“Yehowa” to “Yawe”?

BANTU ya ketendulaka ndinga Kiebreo ya Biblia ketubaka nde: “Bo megangaka,” “bo mebalulaka,” “yo ke kifu.” Nki yango yai bo kebuyaka ngolo mutindu yai? Nto ya dikambu kele kusosa kuzaba kana “Yehowa” kele mutindu ya mbote ya kubinga zina ya Nzambi. Bamvula kiteso ya kuluta nkama mosi meluta, bantu ketulanaka kaka ntembe na dyambu yai. Bubu yai bantendudi mingi kemonaka nde mutindu ya mbote ya kubinga kele “Yawe,” ngogo mosi ya bitini zole mpamba. Kansi, keti “yo ke kifu” na kubinga nde Yehowa?

Kisina ya Ntembe

Biblia kemonisa nde Nzambi yandi mosi songaka bantu zina na yandi. (Kubasika 3:15) Yo kemonisa mpi pwelele nde bansadi na yandi ya ntama sadilaka zina ya Nzambi kukonda boma. (Kuyantika 12:8; Ruti 2:⁠4) Bantu ya makanda yankaka vandaka kuzaba mpi zina ya Nzambi. (Yozue 2:⁠9) Mingimingi ntangu Bayuda katukaka na kimpika na Babilone, bantu ya makanda mingi ya bo kutaka zabaka zina ya Nzambi. (Nkunga 96:​2-10; Yezaya 12:4; Malashi 1:11) Diksionere mosi ketuba nde: “Mambu ke mingi ya kepesa nzikisa nde na nima ya kukatuka ya Bayuda na kimpika, bantu ya makanda mingi sepelaka na lusambu ya Bayuda.” (The Interpreter’s Dictionary of the Bible) Kansi, na mvu-nkama ya ntete T.B., bantu kumaka kubanga zina ya Nzambi mpamba-mpamba. Nsukansuka, Bayuda bikisaka kusadila zina ya Nzambi na meso ya bantu; bankaka pesaka nkutu nsiku nde bo tuba yo dyaka ve. Yo yina, mutindu ya mbote ya kubinga yo kuvilaka. To, keti mutindu ya mbote ya kubinga zina ya Nzambi kuvilaka?

Nki Beto Lenda Zwa na Zina?

Na ndinga Kiebreo, zina ya Nzambi ke ya kusonika na bisono yai iya: יהוה. Bo kebandaka kutanga yo na diboko ya kibakala. Bo kebingaka yo tetragrame. Bazina mingi ya bantu ti bisika na kati ya Biblia kele ti zina ya Nzambi na bunkufi. Keti mpila kele ya kuzaba mutindu ya mbote ya kubinga zina ya Nzambi na nsadisa ya bazina yai?

George Buchanan kele profesere mosi ya nene na nzo-nkanda ya teyolozi mosi na États-Unis (Wesley Theological Seminary, Washington, D.C., U.S.A.). Yandi kemonisa nde mpila kele ya kuzaba mutindu ya mbote ya kubinga zina ya Nzambi. Yandi ketendula mutindu yai: “Na ntangu ya ntama, bantu vandaka kotisa zina ya nzambi na bo na mazina ya bo vandaka kupesa bana na bo. Yo kesonga nde bo vandaka binga bazina ya bana na bo na mutindu ya bo vandaka kubinga bazina ya banzambi yina. Tetragrame mpi vandaka na bazina ya bantu, ye bo vandaka kotisa vwayele ya katikati sambu na kubinga yo.”

Tala ndambu ya bambandu ya bazina ya kele ti zina ya Nzambi na bunkufi, ya beto kemona na Biblia. Yonatani, na Biblia ya Kiebreo, yo kele mutindu yai: Yoh·na·thanʹ to Yehoh·na·thanʹ. Profesere Buchanan ketuba nde yo ketendula nde, “Yaho to Yahowah pesaka.” Zina ya profete Eliya na Kiebreo kele ʼE·li·yahʹ to ʼE·li·yaʹhu. Profesere Buchanan ketuba nde yo ketendula nde “Nzambi na mono kele Yahoo to Yahoo-wah.” Mutindu mosi, zina ya Yozafati na Kiebreo kele Yehoh-sha·phatʹ, disongidila, “Yaho mesambisa.”

Kana beto metanga tetragrame na bitini zole mpamba nde “Yawe,” kisika ya kutula vwayele o ya kemonana na zina ya Nzambi tavanda ve. Kansi, na bazina mingi ya Biblia ya kele ti zina ya Nzambi na kati, vwayele ya katikati yai ya kemonanaka na bazina yango, yo vanda na bunda to na bunkufi: mu mbandu, na Yehonatani ti na Yonatani. Yo yina, Profesere Buchanan ketuba nde sambu na zina ya Nzambi, “ata na kisika mosi ve bo kekatulaka vwayele oo to oh. Na bunkufi, ntangu yankaka bo vandaka sonika ‘Ya,’ kansi ‘Ya-weh’ ve ata fyoti. . . . Na kubinga  tetragrame na ngogo ya kitini mosi, bo vandaka tuba nde ‘Yah’ to ‘Yo.’ Kana kubinga yo na ngogo ya bitini tatu, yo vandaka ‘Yahowah’ to ‘Yahoowah.’ Kansi kana kubinga yo na ngogo ya bitini zole, yo zolaka kuvanda ‘Yaho.’ ”​—⁠Biblical Archaeology Review.

Bantendula yai kesadisa beto na kubakisa mambu ya Gesenius, ntendudi ya bangogo ya Kiebreo, tubaka na mukanda na yandi nde: “Bayina ketubaka nde יְהוָֹה [Ye-ho-wah] kele mutindu kibeni ya kubinga [zina ya Nzambi], bo ke ti banzikisa ya mbote ya kutendula ngindu na bo. Yina mutindu ya mbote ya muntu lenda tendula יְהוֹ [Ye-ho] to יוֹ [Yo], ya beto kemonaka na bazina ya bantu mingi.”​—⁠Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures.

Kansi, Everett Fox, na luyantiku ya Mikanda Tanu ya Moize ya yandi mekatuka kubalula (The Five Books of Moses), yandi ketuba nde: “Ata na mitindu ya ntama, ata na mitindu ya mpa ya bo kemeka na kubinga zina [ya Nzambi] ‘mbote’ na Kiebreo, bo menunga ve. Bo lenda songa ve nzikisa ya sikisiki nde yo kele ‘Yehowa’ ya beto kewaka bantangu ya nkaka, to nde yo kele ‘Yawe’ ya bantendudi kesadilaka.”

Na ntembe ve, ntembe tasuka ve na kati ya bantendudi. Bayuda yambulaka kubinga zina ya Nzambi ntama, na ntwala ba Masorete kubanda kutula bavwayele na kati ya bisono. Yo yina, mpila kele ve na kuzaba kibeni bavwayele ya vandaka na kati ya bisono yai: YHWH (יהוה). Kansi, mazina ya bantu yina kele na Biblia, yina bo yambulaka ve na kubinga mbote, kesonga beto mutindu ya mbote ya bo vandaka kubinga zina ya Nzambi na ntangu ya ntama. Dyambu yai menataka bantendudi mingi na kundima nde, kubinga nde “Yehowa” kele mpenza “kifu” ve, mutindu bo ketubaka.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 31]

“Yehowa” kele mutindu bantu mingi kebingaka zina ya Nzambi banda ntama