1. Inki sepedisaka Bayuda yina vandaka na kimpika?

 BAYUDA vandaka na kiese kibeni. Yehowa Nzambi “pusaka ntima ya Sirusi ntotila ya Persia” na kubasisa bantu ya Izraele yina salaka bamvula mingi na kimpika na Babilone. Ntotila Sirusi songaka Bayuda nde bo vutuka na nsi na bo mpi bo “tunga diaka nzo ya Yehowa Nzambi ya Izraele.” (Esd. 1:1, 3) Yo vandaka diambu ya kiese kibeni. Yo vandaka kutendula nde lusambu ya Nzambi ya kieleka ta vutuka diaka na insi yina yandi pesaka bantu na yandi.

2. Bayuda yina katukaka na kimpika mpi vutukaka na Yeruzalemi salaka ntete nki ntangu bo kumaka?

² Na 537 na ntwala ya ntangu na beto, Bayuda ya ntete yina katukaka na kimpika kumaka na Yeruzalemi. Yeruzalemi vandaka nto-mbanza ya kimfumu ya sudi ya Yuda. Kukonda kusukinina, Bayuda yina yantikaka kutunga diaka tempelo mpi na 536 na ntwala ya ntangu na beto, bo manisaka dezia kutula fondasio na yo.

3. Inki diambu ya mpasi kibeni Bayuda kutanaka ti yo?

³ Kansi ntangu Bayuda yina yantikaka kutunga diaka tempelo, bantu mingi yantikaka kutelemina bo. Bantu yina vandaka kuzinga pene-pene ti bo “vandaka kulembisa bantu ya Yuda nitu mbala na mbala mpi kumanisa bo kikesa sambu bo yambula kutunga.” (Esd. 4:4) Yo vandaka diambu ya mpasi kibeni sambu na Bayuda. Kansi mambu kumaka diaka mbi kuluta. Na 522 na ntwala ya ntangu na beto, Artazeresesi kumaka ntotila ya Persia. * Bantu yina vandaka kutelemina bo sepelaka sambu bo yindulaka nde mutindu bo me kuma ti mfumu ya mpa, bo ta ‘basisa mavwanga na zina ya nsiku’ sambu na kuzenga kisalu ya Bayuda ya kutunga tempelo. (Nk. 94:20) Bo tindilaka ntotila Artazeresesi mukanda mpi bo songaka yandi nde Bayuda ke yidika mambu sambu na kukolama na yandi.  (Esd. 4:11-16) Ntotila ndimaka mambu yina ya luvunu mpi yandi pesaka nsiku nde bo tunga diaka ve tempelo. (Esd. 4:17-23) Yo yina Bayuda yambulaka kutanga tempelo.—Esd. 4:24.

4. Inki Yehowa salaka ntangu bambeni teleminaka kisalu ya kutanga tempelo? (Yezaya 55:11)

⁴ Bantu yina vandaka ve kusambila Yehowa mpi bantu ya nkaka na luyalu ya Persia vandaka ti lukanu ya kuzenga kisalu ya kutunga diaka tempelo. Kansi Yehowa vandaka kuzola nde Bayuda kumanisa kutunga tempelo mpi ntangu yonso, yandi ke lungisaka lukanu na yandi. (Tanga Yezaya 55:11.) Yandi ponaka Zekaria sambu na kuvanda profete na yandi mpi yandi songaka yandi bambona-meso nana ya ke pesa kikesa. Yo lombaka mpi nde Zekaria kusonga Bayuda bambona-meso yina sambu yo pesa bo kikesa. Bambona-meso yina sadisaka Bayuda na kubakisa nde bo fwete wa ve bantu yina vandaka kutelemina bo boma. Yo pesaka bo mpi kikesa ya kulanda kusala kisalu yina Yehowa vandaka kuzola nde bo sala. Na mbona-meso ya tanu, Zekaria monaka kima ya kutudila minda mpi banti zole ya olive.

5. Inki beto ta mona na disolo yai?

⁵ Beto yonso ke lembaka nitu bantangu ya nkaka. Na disolo yai beto ta mona mutindu Yehowa pesaka bantu ya Izraele kikesa na nzila ya mbona-meso ya tanu yina Zekaria monaka. Beto ta mona mpi mutindu yo lenda pesa beto mpi kikesa. Kana beto bakisa mbona-meso yina, yo ta sadisa beto na kulanda kusadila Yehowa na mutindu ya mbote ata ntangu bantu ke telemina beto, ntangu mambu ya luzingu na beto me soba mpi ntangu bo me pesa lutwadisu mosi yina beto ke bakisa ve.

6. Inki mutindu mbona-meso ya kima ya kutudila minda mpi ya banti zole ya olive ya kele na Zekaria 4:1-3 pesaka Bayuda kikesa? (Tala kifwanisu ya lutiti ya zulu.)

⁶ Tanga Zekaria 4:1-3. Mbona-meso ya kima ya kutudila minda mpi ya banti zole ya olive pesaka Bayuda ngolo ya kulanda kusala kisalu na bo ata bambeni vandaka kutelemina bo. Inki mutindu? Keti nge ke zaba nde minda yina vandaka na kima ya kutudila minda vandaka ti kima yina vandaka kupesa yo mafuta sambu yo landa kupela? Mafuta yina vandaka kubasika na banti yina zole ya olive vandaka kukota na dilonga mosi. Na nima, mafuta yina na dilonga vandaka kukota na minda nsambwadi yina vandaka na kima ya kutudila minda. Mafuta yina vandaka kusala nde minda kulanda kupela ntangu yonso mpi yo fwa ve. Zekaria yulaka nde: “Bima yai ke tendula inki?” Wanzio songaka yandi nsangu yai ya katukaka na Yehowa: “‘Na kimvuka ya basoda ve, na ngolo ve, kansi na mpeve na mono,’ Yehowa ya makesa muntu me tuba.” (Zek. 4:4, 6) Mafuta yina vandaka kubasika na banti yina ya olive ke tendula mpeve santu ya Yehowa yina kele ngolo mingi mpi yo ke lembaka ve. Mpeve santu ya Nzambi lutaka basoda yonso ya ngolo ya kimfumu ya Persia na ngolo. Yo lombaka nde Bayuda yina vandaka kutunga tempelo kundima nde Yehowa ta sadisa bo na kumanisa kisalu na bo ata bambeni vandaka kutelemina bo. Nsangu yina pesaka bo kibeni kikesa. Yo lombaka mpi nde Bayuda kutudila Yehowa ntima mpi bo yantika diaka kutunga tempelo. Bo salaka kaka mutindu yina ata bambeni buyisaka bo.

7. Inki kima salamaka yina pesaka Bayuda yina vandaka kutunga tempelo kikesa?

⁷ Kima mosi salamaka yina pesaka Bayuda yina vandaka kutunga tempelo kikesa. Inki kele kima yango? Na 520 na ntwala ya ntangu na beto, Dariusi I kumaka ntotila ya Persia. Na mvula ya zole ya luyalu na yandi, yandi bakisaka nde mutindu bo buyisaka kisalu ya kutunga tempelo vandaka kuwakana ve ti nsiku. Yo yina ntotila Dariusi tubaka nde bo fwete manisa kisalu yina ya kutunga tempelo. (Esd. 6:1-3) Nsangu yina yitukisaka bantu yonso. Kansi ntotila salaka diaka mambu mingi ya nkaka. Yandi songaka bantu yina vandaka kuzinga pene-pene na kutelemina diaka ve  Bayuda mpi na kupesa bo mbongo mpi bima yonso yina bo vandaka ti yo mfunu sambu na kumanisa kutunga tempelo. (Esd. 6:7-12) Yo yina Bayuda manisaka kutunga tempelo kiteso ya bamvula iya na nima na 515 na ntwala ya ntangu na beto.—Esd. 6:15.

8. Sambu na nki nge fwete vanda kikesa kana bantu ke telemina nge?

⁸ Bubu yai mpi, bantu mingi ke telemina bansadi ya Yehowa. Mu mbandu, bansadi ya nkaka ya Yehowa ke zingaka na bansi yina bamfumu ya luyalu me buyisaka kisalu na beto. Na bansi yina, bo lenda tula bampangi na beto na boloko mpi bo lenda ‘nata bo na ntwala ya baguvernere mpi ya bantotila’ sambu na kuta kimbangi. (Mat. 10:17, 18) Bantangu ya nkaka, bo lenda soba mfumu ya luyalu mpi yo lenda sadisa bampangi na beto na kusambila Yehowa na kimpwanza yonso. To zuzi ya mbote lenda baka desizio yina ta sadisa beto na kusambila Yehowa na kimpwanza yonso. Bampangi ya nkaka ke kutanaka ti mbangika ya mutindu ya nkaka. Bo ke zingaka na bansi yina bamfumu ya luyalu ke buyisaka ve Bambangi ya Yehowa na kusambila Yehowa. Kansi bo ke kutanaka ti mbangika ya bantu ya mabuta na bo yina ke salaka yonso sambu na kukanga bo nzila ya kusambila Yehowa. (Mat. 10:32-36) Mbala mingi, ntangu bantu yina ke teleminaka bansadi ya Yehowa ke bakisaka nde, bansadi ya Yehowa ke lemba ve nitu, bo ke yambulaka kutelemina bo. Bantu ya nkaka yina vandaka kutelemina ngolo Bambangi ya Yehowa me kumaka Bambangi ya Yehowa ya kikesa. Kana bantu ke telemina nge, kuyambula ve kusadila Yehowa. Vanda kikesa. Yehowa ke sadisa nge na nzila ya mpeve santu na yandi yina kele ngolo mingi. Yo yina, kuwa ve boma.

9. Sambu na nki Bayuda ya nkaka dilaka ntangu bo manisaka kutula fondasio ya tempelo ya mpa?

⁹ Ntangu bo manisaka kutula fondasio ya tempelo, Bayuda ya nkaka yina kumaka bambuta dilaka. (Esd. 3:12) Bo monaka tempelo ya kitoko yina Salomo tungaka. Yo yina bo yindulaka nde tempelo yina bo vandaka kutunga ta luta yina ya ntete. (Agai 2:2, 3) Bo waka makasi sambu bo fwanisaka tempelo ya ntete ti yina bo tungaka. Mbona-meso ya Zekaria sadisaka bo na kuvutukila kiese na bo. Inki mutindu?

10. Inki mutindu mambu yina wanzio tubaka ya kele na Zekaria 4:8-10 sadisaka Bayuda yina waka makasi sambu na tempelo ya mpa?

¹⁰ Tanga Zekaria 4:8-10. Wanzio yina zolaka kutuba nki ntangu yandi tubaka nde Bayuda ta “wa kiese mpi ta mona nsinga ya bamaso na diboko ya Zorobabele [guvernere ya Bayuda]”?  Nsinga ya bamaso ke sadisaka bo na kutala kana kibaka me kwenda ve na lweka. Mambu ya wanzio yina tubaka monisaka bansadi ya Nzambi nde ata tempelo yina vandaka ve bonso tempelo ya ntete, bo ta manisa kutunga yo mpi nde yo ta vanda mutindu Yehowa zolaka nde yo vanda. Yehowa ta sepela ti yo. Yo yina Bayuda mpi fwete sepela ti yo. Kima ya kuluta mfunu sambu na Yehowa vandaka nde bo sambila yandi na mutindu yina yandi ke zolaka na tempelo ya mpa. Kana bo tula dikebi na bo na kusambila Yehowa na mutindu yina yandi ke zolaka mpi Yehowa kundima bo, bo ta vutukila kiese na bo.

11. Inki bampasi bansadi ya nkaka ya Yehowa ke kutana ti yo bubu yai?

¹¹ Bantu mingi ke waka mpasi kana mambu ya luzingu na bo me soba. Bo sobaka kisalu ya bampangi ya nkaka yina me salaka bamvula mingi na kisalu mosi buna ya ntangu yonso. Bo lombaka bampangi ya nkaka na kuyambula kisalu na bo yina bo vandaka kuzola mingi sambu bo kumaka minunu. Yo kele ve mbi na kuwa mpasi kana beto me kutana ti mambu ya mutindu yina. Na luyantiku beto lenda bakisa ve mbote-mbote lukanu yina bo me baka. To yo lenda vanda mpasi sambu beto ndima yo. Beto lenda yindula nde mambu vandaka mbote na bilumbu me luta. Yo lenda lembisa beto nitu mpi beto lenda yindula nde beto kele diaka ve mfunu na meso ya Yehowa. (Bing. 24:10) Inki mutindu mbona-meso ya Zekaria ke sadisa beto na kulanda kusala yonso yina beto lenda sala sambu na kusambila Nzambi?

12. Inki mutindu mbona-meso ya Zekaria ke sadisa beto na kutanina kiese ata ntangu mambu ke soba?

¹² Kana beto ke sala bikesa ya kutadila mambu mutindu Yehowa ke tadilaka yo, beto ta yikama kukonda mpasi kana mambu me soba. Bubu yai Yehowa ke sala mambu ya nene mpi beto kele ti dibaku ya nene ya kuvanda banduku na yandi ya kisalu. (1 Bak. 3:9) Mikumba yina beto kele ti yo lenda soba kansi zola ya Yehowa sambu na beto ta soba ve. Yo yina kana diambu mosi yina me soba na organizasio ya Yehowa ke yangisa nge, kulutisa ve ntangu yonso na kudiyula nde: Sambu na nki diambu yango me soba? Na kisika ya kuzola kaka nde luzingu na nge kuvanda mutindu yo vandaka na “bilumbu ya ntama,” lomba Yehowa na kusadisa nge na kumona mambote ya nsoba yango. (Lon. 7:10) Yindula mambu yonso yina nge lenda sala bubu yai na kisika ya kuyindula mambu yina nge ta kuka diaka ve kusala. Mbona-meso ya Zekaria ke longa beto mfunu ya kutadila mambu na mutindu ya mbote. Yo ta sadisa beto na kutanina kiese na beto mpi na kulanda kusadila Yehowa na mutindu ya mbote ata ntangu mambu ke soba.

13. Sambu na nki bantu ya Izraele ya nkaka vandaka kuyindula nde nsiku yina bo pesaka bo ya kutunga diaka tempelo vandaka nsiku mosi ya mbi?

¹³ Bo buyisaka kisalu ya kutunga tempelo. Ata mpidina, bantu yina vandaka kutwadisa, disongidila Yeshua (Yozue) nganga-nzambi ya nene mpi guvernere Zorobabele “yantikaka kutunga diaka nzo ya Nzambi.” (Esd. 5:1, 2) Bayuda ya nkaka lendaka kuyindula nde yo vandaka ve desizio ya mbote. Bo lendaka kusala ve nde bambeni kumona ve nde bo ke tunga tempelo mpi bo zabaka nde bambeni na bo lendaka kusala yonso yina bo lenda sala sambu na kubuyisa bo na kutunga tempelo. Yo lombaka nde bamfumu zole yina Yozue mpi Zorobabele ya vandaka kutwadisa kisalu ya kutanga tempelo kubakisa nde Yehowa vandaka kusadisa bo. Yehowa sadisaka bo kibeni. Inki mutindu?

14. Mutindu Zekaria 4:12, 14 ke monisa yo, nki kikesa Yozue, nganga-nzambi ya nene mpi guvernere Zorobabele bakaka?

¹⁴ Tanga Zekaria 4:12, 14. Na kitini yai ya mbona-meso ya Zekaria, wanzio monisaka profete ya kwikama ya Nzambi nde banti zole ya olive kele “bantu zole yina bo me tulaka mafuta,” disongidila Yozue mpi Zorobabele. Wanzio tubaka nde yo vandaka bonso nde bantu yina zole “telamaka na lweka ya Mfumu ya ntoto ya mvimba,” disongidila Yehowa. Yo vandaka dibaku mosi ya nene kibeni. Yehowa vandaka kutudila bo ntima. Mutindu mosi mpi, bampangi na bo bantu ya Izraele vandaka mpi ti bikuma ya mbote ya kutula ntima na badesizio yina mpi na kundima lutwadisu yina Nzambi pesaka bo. Ata lutwadisu yango vandaka nki mutindu.

15. Inki mutindu beto lenda monisa nde beto ke zitisaka lutwadisu ya Yehowa yina kele na Ndinga na yandi?

¹⁵ Bubu yai, Yehowa ke landaka kupesa bansadi na yandi lutwadisu na nzila ya Ndinga na yandi Biblia. Na mukanda yina ya santu, yandi ke songaka beto mutindu ya kusambila yandi na mutindu yina yandi ke zolaka. Inki mutindu beto lenda monisa nde beto ke zitisaka lutwadisu yina beto ke bakaka na Ndinga ya Nzambi? Beto ta monisa nde beto ke zitisa yo kana beto ke baka ntangu ya kutanga yo mbote-mbote mpi beto ke bakisa yo. Kudiyula nde: ‘Ntangu mono ke tangaka Biblia to mukanda mosi, keti mono ke zengaka ntete mpi kuyindula mbote-mbote mambu yina mono ke tanga? Keti mono ke sosaka kubakisa bakieleka ya Biblia yina “kele mpasi na kubakisa”? To mono ke tangaka kaka nswalu-nswalu sambu mono manisa?’ (2 Pie. 3:16) Kana beto ke baka ntangu ya kuyindula mbote-mbote mambu yina Yehowa ke longaka beto, yo ta sadisa beto  na kulanda lutwadisu na yandi mpi na kusala kisalu ya kusamuna.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Kana beto me baka lutwadisu yina beto ke bakisa ve mbote ya me katuka na “mpika ya kwikama mpi ya mayele,” nki ta sadisa beto na kulanda yo?

¹⁶ Yehowa ke pesaka beto diaka lutwadisu na nzila ya “mpika ya kwikama mpi ya mayele.” (Mat. 24:45) Bantangu ya nkaka, mpika yina lenda pesa lutwadisu yina beto ke bakisa ve mbote-mbote. Mu mbandu, bo lenda pesa beto bansiku sambu yo sadisa beto na kuyilama na kisumbula ya lugangu yina lenda salama mpi beto lenda yindula nde kisika beto ke zingaka yo ta salama ve. To beto lenda yindula nde mpika ke lutisa ndilu na bansiku yina yandi ke pesa na yina me tala maladi mosi. Inki beto fwete sala kana beto ke yindula nde bansiku yina bo me pesa kele mfunu ve? Beto lenda yindula mambote yina bantu ya Izraele bakaka ntangu bo salaka mambu yina Yozue mpi Zorobabele songaka bo na kusala. Beto lenda yindula mpi masolo ya nkaka ya Biblia yina beto me tangaka. Bantangu ya nkaka bansadi ya Nzambi bakaka lutwadisu yina monanaka bonso nde yo vandaka ve mfunu na meso ya bantu. Kansi na nima, yo gulusaka luzingu.—Baz. 7:7; 8:10.

17. Inki mutindu mbona-meso ya kima ya kutudila minda mpi ya banti zole ya olive sadisaka Bayuda?

¹⁷ Mbona-meso ya tanu yina Zekaria monaka, lenda vanda nkufi kansi yo sadisaka Bayuda na kulanda kusala kisalu na bo na kikesa yonso mpi na kusambila Yehowa. Ntangu bo sadilaka malongi yina bo bakaka na mbona-meso ya Zekaria, bo bakisaka nde Yehowa vandaka kusadisa bo mpi kutwadisa bo. Na nzila ya mpeve santu ya Yehowa yina kele ngolo mingi, yandi sadisaka bo na kulanda kusala kisalu na bo mpi na kuvutukila diaka kiese na bo.—Esd. 6:16.

18. Inki mutindu mbona-meso ya Zekaria lenda sadisa nge?

¹⁸ Mbona-meso ya Zekaria ya kima ya kutudila minda mpi ya banti zole ya olive lenda sadisa nge mingi kibeni. Mutindu beto me mona yo, yo lenda sadisa nge na kuvanda ngolo ntangu bantu ke telemina nge. Yo lenda sadisa nge na kulanda kuvanda na kiese ntangu mambu ya luzingu na nge me soba mpi na kutudila Yehowa ntima sambu nge lemfuka na lutwadisu yina bo me pesa ya nge ke bakisa ve. Inki nge fwete sala kana nge ke kutana ti bampasi? Diambu ya ntete, mona mambu yina Zekaria monaka disongidila, mambu yina ke monisa kibeni nde Yehowa ke sadisaka bansadi na yandi. Na nima, tudila Yehowa ntima sambu na kusala mambu yina nge ke mona mpi landa kusambila yandi na ntima ya mvimba. (Mat. 22:37) Kana nge sala mutindu yina, Yehowa ta sadisa nge na kulanda kusambila yandi na kiese yonso mvula na mvula.—Bakol. 1:10, 11.