Luzingu na Nima ya Lufwa: Bantu Kekwikilaka nde Nki?

“Kana muntu kufwa, keti yandi ta telama diaka?”​—⁠YOBI 14:⁠14.

1, 2. Nki mutindu bantu mingi kesosaka kulembika ntima na ntangu muntu ya bo kezolaka mingi mefwa?

 NA NZO mosi ya bafwa na Mbanza ya New York, banduku ti bantu ya dibuta metula mulongo pima na ntwala ya sanduku ya kukanguka. Bo ketala mvumbi ya mwana-bakala mosi ya bamvula 17 yina mefwa na maladi ya kansere. Mama na yandi kele na mawa ya mingi. Na ntangu yandi kedila, yandi kevutukila mbala na mbala nde: “Ntangu yai, Tommy kele na kyese ya kuluta mingi. Nzambi zolaka nde Tommy kuvanda ti yandi na zulu.” Bo longaka yandi mpidina na dibundu na bo.

² Na Jamnagar, na Inde, na kitamina ya bakilometre kiteso ya 11 000, tata mosi mebikisa bana tatu. Ntangu yai, mwana ya ntete ketula tiya na bankuni sambu na kuyoka mvumbi ya tata na bo. Na ntangu tiya ke na kutotuka, nganga-nzambi mosi ya Bahindu kevutukila bangogo yai ya lusambu ya banzambi na bo na Kisanscrit: “Bika moyo yina ya kefwaka ve kulanda na kuzinga sambu na kukuma moyo ya kyeleka mpenza.”

3. Nki bangyufula bantu kekudiyulaka tuka ntama?

³ Kima ya kyeleka kele nde beto yonso kefwaka. (Roma 5:12) Yo kele mbote kibeni na kudiyula kana lufwa kele nsuka ya mambu yonso. Ntangu Yobi, nsadi ya kwikama ya Yehowa ya ntangu ya ntama, talaka luzingu ya banti, yandi tubaka nde: “Nti kana bo me zenga yo, bo lenda tula ntima nde yo ta mena diaka; matiti na yo fweti basika kaka.” Ebuna bantu? Yobi kuyulaka nde, “Kansi kana muntu kufwa, keti yandi ta telama diaka?” (Yobi 14:​7, 14) Tuka ntama, bantu kesosaka mvutu na bangyufula yai: Keti luzingu kele na nima ya lufwa? Kana luzingu kele na nima ya lufwa, yo kele ya nki mutindu? Ebuna sambu na yo, nki bantu kekwikilaka? Mpi sambu na nki?

 Ngyufula Mosi, Bamvutu Mingi

4. Bantu ya mabundu mingi kekwikilaka nki na yina metala luzingu na nima ya lufwa?

⁴ Bakristu mingi ya bazina mpamba kekwikilaka nde na nima ya lufwa bantu kekwendaka na zulu to na bilungi. Kansi, Bahindu kekwikilaka na dilongi ya lubutuluku. Bamizuluma kekwikilaka nde kilumbu ya kusambisa tavanda na nima ya lufwa. Na kilumbu yango Allah tazenga nkanu ya konso muntu mpi tatinda muntu na muntu na paladisu to na bilungi ya tiya. Na bisika yankaka, bo kevukisaka malongi ya bafwa ya bambuta na bo ti ya Kikristu. Mu mbandu, na Sri Lanka, Babudiste ti bantu ya Katolika kebikisaka byelo ti banela ya kukangula kana muntu mefwa na nzo na bo. Ebuna bo ketulaka sanduku na mpila nde makulu ya sanduku ya mvumbi kutala kyelo ya nganda. Bo kekwikilaka nde kana bo sala mpidina, mpeve to moyo ya mvumbi tabasika na nzo kukonda mpasi. Bantu mingi ya Katolika ti ya Misioni na Westi ya Afrika, kevandaka ti kikalulu ya kubumba kitalatala kana muntu mefwa sambu bantu kuditala ve, mbaimbai bo tamona kizuzi ya mvumbi yango. Ebuna bilumbu 40 na nima, dibuta ti banduku kesalaka feti sambu moyo ya muntu yango memata na zulu.

5. Mabundu mingi kekwikilaka nde nki?

⁵ Ata bangindu ya bantu yai yonso kele ya kuswaswana, yo kemonana nde mabundu mingi kendimaka ngindu mosi. Bo kekwikilaka nde kima mosi kevandaka na kati ya muntu, ya bo kebingaka nde moyo, mpeve, to kivudi, kefwaka ve, nde yo kelandaka na kuzinga kana nitu mefwa. Mabundu ti basekiti mingi ya Kikristu kelongaka nde moyo kefwaka ve. Na dibundu ya Bayuda mpi, bo kelongaka dilongi yai. Dilongi ya lubutuluku ya Bahinduiste mekatukaka na dilongi yai. Bamizuluma kekwikilaka nde kana nitu mefwa, moyo kelandaka na kuzinga. Mabundu yankaka, bonso aborigène australiens, Animisme Africain, lusambu ya Shintō nkutu ti ya Bouddha, kelongaka dilongi yai mosi na mitindu ya kuswaswana.

6. Nki mutindu bantendudi yankaka kemonaka ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve?

⁶ Kansi, kele ti bantu yankaka kekwikilaka nde luzingu ya kuzaba makambu kesukaka na lufwa. Sambu na bo, ngindu ya kutuba nde kivudi ya moyo kekabwanaka ti nitu mpi yo kelandaka na kumona kyese to mpasi, to nde yo kelandaka na kuyindula, kele ngindu mosi ya kukonda mayele. Miguel de Unamuno, nsoniki mpi ntendudi mosi ya Espagne ya mvu-nkama ya 20, kesonika nde: “Kukwikila nde moyo kefwaka ve kele kuzola nde moyo kufwa ve. Kansi kuzola yo ti mpusa mosi ya ngolo kekumisa nge zoba sambu yo kekatula nge mayele.” Bantu yankaka ya kekwikilaka mutindu mosi kele mingi. Mu mbandu: Bafilozofe ya ntama bonso Aristote ti Épicure, munganga Hippocrate, filozofe ya Écossais David Hume, ntendudi ya arabe Averroès, ti Jawaharlal Nehru yina vandaka ministre ya ntete ya luyalu ya Inde na nima ya kimpwanza.

7. Nki bangyufula ya mfunu yina ketadila kukonda kufwa ya moyo beto tatadila ntangu yai?

⁷ Na ntwala ya bangindu ti malongi ya kuswaswana ya mutindu yai, beto kekudiyula nde: Keti ya kyeleka beto kele na moyo mosi ya kefwaka ve? Kana ya kyeleka moyo kefwaka, ebuna nki mutindu dilongi ya luvunu ya mutindu yai lendaka kukota ngolo na kati ya mabundu mingi ya bubu? Yo katukaka na wapi? Yo kele mpenza mfunu nde beto sosa kuzwa bamvutu ya kyeleka mpi ya keyangidika na bangyufula yai, sambu yo yina kesimba luzingu na beto ya bilumbu kekwisa. (1 Korinto 15:19) Kansi, ntete, bika beto fimpa mutindu dilongi ya moyo yina kefwaka ve kubutukaka.

Lubutuku ya Dilongi

8. Nki Socrate ti Platon salaka sambu na kuyedisa ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve?

⁸ Socrate ti Platon kele bafilozofe ya Greki ya mvu-nkama ya tanu N.T.B. yina mezabanaka nde bo kele na kati ya bantu ya ntete yina yedisaka ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve. Na kutuba ya mbote, ngindu yai kubandaka na bo ve. Kansi, bo bantu yedisaka yo ngolo mpi kumisaka yo dilongi ya filozofi. Yo yina, yo kumaka kubenda mingi bantu ya kulonguka banda na bilumbu na bo nge mata. Nkutu lusambu ya Zoroastre ya ntangu ya ntama ya bantu ya Persia ti ya Ezipte yina zingaka na ntwala na bo, vandaka kukwikila mpi nde moyo kefwaka ve. Yo yina beto keyula ntangu yai nde dilongi yango katukaka kibeni na wapi?

9. Nki mupepe kukotaka na luzingu ya bantu ya Ezipte, ya Persia ti ya Grese?

 ⁹ Mukanda mosi (The Religion of Babylonia and Assyria) ketuba nde: “Na inza ya ntama, Ezipte, Persia, ti Grese, bakaka mupepe ya lusambu ya Babilone.” Sambu na yina metala malongi ya Ezipte, mukanda yai kelanda na kutendula nde: “Ntangu Ezipte kutanaka mbala ya ntete ti Babilone, mutindu yo ke ya kusonika na tumabaya ya El-Amarna, bampila kuvandaka kibeni mingi sambu nde bamboninu ti bikalulu ya Babilone kukota na balusambu ya bantu ya Ezipte.” a Yo vandaka mutindu mosi sambu na luzingu ya bantu ya ntama ya Persia mpi ya Grese.

10. Nki bantu ya Babilone vandaka kukwikila sambu na yina metala luzingu na nima ya lufwa?

¹⁰ Kansi, keti bantu ya Babilone ya ntama vandaka kukwikila na dilongi yina ketuba nde moyo kefwaka ve? Profesere Morris Jastrow, Jr., ya Iniversite ya Pennsylvanie na États-Unis, sonikaka mpidiyai sambu na dyambu yango: “Yo vanda bantu to bantwadisi ya mabundu [ya Babilone], bo keyindulaka ve nde kima yina megangamaka lenda fwa kimakulu. [Na ngindu na bo,] lufwa vandaka mutindu ya kuluta na luzingu yankaka. Ebuna kikuma muntu kezingilaka ve kimakulu [na luzingu yai,] kele sambu na ntangu yandi tafwa, yandi takwenda kuzinga luzingu ya mutindu yankaka.” Ee, bantu ya Babilone vandaka kukwikila mpi nde luzingu ya mutindu yankaka kevandaka dyaka na nima ya lufwa. Bo vandaka kumonisa yo na kuzikaka bima kumosi ti mvumbi sambu yandi kwenda kusadila yo na Bwala ya Bafwa.

11, 12. Na nima ya Mvula ya Ngolo, nki kisika dilongi yina ketuba nde moyo kefwaka ve kubasikaka?

¹¹ Yo kemonana pwelele nde, dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve katukaka na Babilone ya ntama. Keti yo kele ya kyeleka? Ee, sambu Biblia ketuba nde Nemrodi, ntekolo ya Noa, muntu tungaka mbanza ya Babele, to Babilone. Na nima ya Mvula ya Ngolo yina nokaka na ntoto ya mvimba na ntangu ya Noa, bantu yonso vandaka kutuba kaka ndinga mosi, ye bo vandaka mpi na lusambu kaka mosi. Nemrodi vandaka “mbeni ya Yehowa” mpi yandi ti bantu na yandi bo zolaka dyaka ‘kudipesa lukumu.’ Mpila Nemrodi salaka mbanza mpi tungaka nzo-zulu mosi pana, yandi basisaka lusambu mosi ya kuswaswana.​—⁠Kuyantika 10:​1, 6, 8-10; 11:​1-4.

¹² Masolo ya bambuta ya ntama ketubaka nde Nemrodi fwaka lufwa mosi ya mpasi. Yo fwete vanda nde, na nima ya lufwa na yandi, bantu ya Babilone yantikaka kuzitisa yandi mingi kibeni sambu yandi vandaka mubandisi, mutungi, mpi ntotila ya ntete ya mbanza na bo. Sambu nzambi Marduk (Merodach) bo vandaka kubaka yandi bonso mubandisi ya Babilone, bantotila mingi ya Babilone bo pesaka bo nkutu zina na yandi, bantendudi yankaka pesaka ngindu nde Marduk kele zina ya bo pesaka Nemrodi ya bo kukumisa nzambi. (2 Bantotila 25:27; Yezaya 39:1; Yeremia 50:⁠2) Kana yo kele mpidina, ebuna ngindu yina ya kutuba nde muntu kele ti moyo ya kezingaka na nima ya lufwa fwete vanda yo yantikaka na ntangu Nemrodi kufwaka. Ata yo vanda nki mutindu, mambu ya nkenda ketuba kemonisa nde na nima ya Mvula ya Ngolo, dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve butukaka na Babele, to Babilone.

13. Nki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kupanzanaka na ntoto ya mvimba, ye nki mbuma yo butaka?

¹³ Biblia ketuba dyaka nde Nzambi kukangisaka kisalu ya bantu yai vandaka kutunga Babele. Yandi valangasaka ndinga na bo. Bo vandaka kukuka dyaka ve na kusolula. Yo yina, bo yambulaka kisalu na bo. Bo panzanaka na “nsi-ntoto yonso.” (Kuyantika 11:​5-9) Beto fwete simba nde ata ndinga ya bantu yai zolaka tunga nzo-zulu kuvilaka, mabanza na bo ti malongi na bo kuvilaka ve. Yo yina, na bisika yonso ya bo vandaka kukwenda, bo vandaka kunata bangindu na bo ti malongi na bo. Mpidina, malongi ya lusambu ya Babilone, kumosi ti yina ya ketubaka nde moyo kefwaka ve, panzanaka na ntoto ya mvimba mpi yo kumaka kisika ya mabundu ya nene yina kele bubu yai na inza. Kintinu ya inza ya mvimba ya lusambu ya luvunu kubasikaka mutindu yai. Yo yina Biblia ketendula yo mbote-mbote nde yo kele “[Babilone ya nene], mama ya bankento ya bandumba ti ya mambu ya mbi mpenza ya nsi-ntoto.”​—⁠Kusonga 17:⁠5.

 Kintinu ya Dibundu ya Luvunu Mekota na Ndambu ya Esti

14. Nki mutindu malongi ya Babilone panzanaka na ndambu ya Inde?

¹⁴ Bantu ya nkenda yankaka ketubaka nde kiteso ya bamvula 3500 meluta, bantu mosi ya bo vandaka kubinga nde ba Aryen katukaka na ndambu ya nordi-westi sambu na kwenda kutunga na Muwanda ya Bahindu yina kele bubu yai na Pakistan ti Inde. Banda na kisika yina, bo kumaka kupanzana na nseke ya Nzadi Gange ti na kati ya Inde. Bantu ya melongukaka nkenda mingi ketubaka nde malongi ya bantu yai vandaka kukatuka na malongi ya ntama ya Iran ti ya Babilone. Ebuna, bangindu ya lusambu ya bantu yai, kubasisaka lusambu ya Bahindu.

15. Nki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve mekotaka na lusambu ya Bahindu ya bubu yai?

¹⁵ Na Inde, ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve, bo kumaka kubinga yo nde lubutuluku. Bantu ya mayele ya Hindu, yina vandaka kunwana ti makambu ya mbi yonso mpi ti mpasi yina bantu kemonaka, kuzwaka ngindu ya bo kebingaka nde nsiku ya Karma, nsiku ya kikuma ti malanda. Ntangu bo vukisaka nsiku yai ti ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve, bo zwaka dilongi ya lubutuluku. Na dilongi yai bo ketubaka nde muntu kebakaka matabisi to ndola na luzingu yina kelanda sambu na mambote to mambi ya yandi salaka na luzingu ya ntete. Lukanu ya muntu ya kwikama kele moksha, to kukatuka na kimpika ya kubutukabutuka sambu na kuvukana ti yina bo kebingaka nde kyeleka ya nsuka, to Nirvana. Na nima ya bamvu-nkama mingi, ntangu lusambu ya Bahindu vandaka kupanzana, dilongi ya lubutuluku mpi kupanzanaka. Yo yina dilongi ya lubutuluku mekumaka ngolo na lusambu ya Bahindu ya bubu.

16. Nki dilongi yina metala Bwala ya Bafwa mekotaka ngolo na kati ya malongi ti bisalu mingi ya ndambu ya Esti ya Azia?

¹⁶ Balusambu yankaka bonso ya Bouddha, ya Bajaïna, ya Basikh, basikaka na lusambu ya Bahindu. Bantu ya balusambu yai kekwikilaka mpi na lubutuluku. Lusambu ya Bouddha kotaka na ndambu ya Esti ya Azia, na Chine, na Japon, ti na bisika yankaka. Kuna, yo sobaka kibeni mutindu ya kuzinga ti malongi ya mabundu ya ndambu yai yonso. Ebuna yo kwisaka kubuta balusambu mingi ya vandaka ti malongi ya kuvukisavukisa ya kukatukaka na Bouddha, na bampeve ya mbi, ti na lusambu ya bambuta. Na kati ya balusambu yai kele ti yankaka kunikisaka kibeni ndambu yai. Mu mbandu lusambu ya Tao, ya Confucius ti ya Shintō. Dilongi ya kutuba nde luzingu kevandaka dyaka kana nitu mefwa, kukotaka mutindu yai na kati ya malongi ti bisalu ya mabundu mingi ya ndambu yai ya inza.

Ebuna na Lusambu ya Bayuda, na Kikristu, ti na Lusambu ya Bamizuluma?

17. Nki Bayuda ya ntama vandaka kukwikila sambu na yina metala luzingu na nima ya lufwa?

¹⁷ Nki bantu ya lusambu ya Bayuda, ya Kikristu, ti ya Bamizuluma kekwikilaka na yina metala luzingu na nima ya lufwa? Lusambu ya Bayuda kele mbuta ya balusambu yai yonso. Yo yantikaka ntama kibeni ti Abrahami, kiteso ya bamvula 4000, na ntwala Socrate ti Platon kubasisa dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve. Bayuda ya ntangu ya ntama vandaka kukwikila nde bafwa tafutumuka. Bo vandaka kukwikila ve nde muntu kefwaka ve. (Matayo 22:​31, 32; Baebreo 11:19) Ebuna, nki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na lusambu ya Bayuda? Nkenda kepesa mvutu.

18, 19. Nki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na lusambu ya Bayuda?

¹⁸ Na mvu 332 N.T.B., Alexandre le Grand, nungaka na kubotula Moyen-Orient, kumosi ti Yeruzalemi. Na ntangu bilandi ya Alexandre landaka bisalu na yandi ya kulonga bantu luzingu ya Grese, baluzingu yai zole ya Grese ti ya Bayuda vukanaka. Na nima ya mwa ntangu, Bayuda kudikotisaka na bangindu ya Grese, mpi bankaka nkutu kumaka bafilozofe.

 ¹⁹ Philo ya Alexandrie, muntu ya mvu-nkama ya ntete ya T.B., vandaka mosi na kati ya bafilozofe ya Bayuda ya mutindu yina. Yandi vandaka kupesa lukumu na Platon mpi yandi salaka yonso sambu na kutendula lusambu ya Bayuda na bangogo ya filozofi ya Grese, mpidina yandi yidikaka nzila sambu na Bayuda ya mayele yina takwisa na nima. Talmud, disongidila bantendula ya kusonika ya bansiku ya munoko ya barabi, kele mpi ti mupepe ya mabanza ya Grese. Mukanda mosi (Encyclopaedia Judaica) ketuba nde: “Barabi ya Talmud vandaka kukwikila nde moyo kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa.” Na nima, mikanda ya maswekamu ya Bayuda yina kwisaka kubasika na nima, bonso Cabala, kekwenda nkutu ntama tii na kulonga dilongi ya lubutuluku. Mpidina, ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na nsinsi na lusambu ya Bayuda na nzila ya filozofi ya Grese. Ebuna dilongi yai kukotaka nki mutindu na Kikristu?

20, 21. (a) Nki mutindu Bakristu ya ntete vandaka kutadila filozofi ya Platon ti ya Grese? (b) Nki kusalaka nde bangindu ya Platon kuvukana ti malongi ya Bukristu?

²⁰ Bukristu ya kyeleka yantikaka ti Yezu Kristu. Miguel de Unamuno, yina beto yitaka kutubila, sonikaka mpidiyai sambu na Yezu: “Yandi vandaka kukwikila na lufutumuku ya nsuni, mutindu Bayuda vandaka kukwikila yo, kansi yandi vandaka kukwikila ve nde moyo kefwaka ve, na mutindu ya malongi ya Platon [ya Grese].” Yandi sukisaka nde: “Kukonda kufwa ya moyo . . . kele dilongi ya filozofi ya bampani.” Na ntangu beto ketanga mambu yai, beto kebakisa sambu na nki ntumwa Polo kebisaka ngolo Bakristu ya mvu-nkama ya ntete sambu na yina metala “[filozofi ti] malongi ya mpamba-mpamba ti ya luvunu, yina ke katukaka na mambu yina ya bantu ke longaka ti na bampeve yina ke yalaka bantu ya nsi-ntoto, kansi yo ke katukaka na malongi ya Kristo ve.”​—⁠Kolosai 2:⁠8.

²¹ Kansi, nki ntangu mpi nki mutindu “dilongi ya filozofi” yai “ya bampani” kotaka na Kikristu? Ansiklopedi mosi (New Encyclopædia Britannica) ketendula nde: “Banda na katikati ya mvu-nkama ya 2 T.B., Bakristu yina vandaka kulonguka mwa filozofi ya Grese yantikaka kuwa nsatu ya kutubila lukwikilu na bo na kusadilaka bangogo na yo, sambu na kuyangidika ngangu na bo mosi mpi sambu na kubalula ntima ya bampani yina melongukaka. Filozofi ya bo vandaka kusepela na yo mingi vandaka ya Platon.” Bafilozofe zole ya ntete ya mutindu yina kotisaka mupepe ya ngolo na malongi ya Kikristu. Mosi zina na yandi Origène ya Alexandrie, yankaka Augustin ya Hippone. Bantu yai yonso zole, bangindu ya Platon kukotilaka bo mingi kibeni, ye bo bantu kuvukisaka bangindu yai ti malongi ya Kikristu.

22. Nki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kubikalaka kaka ngolo na lusambu ya Bamizuluma?

²² Ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na lusambu ya Bayuda ti na Kikristu na nzila ya mupepe ya malongi ya Platon. Kansi yo kotaka na lusambu ya Bamizuluma tuka na luyantiku na yo. Koran, mukanda ya santu ya Bamizuluma, kelongaka nde muntu kele ti moyo yina kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa. Yo  ketubaka nde nkanu ya nsuka ya moyo lenda vanda luzingu na kati ya masamba ya paladisu na zulu to ndola na kati ya bilungi ya tiya. Mambu yai ketendula ve nde bantendudi ya Arabe mekaka ve na kuvukisa malongi ya Bamizuluma ti filozofi ya Grese. Ya kyeleka, ba Arabe kusadilaka mpi ndambu ya filozofi ya Aristote. Ata mpidina, dilongi yina ya kutuba nde moyo kefwaka ve, Bamizuluma kekwikilaka na yo tii bubu yai.

23. Nki bangyufula ya mfunu yina ketadila lufwa beto tatadila na disolo na beto yina kelanda?

²³ Yo kemonana pwelele nde, mabundu ya inza ya mvimba melongaka malongi bisakasaka ya mbi sambu na yina metala Bwala ya Bafwa. Malongi yango yonso mekatukaka na ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve. Ye malongi yai mekotilaka bantu mingi. Nkutu yo mekumaka kuyala bo mpi yo mekumisaka bo bampika. Na ntangu beto kekutana ti mambu yai yonso, beto kemona mfunu ya kuyula ngyufula yai: Keti mpila kele ya kuzaba kyeleka sambu na yina metala mambu yina kekuminaka beto kana beto mefwa? Keti luzingu kele na nima ya lufwa? Nki Biblia ketuba sambu na dilongi yai? Beto tatadila yo na disolo na beto ya melanda.

[Noti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Lenda Tendula?

◻ Nki mabundu mingi kekwikilaka na yina metala luzingu na nima ya lufwa?

◻ Nki mutindu nkenda ti Biblia kemonisa nde dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kubasikaka na Babilone?

◻ Na nki mutindu dilongi ya Babilone yina ketuba nde moyo kefwaka ve mekotaka na mabundu ya ndambu ya Esti?

◻ Nki mutindu dilongi ya kutuba nde moyo kefwaka ve kotaka na lusambu ya Bayuda, na Kikristu ti na lusambu ya Bamizuluma?

[Bangiufula ya Disolo ya Kulonguka]

[Bifwanisu ya kele na lutiti 22, 23]

Kununga ya Alexandre le Grand nungaka na kubotula bwala ya Bayuda salaka nde luzingu ya Bayuda kuvukana ti ya bantu ya Grese

Augustin sosaka kuvukisa filozofi ya Platon ti malongi ya Bukristu

[Bangogo ya kemonisa kisina ya bafoto]

Alexandre: Musei Capitolini, Roma; Augustin: Yo mekatuka na mukanda Great Men and Famous Women