1. Inki bo lenda yula beto na kisalu to na nzo-nkanda?

 NGE ke waka nki mutindu kana nduku na nge ya kisalu to ya nzo-nkanda me yula nge ngiufula ya me tala balukwikilu na nge? Keti nge ke waka makasi? Bampangi mingi ke waka makasi. Kansi ngiufula ya mutindu yina lenda sadisa beto na kuzaba mbote-mbote bangindu mpi mambu yina muntu yango ke kwikilaka. Yo lenda pesa beto dibaku ya kulonga yandi nsangu ya mbote. Kansi bantangu ya nkaka, muntu lenda yula beto ngiufula na mutindu ya mbi. Yo fwete yitukisa beto ve. Sambu bantu ya nkaka me waka bangindu ya mbi sambu na lukwikilu na beto. (Bis. 28:22) Diaka, beto ke zinga na “bilumbu ya nsuka,” ntangu yina bantu mingi ke “zolaka ve kuwakana” mpi nkutu bantu mingi kele “nku.”​—2 Tim. 3:1, 3.

2. Sambu na nki mawete kele mfunu?

² Nge lenda kudiyula nde, ‘Inki mutindu mono lenda vanda mawete mpi kuwa ve makasi kana muntu mosi ke tula ntembe sambu na mambu yina mono ke kwikilaka?’ Inki ta sadisa nge? Na bunkufi, mawete. Muntu ya mawete ke waka ve makasi nswalu mpi yandi ke kudiyalaka kana bantu ke sosila yandi mpi kana yandi kele ve ti mvutu ya kupesa. (Bing. 16:32) Nge lenda yindula nde yo kele pete na kutuba kansi mpasi na kusala. Inki mutindu nge lenda kuma diaka mawete mingi? Inki mutindu nge lenda pesa mvutu na mawete kana muntu mosi ke tula ntembe na balukwikilu na nge? Kana nge kele kibuti, nki mutindu nge lenda sadisa bana na nge na kunwanina balukwikilu na bo ti mawete yonso? Beto tadila yo.

3. Sambu na nki beto ke tuba nde muntu ya mawete ke vandaka ngolo? (2 Timoteo 2:24, 25)

³ Kana muntu kele mawete, yo ke tendula ve nde yandi me konda  ngolo. Nkutu, muntu ya mawete ke vandaka ngolo. Yo ke lombaka kikesa sambu na kudiyala ntangu beto ke kutana ti mpasi mosi buna. Mawete kele “mbuma ya mpeve.” (Bag. 5:22, 23) Bo vandaka mpi kusadila ngogo ya Kigreki ya bo me balula na “mawete” sambu na kutubila mpunda ya makasi ya mfinda yina bo me yikamisa ti bantu. Yindula fioti: mpunda ya makasi ya mfinda me kuma mawete. Yo kele mawete kansi yo kele kaka ngolo. Beto bantu, nki mutindu beto lenda vanda mawete mpi ngolo? Na ngolo na beto mosi ve. Kima ya kuluta mfunu kele kusamba Nzambi sambu yandi pesa beto mpeve santu na yandi mpi yo sadisa beto na kukuma ti kikalulu yina ya mfunu mingi. Eksperiansi ke monisa nde beto lenda kuma mawete. Bambangi mingi ya Yehowa me pesaka mvutu na mawete ntangu bantu vandaka kusosila bo. Yo sadisaka bantu ya nkaka na kukuma ti bangindu ya mbote sambu na Bambangi ya Yehowa. (Tanga 2 Timoteo 2:24, 25.) Inki nge lenda sala sambu na kukumisa mawete munduki na nge?

4. Mbandu ya Izaki ke longa beto nki sambu na mawete?

⁴ Biblia kele ti masolo mingi ya ke monisa mfunu ya kuvanda mawete. Beto baka mbandu ya Izaki. Ntangu yandi vandaka kuzinga na Gerare, teritware ya Filistia, bantu ya Filistia vandaka kuwila yandi kimpala mpi bo fikaka mabulu ya masa yina bansadi ya tata na yandi timunaka. Na kisika ya kunwanina mabulu yina ti bo, yandi ti bantu ya dibuta na yandi katukaka pana mpi bo kwendaka kutimuna mabulu ya nkaka. (Kuy. 26:12-18) Kansi bantu ya Filistia tubaka nde masa yina mpi, vandaka ya bo. Ata mpidina, Izaki sosaka kutula ngemba. (Kuy. 26:19-25) Inki sadisaka yandi na kuvanda mawete ata bantu ya nkaka landaka kusosila yandi? Yandi landaka mbandu ya bibuti na yandi. Yandi longukaka mambu mingi na mutindu Abrahami vandaka kutula ngemba mpi yandi longukaka “kikalulu ya pima mpi ya mawete” ya mama na yandi Sara.​—1 Pie. 3:4-6; Kuy. 21:22-34.

5. Inki mambu ke monisa nde bibuti ya Bakristu fwete longa bana na bo mfunu ya kuvanda mawete?

⁵ Bibuti yina kele Bakristu, beno ndima nde beno mpi lenda longa bana na beno mfunu ya kuvanda mawete. Beto baka mbandu ya mpangi Maxence ya kele ti bamvula 17. Ntangu yandi vandaka na nzo-nkanda mpi ntangu yandi vandaka kulonga nsangu ya mbote, yandi vandaka kukutana ti bantu yina ke waka makasi nswalu. Bibuti na yandi vandaka kusadisa yandi ti ntima-nda yonso sambu yandi kuma mawete. Bo ke tuba nde: “Bubu yai Maxence ke bakisaka nde yo ke vandaka pete na kuwa makasi nswalu mpi na kusala mambu na nku yonso kana muntu me sosila nge. Kansi muntu ya ngolo kibeni ke kudiyalaka.” Diambu ya kiese kele nde, mawete me kumaka ngolo ya mpangi Maxence.

6. Inki mutindu kisambu lenda sadisa beto na kuvanda mawete?

⁶ Inki beto lenda sala kana bantu ke sosila beto, mu mbandu kana muntu mosi ke tuba mambu ya mbi sambu na Nzambi na beto to ke mona Biblia mpamba? Beto fwete lomba Yehowa mpeve na yandi mpi mayele na yandi sambu yo sadisa beto na kuvanda mawete. Ebuna, nki beto fwete sala kana beto me bakisa nde beto salaka ve mambu na mawete yonso? Beto lenda samba sambu na diambu yango, beto lenda yindula mambu ya mbote yina beto lenda sala na mbala ya nima. Yehowa ta pesa beto mpeve santu na yandi sambu beto kudiyala mpi beto vanda mawete.

7. Kana beto ke simba baverse na ntu, nki mutindu yo lenda sadisa beto na kuyala munoko na beto mpi mambu yina beto ke sala? (Bingana 15:1, 18)

⁷ Baverse mingi ya Biblia lenda sadisa beto na kutuba ve mambu ya mbi ntangu bantu ke sosila beto. Mpeve ya Nzambi lenda sadisa beto na kuyibuka baverse yina. (Yoa. 14:26) Mu mbandu, minsiku ya kele na mukanda ya Bingana lenda sadisa beto na kuvanda mawete. (Tanga Bingana 15:1, 18.) Mukanda yina ke monisa  mpi mfunu ya kuyala munoko na beto kana bantu ke sosila beto.​—Bing. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Sambu na nki beto fwete tadila kikuma yina lenda pusa muntu na kutula ntembe na balukwikilu na beto?

⁸ Mayele mpi lenda sadisa beto. (Bing. 19:11) Muntu ya mayele ke kudiyalaka ntangu bantu ke tula ntembe na balukwikilu na yandi. Mbala mingi, ntangu bantu ke yulaka beto bangiufula, bo ke songaka beto mpenza ve kikuma yina me pusa bo na kuyula beto bangiufula yina. Yo yina, na ntwala ya kupesa mvutu, beto fwete zaba ntete nde, beto me zaba ve kima yina me pusa muntu yina na kuyula ngiufula yina.​—Bing. 16:23.

9. Inki mutindu Gedeoni monisaka nde yandi vandaka mayele mpi mawete ntangu yandi solulaka ti bantu ya Efrayimi?

⁹ Beto tala mutindu Gedeoni pesaka bantu ya Efrayimi mvutu. Bo yulaka yandi na makasi yonso sambu na nki yandi bingaka bo ve na ntwala na kuvukana ti yandi sambu bo nwanisa bambeni ya Izraele. Keti yina vandaka mpenza kikuma yina pusaka bo na kuwa makasi mingi? Keti yo lenda vanda sambu na lulendo na bo? Yo vanda mpidina to ve, Gedeoni vandaka mayele, yandi bakisaka bo mpi yandi pesaka bo mvutu na mawete yonso. Inki salamaka? Bo “lembamaka.”​—Baz. 8:1-3.

10. Inki ta sadisa beto na kuzaba mutindu ya kupesa mvutu na bantu yina ke yula bangiufula ya me tala balukwikilu na beto? (1 Piere 3:15)

 ¹⁰ Nduku na nge ya kisalu to nduku na nge ya nzo-nkanda lenda yula nge sambu na nki nge ke lemfukilaka bansiku ya Biblia. Beto ta sala yonso sambu na kutendudila yandi balukwikilu na beto mpi kuzitisa bangindu na yandi. (Tanga 1 Piere 3:15.) Yo kele mbote na kutadila ngiufula yina bo me yula beto bonso kima yina ta sadisa beto na kuzaba kima yina kele mfunu sambu na muntu yina na kisika ya kuyindula nde yandi ke sosila beto. Ata beto me zaba ve kikuma yina me pusa muntu mosi na kuyula ngiufula, beto fwete sala yonso sambu na kupesa yandi mvutu na mawete yonso. Mvutu na beto lenda pusa yandi na kutadila diaka bangindu na yandi. Ata yandi me yula ve ngiufula na luzitu yonso, lukanu na beto kele kaka ya kupesa yandi mvutu na mawete yonso.​—Bar. 12:17.

11-12. (a) Inki beto fwete tadila na ntwala ya kupesa mvutu na ngiufula mosi ya mpasi? (Tala mpi kifwanisu ya ke wakana ti paragrafe yai.) (b) Pesa mbandu ya ke monisa mutindu ngiufula yina muntu me yula lenda sadisa nge na kusolula ti yandi.

¹¹ Kana nduku mosi ya kisalu me yula beto nde sambu na nki beto ke salaka ve nkinsi ya lubutuku, yindula fioti: Keti yo lenda vanda nde yandi ke kudiyula kana beto ke vandaka mpi ti nswa ya kulutisa ntangu ya mbote ti bantu ya nkaka? To yandi ke yindula nde mutindu nge ke salaka ve nkinsi ya lubutuku, yo ta bebisa kinduku ya bantu ya nkaka na kisika ya kisalu? Beto lenda sadisa nduku na beto ya kisalu kana beto sikisa yandi mutindu yandi ke tudilaka bantu ya nkaka ya kisalu dikebi mpi kana beto ndimisa yandi nde, beto mpi ke zolaka kuzinga mbote ti bantu na kisika ya kisalu. Yo lenda sadisa beto na kutubila mbote mambu yina Biblia ke tubaka sambu na bankinsi ya lubutuku.

¹² Beto lenda sala mpi mutindu mosi kana muntu mosi me yula beto ngiufula yina ke wakana ve ti balukwikilu na beto. Nduku mosi ya nzo-nkanda lenda tuba nde Bambangi ya Yehowa fwete soba mutindu na bo ya kutadila kuvukisa nitu na kati ya babakala ti babakala mpi bankento ti bankento. Keti yandi ke tuba mpidina sambu yandi ke bakisa ve mbote-mbote mambu yina Bambangi ya Yehowa ke tubaka sambu na yo? To keti yo lenda vanda nde yandi kele ti nduku to muntu mosi ya dibuta yina ke vukisaka nitu na mutindu yina? Keti yandi ke yindulaka nde beto ke mengaka bantu yina me ponaka luzingu yina? Beto lenda ndimisa yandi nde beto ke zolaka bantu yonso mpi nde beto ke zabaka nde konso muntu kele ti nswa ya kubaka balukanu mpi beto ke zitisaka balukanu na bo. b (1 Pie. 2:17) Yo lenda sadisa beto na kusonga yandi mambu yina Biblia ke tubaka mpi mutindu kusadila yo lenda sadisa beto na kuvanda ti luzingu ya kiese.

13. Inki mutindu nge lenda sadisa muntu yina ke tuba nde kukwikila na Nzambi kele kukonda mayele?

¹³ Kana beto me kutana ti muntu mosi ya ke telemina ngolo balukwikilu na beto, beto fwete yindula ve na nswalu yonso nde beto me zaba balukwikilu na yandi. (Tito 3:2) Mu mbandu, nki nge ta sala kana nduku na nge ya nzo-nkanda me tuba nde kukwikila na Nzambi kele kukonda mayele. Keti nge ta yindula nde yandi ke kwikilaka ngolo na evolisio mpi nde yandi me zaba mambu mingi ya me tala yo? Yo lenda vanda nde yandi ke vutukila kaka mambu yina yandi waka. Na kisika ya kuyantika kutubila mambu ya evolisio, nge lenda sala yonso sambu na kusonga nduku na nge kima mosi yina yandi ta yindula na nima. Nge lenda tindila yandi lien ya ke tubila mambu mingi ya lugangu ya kele na jw.org. Mbala ya nkaka na nima, yandi lenda sepela kutubila disolo mosi to video mosi ya kele kuna. Ya kieleka, kana beto me pesa mvutu na luzitu, yo lenda pusa yandi na kulonguka mambu mingi ya Biblia.

14. Inki mutindu mpangi Niall sadilaka site Internet na beto sambu na kusadisa mwana klase na bo na kukatula bangindu ya mbi yina yandi vandaka ti yo sambu na Bambangi ya Yehowa?

 ¹⁴ Mpangi Niall kele toko mpi yandi sadilaka site Internet na beto sambu na kumonisa nde mambu yina bantu ya nkaka ke tubaka sambu na Bambangi ya Yehowa kele ve kieleka. Yandi ke tuba nde: “Mbala mingi, mwana ya nzo-nkanda na beto mosi vandaka kusonga mono nde mono ke kwikilaka ve na evolisio sambu mono ke kwikilaka na Biblia, mukanda ya masolo ya luvunu na kisika ya kukwikila na mambu ya kieleka.” Ntangu nduku yina ya nzo-nkanda zolaka ve nde mpangi Niall kutendudila yandi balukwikilu na yandi, mpangi Niall tindilaka yandi lien ya kitini “Siansi mpi Biblia” na jw.org. Na nima, mpangi Niall bakisaka nde nduku na yandi ya nzo-nkanda tangaka kitini yina mpi yandi ndimaka kutubila mambu ya me tala kisina ya luzingu. Nge mpi lenda sala mpidina mpi yo buta mbuma ya mbote.

15. Inki mutindu bibuti lenda sadisa bana na bo na kuvanda mawete kana bana ya nzo-nkanda na bo ke tula ntembe na balukwikilu na bo?

¹⁵ Bibuti lenda longa mbote bana na bo mutindu ya kuvanda mawete kana bantu ke telemina balukwikilu na bo. (Yak. 3:13) Na lusambu ya dibuta, bibuti ya nkaka ke songaka bana na bo mambu yina bo lenda sala kana bantu ke telemina balukwikilu na bo. Bo ke tadilaka mambu yina bana lenda kutana ti yo na nzo-nkanda, bo ke tubilaka mpi bo ke monisaka bana mutindu ya kupesa mvutu mpi bo ke longaka bana na bo mutindu ya kutuba ti mawete yonso.​—Tala lupangu “ Bansonga Lenda Sadisa Dibuta na Beno.”

16-17. Inki mutindu bansonga lenda sadisa baleke?

¹⁶ Bansonga lenda sadisa baleke na kundima kibeni bo mosi mambu yina bo ke kwikilaka mpi na kutendudila bantu ya nkaka bikuma yina ke pusaka bo na kukwikila na mambu yina. Masolo  ya kulandana “Bangiufula Yina Baleke Ke Kudiyulaka” ya kele na jw.org kele ti balutiti yina ke sadisaka batoko na kuyindula. Bo me basisaka yo sambu na kusadisa baleke na kukumisa ngolo balukwikilu na bo mpi na kuyidika bamvutu na bangogo na bo mosi. Kana beto ke longuka masolo yina na dibuta, yo ta sadisa beto na kutendudila bantu ya nkaka balukwikilu na beto ti mawete yonso.

¹⁷ Matthew yina kele toko ke tubila mutindu bansonga sadisaka yandi. Mbala mingi, Matthew ti bibuti na yandi ke sosaka masolo yina bo lenda tubila na nzo-nkanda mpi bo ke tubilaka masolo yango na lusambu ya dibuta. Yandi ke tuba nde: “Beto ke yindulaka mwa bangiufula yina bo lenda yula na nzo-nkanda mpi beto ke salaka mwa bansonga sambu na kumona mutindu beto lenda tendudila bantu balukwikilu na beto. Kana mono ke zaba mbote-mbote kikuma yina mono ke kwikilaka na diambu mosi, mono ke kudiwaka mbote mpi yo ke vandaka pete sambu mono vanda mawete kana bantu ya nkaka ke tula ntembe na mambu yina mono ke kwikilaka.”

18. Bakolosai 4:6 ke monisa mfunu ya kusala nki?

¹⁸ Ya kieleka, ata beto tendudila bantu mambu na mutindu ya pwelele mpi ya ke ndimisa, bantu yonso ve ta ndima mambu yina beto ke tuba. Kansi yo kele mfunu nde beto tuba na mayele yonso mpi na mawete yonso. (Tanga Bakolosai 4:6.) Kusolula ti muntu mambu yina beto ke kwikilaka kele bonso kulosila yandi balo. Beto lenda losila yandi balo malembe to kulosila yandi yo ngolo. Kana beto me losila yandi yo malembe, yandi lenda kanga yo kukonda mpasi mpi kulanda kubula. Mutindu mosi, kana beto ke solula ti bantu na mayele mpi na mawete yonso, bo lenda widikila beto mpi kulanda kusolula ti beto. Ya kieleka, kana muntu mosi ke zola ve kundima mambu yina beto ke kwikilaka to ke vweza yo, beto kele ve ti mfunu ya kulanda kusolula ti yandi. (Bing. 26:4) Kansi, bantu ya mutindu yina ke vandaka ve mingi.

19. Inki fwete pusa beto na kuvanda mawete ntangu beto ke nwanina balukwikilu na beto?

¹⁹ Ya kieleka, beto ke bakaka mambote mingi kana beto ke sala yonso sambu na kuvanda bantu ya mawete. Samba Yehowa sambu yandi pesa nge ngolo yina nge kele ti yo mfunu sambu nge vanda mawete kana bantu ke tula ntembe to ke tuba mambu ya luvunu sambu na balukwikilu na nge. Kuvila ve nde, mawete lenda sadisa nge na kubasisa ve mavwanga kana bantu ke ndima ve balukwikilu na nge. Diaka, kana nge ke pesa mvutu na mawete mpi na luzitu yonso, yo lenda pusa bantu na kusoba bangindu na bo sambu na beto mpi sambu na bakieleka ya Biblia. Vanda “ntangu yonso ya kuyilama sambu na kunwanina” balukwikilu na nge. “Sala yo ti mawete mpi luzitu ya mingi.” (1 Pie. 3:15) Bika nde mawete kuvanda ngolo na nge.