (Tala kifwanisu ya lutiti ya zulu.)

⁸ Bantu ya nkaka lenda yindula nde: ‘Mambu yina yonso ke benda dikebi. Keti mambu yina  kuminaka Bayuda na ntangu ya ntama ke tadila beto mpi bubu yai?’ Ee, yo ke tadila beto mpi sambu beto ke tambula na mutindu ya kifwani na “Nzila ya Busantu.” Yo vanda beto kele Bakristu yina bo me tulaka mafuta to “mameme ya nkaka,” beto fwete landa kutambula na “Nzila ya Busantu.” Yo ta sadisa beto na kulanda kusambila Yehowa bubu yai mpi na bilumbu ke kwisa ntangu Kimfumu na yandi ta natila beto mambote. b (Yoa. 10:16) Banda na 1919 ya ntangu na beto, bantu mingi: babakala, bankento mpi bana me basikaka na kimpika na Babilone ya Nene, disongidila kimvuka ya mabundu yonso ya luvunu ya ntoto ya mvimba mpi bo me yantikaka kutambula na nzila yina ya kifwani. Ntembe kele ve nde nge kele na kati na bo. Bantu yantikaka kutambula na nzila yina bamvula 100 me luta kansi bo yantikaka kuyidika mambu ya me tala nzila yina ya kifwani bamvula mingi kibeni na ntwala.

9. Mutindu Yezaya 57:14 ke monisa yo, nki mutindu bo salaka kisalu ya kuyidika “Nzila ya Busantu”?

⁹ Yehowa salaka yonso sambu na kukatula bigonsa na nzila ya Bayuda yina basikaka na Babilone sambu na kuvutuka na Izraele. (Tanga Yezaya 57:14.) Ebuna nki beto lenda tuba sambu na “Nzila ya Busantu” ya bilumbu na beto? Bamvula mingi na ntwala ya 1919, Yehowa sadilaka bantu yina vandaka kuwa yandi boma sambu na kusadisa bantu na kubasika na Babilone ya Nene. (Tala mpi Yezaya 40:3.) Bo salaka kisalu ya mfunu ya kuyidika nzila ya kimpeve sambu na kusadisa bantu ya ntima-masonga na kubasika na Babilone ya Nene mpi na kukota na paladisu ya kimpeve, kisika yina Yehowa me vutulaka lusambu na yandi ya bunkete. Kisalu yina ya “kuyidika nzila” ke tendula nki? Beto tadila mwa bisalu yina bo salaka.

10-11. Inki mutindu kuniema mpi kubalula Biblia sadisaka bantu mingi na kubakisa nsangu ya Biblia? (Tala mpi kifwanisu ya ke wakana ti paragrafe yai.)

¹⁰ Kisalu ya kuniema. Na ntwala ya bamvu 1450, bo vandaka kusonika Biblia na maboko. Bisalu yina vandaka kubaka ntangu mingi mpi yo vandaka mpasi mingi na kuzwa bakopi ya Biblia. Diaka, bakopi yango vandaka ntalu mingi. Ntangu bo yantikaka kusadila mashini ya kuniema bakopi ya Biblia, bo yantikaka kubasisa Babiblia mingi kukonda mpasi mpi kukabula yo na bantu.

¹¹ Kisalu ya kubalula. Banda bamvula mingi, Biblia vandaka mingi-mingi na Latini. Kaka bantu yina longukaka mbote, bantu vandaka kubakisa ndinga yina. Ntangu bamashini ya kuniema mikanda kumaka mingi, bantu yina vandaka kuzitisa Nzambi salaka ngolo sambu na kubalula Biblia na bandinga mingi yina bantu vandaka kutuba na ntangu yina. Yo sadisaka bantu yina vandaka kutanga Biblia na kufwanisa mambu yina bamfumu ya mabundu vandaka kulonga bo ti mambu yina Biblia ke longaka kibeni.

12-13. Pesa mbandu ya ke monisa mutindu balongoki ya kieleka ya Biblia yantikaka kumonisa pwelele malongi ya luvunu na mvu-nkama ya 19.

¹² Bisadilu sambu na kulonguka Biblia. Bantu yina vandaka kulonguka mbote-mbote Biblia, bakisaka mambu ya mfunu na Ndinga ya Nzambi. Kansi bamfumu ya mabundu vandaka kuwa makasi mingi ntangu balongoki yina vandaka kusonga bantu ya nkaka mambu yina bo vandaka kulonguka. Mu mbandu na mvu-nkama ya 19, bantu ya masonga vandaka kubasisa batrakiti yina vandaka kumonisa pwelele malongi ya luvunu yina banzo-nzambi vandaka kulonga.

¹³ Pene-pene ya mvu 1835, Henry Grew, muntu mosi yina vandaka kuwa Nzambi boma, basisaka trakiti mosi yina vandaka kutubila bafwa. Na trakiti yina yandi monisaka pwelele na nzila ya Masonuku nde luzingu ya kukonda kufwa kele dikabu yina Nzambi ke pesaka, beto ke butukaka ve ti yo mutindu mabundu mingi ke longaka  yo. Na 1837, pastere mosi George Storrs zwaka trakiti yina ntangu yandi vandaka kutambula na train. Yandi tangaka yo mpi yandi bakisaka nde yandi me zwa kieleka ya mfunu. Yandi bakaka lukanu ya kusonga bantu ya nkaka mambu yina yandi longukaka. Na 1842, yandi salaka badiskure yina vandaka ti ntu-diambu ya ke benda dikebi: “Keti moyo ya bantu ya mbi ke fwaka ve?” Mambu yina George Storrs sonikaka sadisaka mingi mpangi Charles Taze Russell ntangu yandi vandaka leke.

14. Inki mambote mpangi Russell mpi banduku na yandi bakaka ntangu bo vandaka kuyidika nzila ya kimpeve? (Tala mpi kifwanisu ya ke wakana ti paragrafe yai.)

¹⁴ Inki mambote mpangi Russell mpi banduku na yandi ya kisalu bakaka na kisalu ya kuyidika nzila ya kimpeve yina salamaka na ntangu ya ntama? Ntangu bo vandaka kulonguka, bo vandaka mpi kutala ba lexique, ba concordance mpi bambalula mingi ya nkaka ya Biblia. Bo basisaka mikanda yina na ntwala nde bampangi kuyantika kisalu. Bansosa yina Henry Grew, George Storrs mpi bantu ya nkaka salaka, sadisaka bo mpi. Mpangi Russell mpi banduku na yandi ya kisalu basisaka mikanda mingi mpi batrakiti yina vandaka kutubila mambu ya Biblia sambu na kusadisa bo na kisalu ya kuyidika nzila ya kimpeve.

15. Inki mambu ya mfunu salamaka na 1919?

¹⁵ Na 1919, Babilone ya Nene vandaka diaka ve ti bupusi na zulu ya bansadi ya Nzambi. Kaka na mvula yina, “mpika ya kwikama mpi ya mayele” yantikaka kusala kisalu sambu na kusadisa bantu ya ntima-masonga na kuyantika kutambula na “Nzila ya Busantu.” (Mat. 24:45-47) Kisalu yina “bantu ya nkaka” salaka na ntangu ya ntama sambu na kuyidika “Nzila ya Busantu,” sadisaka bantu yina yantikaka kutambula na nzila yina na kulonguka mambu mingi ya me tala Yehowa mpi balukanu na yandi. (Bing. 4:18) Yo sadisaka bo mpi na kulemfukila bansiku ya Yehowa. Yehowa ke vingilaka ve nde bansadi na yandi kusala bansoba ya mfunu na mbala mosi kaka, kansi yandi ke sadisaka bo malembe-malembe. (Tala lupangu “ Yehowa Ke Sadisaka Bansadi na Yandi Malembe-Malembe.”) Beto ta vanda na kiese ya mingi ntangu beto ta  sepedisa Nzambi na beto na mambu yonso yina beto ta sala.​—Bakol. 1:10.

16. Banda na 1919, nki mutindu bo ke yidikaka “Nzila ya Busantu”? (Yezaya 48:17; 60:17)

¹⁶ Yo ke lombaka kuyidika konso nzila mbala na mbala. Banda na 1919, kisalu ya kuyidika “Nzila ya Busantu” ke salamaka mbala na mbala sambu na kusadisa bantu mingi na kubasika na Babilone ya Nene. Mpika ya kwikama mpi ya mayele yina bo katukaka kutula yantikaka kusala kisalu mpi na 1921 bo basisaka mukanda yina sadisaka bantu na kulonguka kieleka ya Biblia. Mukanda yango vandaka La Harpe de Dieu. Bo basisaka bamilio kiteso ya sambanu ya bakopi na yo na bandinga 36. Bantu mingi longukaka kieleka na mukanda yina. Ntama mingi ve, bo me katuka kubasisa mukanda mosi ya mbote ya ke sadisa beto na kulonguka Biblia ti bantu. Mukanda yango kele Zinga Mvula na Mvula! Na bilumbu yai ya nsuka, Yehowa ke sadila organizasio na yandi sambu na kupesa beto madia mingi ya kimpeve sambu yo sadisa beto na kulanda kutambula na “Nzila ya Busantu.”​—Tanga Yezaya 48:17; 60:17.

17-18. “Nzila ya Busantu” ta nata na wapi?

¹⁷ Beto lenda tuba nde kana muntu me ndima kulonguka Biblia, yandi me yantika kutambula na “Nzila ya Busantu.” Bantu ya nkaka ke tambulaka kaka mwa bantangu fioti mpi na nima bo ke yambulaka nzila yina. Bankaka ke vandaka ti lukanu ya kutambula na nzila yina tii ntangu bo ta kuma na nsuka. Inki kele nsuka yango?

¹⁸ Sambu na Bakristu yina kele ti kivuvu ya kuzinga na zulu, “Nzila ya Busantu” ta nata bo “na paladisu ya Nzambi” na zulu. (Kus. 2:7) Sambu na bayina kele ti kivuvu ya kuzinga na ntoto, nzila yina ta nata bo na luzingu ya kukuka na nsuka ya bamvula 1000 ya Luyalu ya Kristu. Bubu yai kana nge ke tambula na nzila yina, kutala diaka ve na nima. Kuyambula ve tii ntangu nge ta manisa voyage na nge ya kukwenda na nsi-ntoto ya mpa. Beto ke zodila nge “voyage ya mbote.”