Mambu Yina Bima ya Ke Zingaka Ke Longa Beto
Na lweka na beto, beto ke monaka bima ke buta, ke yela ke tambula mpi ke kuma mingi. Bima yango ke salaka nde ntoto mpamba kuvanda kisika ya kuluta kitoko. Diaka bubu yai, bantu me zaba mambu mingi kibeni na yina me tala bima ya ke zingaka kuluta na ntangu ya ntama. Ntangu yai, bima yango ya ke zingaka ke longa beto nki na yina me tala kisika yo katukaka? Beto tadila mambu yai ke landa.
Mambu ya ke monisa nde muntu mosi salaka bima. Bima ya ke vandaka na luzingu me salamaka na bitini ya bima mosi ya fioti-fioti ya bo ke bingaka ba cellules. Konso cellule fwete sala mambu mingi ya ke vandaka mpasi na kuzaba sambu kima mosi kulanda kuzinga mpi kubuta. Mambu ke salamaka mpi mutindu mosi sambu na bima ya fioti-fioti yina ke zingaka. Beto baka mbandu ya cellule ya ke vandaka na levure ya bo ke sadilaka sambu na kusala mampa. Yo ke vandaka kakima mosi ya fioti. Kana beto fwanisa yo ti cellule ya ke vandaka na nitu ya bantu, cellule ya levure lenda monana fioti kibeni. Ata mpidina, yo ke salaka mambu ya kuyituka. Na kati ya konso cellule ya levure, yo ke vandaka ti kima mosi ya bo ke bingaka ADN. ADN ke songaka cellule mambu ya yo fwete sala. Konso cellule ke vandaka mpi ti mutindu yina yo ke basisaka madia yina yo kele ti yo mfunu. Kana madia kele ve, cellule ke lembaka mpi yo ke salaka diaka ve kisalu na yo. Yo ke kumaka bonso nde yo ke zola kulala. Yo yina bo lenda bumba levure bantangu mingi na kisika ya bo ke lambaka. Yo ke vandaka ya kulala, kansi ve ya kufwa tii kuna bo ke pusaka cellule na yo na kutelama ntangu bo ke sadilaka yo sambu na kusala mampa.
Bantu ya siansi ke longukaka ba cellules ya levure banda ntama sambu bo bakisa mbote ba cellules ya ke vandaka na nitu ya bantu. Ata mpidina, yo kele ti mambu yina ya bo ke bakisaka ve. Ross King kele longi na iniversite ya mosi na Suède (université de technologie de Chalmers). Yandi ke tuba nde: “Bantu yina ke longukaka bima ya ke zinga (biologistes) ke vandaka ve mingi na nsi-ntoto sambu na kusala baeksperiansi yonso yina ke lombaka nde bantu kusala sambu na kuzaba mutindu kima mosi ya fioti ya ke zingaka mu mbandu levure ke salaka kisalu na yo.”
Inki nge ke yindula? Ntangu nge ke yindula bisalu yina cellule ya levure ke salaka kansi ya bantu ke bakisaka ve, keti nge ke yindula nde muntu mosi salaka yo? Keti nge ke yindula nde yo kudibasikilaka kaka mpidina?
Kima ya ke zingaka ke butaka kaka kima ya nkaka ya ke zingaka. ADN ke vandaka kimvuka ya bima yina bo ke bingaka nde nucléotides. Konso muntu ke vandaka ti ba nucléotides bamiliare 3.2. Bima yai ke salaka tubima mosi ya fioti mpi yo ke salaka nde bima ya nkaka ya fioti (enzymes) mpi ya nkaka diaka (protéines) kusalama.
Bantu ya siansi ke tubaka nde ba nucléotides yina ke vukanaka bamiliare mingi kisika mosi mpi lenda sala na mbala mosi kima yina bo ke bingaka ADN. Kima ya mutindu yai lenda kudibasikila ve yo mosi.
Bantu ya siansi me kukaka ve kubaka kima mosi ya ke zingaka ve sambu na kusala kima yina ke zingaka.
Bantu kele bigangwa ya kuyituka. Beto bantu, na nitu na beto, beto ke vandaka ti bima yina ke salaka nde beto sepela kibeni na luzingu na mutindu yina ata kima ya nkaka ve lenda sepela ti yo. Ata kima mosi ve ya nkaka ya ke zingaka lenda sala bima, kuzinga na bimvuka, to kuvanda ti mawi bonso yina beto bantu, beto ke vandaka ti yo. Beto ke waka ntomo ya bima, nsudi na yo, beto ke waka makelele, beto ke monaka bakulere mpi beto ke sepelaka ti bima ya beto ke monaka. Beto ke yidikaka mambu ya kusala na bilumbu ke kwisa mpi beto ke sosaka kuzaba sambu na nki beto ke zingaka.
Inki nge ke yindula? Keti beto ke vandaka ti bima yina yonso na nitu sambu beto vandaka ti mfunu na yo sambu na kuzinga mpi kubuta? To keti yo ke monisa nde luzingu kele dikabu ya me katukaka na Muntu Yina Salaka beto ya ke zolaka beto?
