Luzingu na Nima ya Lufwa: Biblia Ketubaka nde Nki?

“Nge kele ntoto [“putulu,” NW], nge ta vutuka mpi na ntoto.”​—⁠KUYANTIKA 3:⁠19.

1, 2. (a) Nki bangindu ya kuswaswana bantu kevandaka ti yo sambu na yina metala Bwala ya Bafwa? (b) Nki beto fwete tadila sambu na kuzaba nki Biblia kelonga sambu na moyo?

 NIKHILANANDA, filozofe mosi ya ba Hindu, kutubaka nde: “Dilongi ya kunyokula bantu mvula na mvula kewakana ve ti yina ketuba nde Nzambi kezolaka bima yina yandi gangaka. . . . Kukwikila nde moyo tabaka ndola ya mvula na mvula sambu na bifu yina yo salaka bamvula fyoti, nkatu kupesa yo ntangu ya kusoba, kele kuyindula mbi kibeni.”

² Dilongi ya kunyokula bantu mvula na mvula ketungisaka bantu mingi bubu yai bonso mpila yo tungisaka Nikhilananda. Mutindu mosi, bantu yankaka kemonaka mpasi na kubakisa malongi bonso ya Nirvâna mpi kuzinga na kuwakana ti lugangu. Ata bantu yina ketubaka nde malongi na bo bo kebakaka yo na kati ya Biblia, bo kevandaka ti bangindu ya kuswaswana na yina metala disongidila ya moyo mpi nki yo kekumaka kana beto mefwa. Kansi nki kibeni Biblia ketuba sambu na moyo? Sambu na kuzwa mvutu, beto fwete tadila bantendula ya bangogo ya Kiebreo ti ya Kigreki yina bo kebalulaka nde “moyo” na kati ya Biblia.

Yina Biblia Ketuba Sambu na Moyo

3. (a) Nki ngogo bo mebalulaka nde “moyo” na Masonuku ya Kiebreo, ye yo ketendula ntetentete nki? (b) Nki mutindu Kuyantika 2:7 kendimisa beto nde ngogo “moyo” lenda tendula muntu?

³ Ngogo ya Kiebreo ya bo kebalula nde “moyo” kele neʹphesh, mpi yo kemonanaka mbala 754 na kati ya Masonuku ya Kiebreo. Neʹphesh kele nki? Diksionere mosi (The Dictionary of Bible and Religion) ketuba nde yo “ketendulaka mingi kigangwa ya mvimba ya kezinga, muntu ya mvimba.” Ntendula yai kemonana pwelele na  mutindu ya Biblia ketendula moyo na Kuyantika 2:7 (NW): “Yehowa Nzambi salaka muntu na putulu ya ntoto mpi yandi fulaka na kati ya mabulu ya mbombo na yandi pema ya luzingu, ebuna muntu kumaka moyo ya kezinga.” Simba nde muntu ya ntete “kumaka” moyo. Disongidila, Adami kubakaka ve moyo; kansi yandi vandaka moyo. Kaka mpila muntu yina mekuma munganga kele munganga. Buna, awa ngogo “moyo” ketendula muntu ya mvimba.

4. Nki ngogo bo mebalulaka nde “moyo” na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, ye yo ketendula ntetentete nki?

⁴ Ngogo ya bo mebalula nde “moyo” (psy·kheʹ) kemonana mbala kuluta nkama na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu. Bonso neʹphesh, ngogo yai ketendulaka mbala mingi muntu ya mvimba. Mu mbandu, tala bantela yai: “Moyo na mono ke na mawa.” (Yoane 12:​27, NW) “Konso moyo yantikaka kuwa boma.” (Bisalu 2:​43, NW) “Bika konso moyo kulemfukila biyeka ya zulu.” (Roma 13:​1, NW) “Beno tuba na kulembika yonso na myoyo yina kele na mawa.” (1 Tesalonika 5:​14, NW) “Bantu fyoti, disongidila, myoyo nana, gulukaka na masa.” (1 Piere 3:​20, NW) Yo kemonana pwelele nde psy·kheʹ, ti neʹphesh kele kiteso mosi. Yo ketendula muntu ya mvimba. Sambu na ntendudi Nigel Turner, ngogo yai ketendula “lutungu yonso ya muntu, muntu, nitu ya kinsuni yina kele ti rûaḥ [mpeve] ya Nzambi yina kepemaka na kati na yo. . . . Bo ketubila mingi muntu ya mvimba.”

5. Keti bambisi kele myoyo? Tendula.

⁵ Na Biblia ngogo “moyo” bo kesadila yo ve kaka sambu na bantu kansi mpi sambu na bambisi. Mu mbandu, Kuyantika 1:20 (NW) ketuba nde kilumbu Nzambi gangaka bigangwa yina kezingaka na nzadi, yandi tumaka nde: “Bika masa kufuluka ti myoyo mingi ya kezinga.” Ebuna na kilumbu ya kuganga ya kulandaka, Nzambi tubaka nde: “Bika ntoto kubuta myoyo na kulandaka ndonga na yo, mbisi ya bwala ti mbisi ya ketambulaka mpi mbisi ya mfinda ya ntoto na kulandaka ndonga na yo.”​—⁠Kuyantika 1:​24, NW; fwanisa ti Kutanga 31:​28, NW.

6. Beto lenda tuba nki na mutindu Biblia kesadilaka ngogo “moyo”?

⁶ Na Biblia, ngogo “moyo” lenda tendula muntu to mbisi, to yo lenda tendula luzingu yina muntu to mbisi kele na yo. (Tala lupangu yai na zulu.) Ntendula ya “moyo” yina Biblia kepesa kele ya petepete, ya sikisiki mpi yo mefuluka ve ti bafilozofi mpi bibangabanga ya bantu. Yo yina ngyufula ya mfunu ya beto fwete kudiyula kele  yai: Biblia ketubaka nde moyo kekumaka nki kana yo mefwa?

Bafwa Kezabaka Kima Ve

7, 8. (a) Masonuku kesonga beto nki sambu na yina metala nkadilu ya bafwa? (b) Pesa bambandu ya Biblia yina kemonisa nde moyo lenda fwa.

⁷ Nkadilu ya bafwa bo ketendula yo pwelele na Longi 9:​5, 10, kisika beto ketanga nde: “Bantu ya kufwa kuzaba kima ve. . . . Na nsi ya bafwa . . . kisalu kele ve, ngindu kele ve, mayele mpi kele ve.” Pana yo kesonga nde lufwa kele kukonda luzingu. Muyimbi-bankunga sonikaka nde na ntangu muntu kefwaka, ‘yandi ke vutukaka na ntoto; na kilumbu yo yina bangindu na yandi yonso ke sukaka.’ (Nkunga 146:⁠4) Bafwa kezabaka kima ve, bo kenikanaka ve.

⁸ Ntangu Nzambi pesaka ndola na Adami, Yandi tubaka nde: “Nge kele ntoto [“putulu,” NW], nge ta vutuka mpi na ntoto.” (Kuyantika 3:19) Na ntwala Nzambi kusala yandi na putulu ya ntoto mpi kupesa yandi luzingu, Adami vandaka ve. Na ntangu yandi fwaka, Adami vutukaka na nkadilu yina. Ndola na yandi vandaka lufwa​—⁠kansi kusoba kisika ve. Ebuna moyo na yandi kumaka nki? Sambu na kati ya Biblia ngogo “moyo” ketendulaka mbala mingi muntu, ntangu beto ketuba nde Adami kufwaka, beto ketuba nde moyo yina vandaka kubingama nde Adami kufwaka. Mambu yai lenda yitukisa muntu yina kekwikilaka nde moyo kefwaka ve. Kansi, Biblia ketuba nde: “Moyo yina kesumuka​—⁠yo yina tafwa.” (Ezekiele 18:​4, NW) Levi 21:1 (NW) ketubila “moyo ya kufwa” (“mvumbi,” Bible na Kituba). Ebuna Banazirea bo vandaka kutubila bo nde bo fwete pusana ve penepene na “konso moyo yina ya kufwa” (“nitu ya kufwa,” Lamsa).​—⁠Kutanga 6:​6, NW.

9. Nki Biblia kezola kutuba na ntangu yo ketuba nde ‘moyo ya Rashele vandaka kubasika’?

⁹ Ebuna beto tatuba nki sambu na mambu yina Kuyantika 35:18 ketuba sambu na lufwa ya mawa yina kubwilaka Rashele na ntangu yandi butaka mwana na yandi ya zole? Beto ketanga mpidiyai na mvese yango: “Rashele vandaka penepene na kufwa. Ntangu yandi zolaka kufwa kimakulu [Ntangu moyo na yandi vandaka kubasika,” NW], yandi bingaka mwana Bene-Oni, kansi Yakobi pesaka yandi zina Benyamini.” Keti mvese yai ketendula nde Rashele vandaka ti kima mosi na kati na yandi yina basikaka na lufwa na yandi? Ve. Zaba nde, ngogo “moyo” lenda tendula mpi luzingu yina muntu kele na yo. Na kisika yai, “moyo” ya Rashele ketendula kaka “luzingu” na yandi. Yo yina Babiblia yankaka kebalulaka ntela yai “moyo na yandi vandaka kubasika” nde “luzingu na yandi vandaka kukulumuka” (Knox), “yandi pemaka kupema ya nsuka” (Traduction Œcuménique de la Bible), mpi “luzingu na yandi basikaka yandi” (Bible in Basic English). Kele ve ata ti kima mosi yina kesonga nde kitini mosi ya diswekamu ya Rashele kuzingaka dyaka na nima ya lufwa na yandi.

10. Na nki mutindu moyo ya mwana-bakala ya fwola mosi yina kufutumukaka “vutukaka na kati na yandi”?

¹⁰ Yo kele kiteso mosi ti lufutumuku ya mwana-bakala ya fwola mosi, yina bo mesonikaka na 1 Bantotila kapu 17. Na mvese 22, (NW) beto ketanga nde Eliya sambilaka mwana-bakala yango, “Yehowa waka ndinga ya Elia, ebuna moyo ya mwana vutukaka na kati na yandi ye yandi yantikaka kuzinga.” Awa dyaka, ngogo  “moyo” ketendula “luzingu.” Yo yina, New American Standard Bible ketuba nde: “Luzingu ya mwana vutukilaka yandi, ye yandi zingaka diaka.” Ee, kuvandaka luzingu, kima yankaka ve ya kifwani, kuvutukaka na mwana yina ya bakala. Dyambu yai kewakana ti mambu yina Elia tubaka na mama ya mwana: “Tala, mwana na nge [muntu ya mvimba] ke na moyo [“na luzingu,” NW]!”​—⁠1 Bantotila 17:⁠23.

Mpeve Kele Inki?

11. Sambu na nki ngogo “mpeve” lenda tendula ve kima mosi ya kukonda nitu yina kezingaka dyaka kana nitu mefwa?

¹¹ Biblia ketuba nde kana muntu mefwa, “mpeve na yandi kebasika, yandi kevutuka na ntoto na yandi.” (Nkunga 146:​4, NW) Keti yo ketendula nde mpeve mosi ya kukonda nitu kebasikaka kimuntukimuntu mpi kezingaka na nima ya lufwa ya muntu? Yo lenda vanda mpidina ve, sambu muyimbi-bankunga ketuba dyaka nde: “Na kilumbu yo yina, bangindu na yandi me suka.” Ebuna, mpeve kele nki, mpi nki mutindu yo ‘kebasikaka’ na kati ya muntu na ntangu ya lufwa na yandi?

12. Ngogo ya Kiebreo ti ya Kigreki ya bo kebalulaka nde “mpeve” na kati ya Biblia ketendula nki?

¹² Na kati ya Biblia, bangogo ya bo mebalulaka nde “mpeve” (na Kiebreo, ruʹach; na Kigreki, pneuʹma) ketendula ntetentete “pema.” Yo yina, na kisika ya kutuba nde “mpeve na yandi kebasika,” mbalula ya R. A. Knox kesadila ntela yai: “Pema kebasikaka na nitu na yandi.” (Nkunga 145:⁠4) Kansi, ngogo “mpeve” ketendula kaka ve kupema. Mu mbandu, sambu na kutendula kufwa ya bantu ti ya bambisi na Mvula ya Ngolo, Kuyantika 7:22 (NW) ketuba nde: “Bima yonso yina vandaka na pema ya ngolo [to mpeve; na Kiebreo, ruʹach] ya luzingu yina vandaka kusala na mabulu ya mbombo na yo, disongidila bima yonso yina vandaka na ntoto ya kukauka, kufwaka.” Buna, “mpeve” lenda tendula ngolo ya luzingu yina kesalaka na bigangwa yonso ya kezinga, bantu ti bambisi, mpi kima kesimbaka yo kele kupema.

13. Nki mutindu mpeve kevutukaka na Nzambi kana muntu mefwa?

¹³ Ebuna nki Longi 12:7 (NW) ketendula ntangu yo ketuba nde kana muntu mefwa, “mpeve kevutukaka na Nzambi ya kyeleka yina pesaka yo”? Keti yo kezola kutuba nde mpeve kezengisaka matuti kimuntukimuntu sambu na kwenda kukuta Nzambi? Ata kima mosi ve kendimisa yo. Sambu mpeve kele ngolo ya luzingu, Biblia ketuba nde yo “kevutukaka na Nzambi,” disongidila nde kivuvu ya muntu yina ya kuzinga dyaka na bilumbu kekwisa mekuma na maboko ya Nzambi. Kaka Nzambi muntu lenda vutula mpeve, to ngolo ya luzingu, na kupesaka dyaka muntu yango luzingu. (Nkunga 104:30) Kansi, keti Nzambi ke na lukanu ya kusala mutindu yina?

‘Yandi Tafutumuka’

14. Nki Yezu tubaka mpi nki yandi salaka sambu na kulembika mpi na kupesa kikesa na bampangi ya Lazare yina vidisaka mpangi na bo?

¹⁴ Na Betania, mbanza mosi ya fyoti yina vandaka na kitamina ya bakilometre tatu na Esti ya Yeruzalemi, Marta ti Maria kedila mpangi na bo Lazare yina kufwaka lufwa ya kukonda kukana. Yezu mpi kuwaka mawa bonso bo, sambu yandi vandaka kuzola Lazare ti bampangi na yandi ya bankento. Nki mutindu Yezu lendaka lembika bampangi ya Lazare? Yo lombaka ve nde yandi tubila bo mambu ya mpasi ya bo zolaka kubakisa ve. Yandi zabisaka bo kyeleka. Yezu tubaka nde: “Mpangi na nge [“tafutumuka,” NW].” Na nima Yezu kwendaka na mazyamu, ebuna yandi futumunaka Lazare. Yandi pesaka dyaka luzingu na muntu yai vandaka ya kufwa tuka bilumbu iya!​—⁠Yoane 11:​18-23, 38-44.

15. Nki mutindu Marta kudiwaka na mambu yina Yezu tubaka mpi salaka?

¹⁵ Keti Marta yitukaka na kuwa Yezu ketuba nde Lazare “tafutumuka”? Ziku ve. Sambu, yandi vutulaka nde: “Mono zaba nde yandi [“tafutumuka,” NW] na kilumbu ya nsuka.” Marta vandaka kukwikila dezia na lusilu ya lufutumuku. Na nima Yezu tubilaka yandi nde: “[“Mono kele lufutumuku mpi luzingu,” NW]. Konso muntu yina me ndimaka mono [“tafutumuka,” NW], ata yandi me fwa.” (Yoane 11:​23-25) Kimangu ya kuvutula Lazare na luzingu pesaka dyaka lukwikilu ya Marta ngolo mpi yo kotisaka lukwikilu na ntima ya bantu yankaka. (Yoane 11:45) Kansi ngogo “lufutumuku” ketendula nki mpenza?

16. Ngogo “lufutumuku” ketendula nki?

 ¹⁶ Ngogo ya Kigreki yai a·naʹsta·sis, yo yina bo kebalula nde “lufutumuku.” Yo ketendula ntetentete “kutelama dyaka.” Bantu yina balulaka Kigreki na Kiebreo balulaka ngogo yai a·naʹsta·sis na bangogo yina ketendula “kuzinga dyaka ya bafwa” (na Kiebreo techi·yathʹ ham·me·thimʹ). a Yo yina, lufutumuku ketendula kutedimisa muntu na lufwa: kuvutula to kutedimisa dyaka luzingu ya muntu.

17. (a) Sambu na nki kufutumuna bantu tavanda ve kima mosi ya mpasi sambu na Yehowa Nzambi ti Yezu Kristu? (b) Nki lusilu Yezu pesaka sambu na bantu yina kele na mazyamu ya mbambukilu?

¹⁷ Sambu Yehowa Nzambi kele na mayele ya kuluta mpi na mabanza ya kukuka, yandi lenda futumuna muntu kukonda mpasi. Yandi kele na mpasi ve na kuyibuka luzingu ya bafwa, disongidila, bumuntu na bo, nkenda ya luzingu ya muntu na muntu, ti bidimbu ya fyoti fyoti ya kuzabila bo. (Yobi 12:13; fwanisa ti Yezaya 40:26.) Dyaka, mutindu yo kemonana na mbandu ya Lazare, Yezu Kristu kele ti luzolo ya mbote mpi yandi mefwana na kufutumuna bafwa. (Fwanisa ti Luka 7:​11-17; 8:​40-56.) Yo mpi Yezu Kristu tubaka nde: “Ntangu ke kwisa, bantu yonso yina me fwaka kele na maziamu [“ya mbambukilu,” NW], bo ta wa ndinga na yandi [ya Yezu]; ebuna bo ta basika.” (Yoane 5:​28, 29) Ee, Yezu Kristu silaka nde bantu yina yonso kele na mabanza ya Yehowa tafutumuka. Yo kemonana pwelele nde, na ngindu ya Biblia, moyo kefwaka mpi nkisi ya lufwa kele lufutumuku. Kansi bantu mingi kibeni mezingaka mpi mefwaka. Ebuna banani na kati na bo kele na mabanza ya Nzambi, mpi kevingila lufutumuku?

18. Banani tafutumuka?

¹⁸ Bansadi ya Yehowa yina zingaka luzingu mosi ya lunungu tafutumuka. Kansi, mafunda ya bantu yankaka kufwaka nkatu kumonisa kana bo zolaka kulanda bansiku ya lunungu ya Nzambi to ve. Bo zabaka kwa bo ve malombu ya Yehowa to bo kondaka ntangu ya kusala bansoba yina kele mfunu. Bantu yai yankaka mpi kele na mabanza ya Nzambi ye bo tafutumuka, sambu Biblia kesila nde: “Bantu ya mbote ti bantu ya mbi ta telama na lufwa.”​—⁠Bisalu 24:⁠15.

19. (a) Nki mbona-meso ntumwa Yoane kumonaka sambu na bafutumuki? (b) Nki bo ta ‘losa na dizanga ya tiya,’ ye kutuba yai ketendula nki?

¹⁹ Ntumwa Yoane monaka na mbona-meso mosi ya kyese bafutumuki metelama na ntwala ya kiti ya kimfumu ya Nzambi. Na kutendula yo, yandi sonikaka nde: “Nzadi-mungwa vutulaka bantu ya kufwa yina fwaka na masa. Lufwa ti [“Hadesi,” NW], yo vutulaka mpi bantu na yo. Ebuna Nzambi sambisaka bantu yonso, konso muntu na mambu yina ya yandi salaka. Bo losaka na dizanga ya tiya, lufwa ti [“Hadesi,” NW].  (Dizanga yina ya tiya kele lufwa ya zole).” (Kusonga 20:​12-14) Yindula ntete nki dyambu yai kezola kutuba! Bafwa yonso yina kele na mabanza ya Nzambi tabasika na Hadesi to Sheole, mazyamu ya bantu yonso. (Nkunga 16:10; Bisalu 2:31) Na nima ‘lufwa ti Hadesi’ bo talosa yo na kisika yina kebingama nde ‘dizanga ya tiya,’ kidimbu ya lufwa ya kimakulu. Mazyamu ya bo kezikaka bantu yonso tavanda dyaka ve.

Kivuvu ya Kuswaswana!

20. Bantu mingi ya kefwa bubu yai, ntangu bo tafutumuka bo takuta kisika ya nki mutindu?

²⁰ Ntangu bambidi ya bantu tafutumuka, bo tavutuka ve sambu na kuzinga na ntoto ya kukonda bantu. (Yezaya 45:18) Ntangu bo tabasika, bo takuta kisika ya kitoko mpenza mpi bo takuta bakartie, bilele, ti madya mingi mebongisamaka sambu na bo. (Nkunga 67:6; 72:16; Yezaya 65:​21, 22) Banani tabongisa bima yai yonso? Yo kemonana pwelele nde, bantu tazinga na inza ya mpa na ntwala lufutumuku kusalama na ntoto. Kansi banani yango yina?

21, 22. Nki kivuvu ya kuswaswana kevingila bantu yina kezinga na “bilumbu ya nsuka”?

²¹ Kulungana ya mbikudulu ya Biblia kemonisa nde beto kele na kuzinga “bilumbu ya nsuka” ya ngidika ya bima yai. b (2 Timoteo 3:⁠1) Ntangu yai, kubika fyoti Yehowa Nzambi kekota na makambu ya bantu mpi yandi kekatula mambi na zulu ya ntoto. (Nkunga 37:​10, 11; Bingana 2:​21, 22) Na ntangu yina, nki takumina bantu yina kesadila Nzambi na kwikama yonso?

²² Yehowa tafwa ve bantu ya lunungu kumosi ti bantu ya mbi. (Nkunga 145:20) Yandi mesalaka ntete ve kima ya mutindu yina, mpi yandi tasala yo ve na ntangu yandi tayobisa ntoto na kukatula mambi yonso. (Fwanisa ti Kuyantika 18:​22, 23, 26.) Mukanda ya nsuka ya Biblia ketubila “kibuka mosi ya nene, yina ata muntu mosi ve lungaka kutanga, bo katukaka na bansi yonso ti bikanda ti bantu ti bandinga,” bo kebasika na “mpasi ya nene.” (Kusonga 7:​9-14, NW) Ee, mbidi ya nene ya bantu taguluka na mpasi ya nene yina tasukisa inza yai ya mbi, ebuna bo takota na inza ya mpa ya Nzambi. Kuna, bantu ya bulemfu lenda baka mpenza mambote ya ngidika ya kitoko ya Nzambi salaka sambu na kukatula bantu na kimpika ya disumu ti lufwa. (Kusonga 22:​1, 2) Na mutindu yai, “kibuka ya nene” tafwa ve ata fyoti. Kivuvu yai kele ya kuswaswana mpenza!

Luzingu ya Kukonda Lufwa

23, 24. Nki nge fwete sala kana nge kezola kuzinga kukonda kufwa na ntoto yina takituka Paladisu?

²³ Keti beto lenda tula ntima na kivuvu yai ya kuyituka? Ee! Yezu Kristu yandi mosi monisaka nde ntangu yina ya bantu tazinga nkatu kufwa dyaka tavanda. Mwa ntangu fyoti na ntwala yandi futumuna nduku na yandi Lazare, Yezu tubilaka Marta nde: “Muntu yina ke na moyo mpi me ndimaka mono, yandi ta fwa ve ata fioti.”​—Yoane 11:⁠26.

²⁴ Keti nge kezola kuzinga mvula na mvula na Paladisu na ntoto? Keti nge kele na mpusa ya ngolo ya kumona dyaka bantu ya nge zolaka mingi? Ntumwa Yoane ketuba nde: “Nsi-ntoto ti bima yonso kele na yo ya bantu ke zolaka, yo ke mana, kansi muntu yina ke salaka mambu yina ya Nzambi ke zolaka, yandi ke zingaka mvula na mvula.” (1 Yoane 2:17) Ntangu yo yai ya kulonguka nki Nzambi kezolaka mpi ya kubaka lukanu ya kuzinga mutindu yandi kezolaka. Kana nge sala mpidina, pana nge, kumosi ti bantu yankaka mingi yina kesalaka dezia luzolo ya Nzambi, beno lenda zinga kimakulu na ntoto yina takituka Paladisu.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Keyibuka?

◻ Bangogo ya bandinga ya kisina yina bo mebalulaka nde “moyo” ketendulaka ntetentete nki?

◻ Nki kekuminaka moyo na lufwa?

◻ Biblia ketuba nde nkisi ya lufwa kele nki?

◻ Nki kivuvu ya kuswaswana kevingila bantu ya kwikama ya ntangu yai?

[Bangiufula ya Disolo ya Kulonguka]

[Lupangu ya kele na lutiti 25]

“Moyo” Kele Luzingu ya Kigangwa

Bantangu yankaka, ngogo “moyo” ketendulaka luzingu yina muntu to mbisi kele na yo. Ntendula yai kesoba ve yina ya Biblia kepesaka nde moyo kele muntu to mbisi. Baka mbandu: Beto ketubaka nde muntu ke na luzingu, disongidila nde yandi kele muntu ya kezinga. Beto lenda tuba mpi nde yandi kele ti luzingu. Mutindu mosi, muntu ya kezinga kele moyo. Kansi, ntangu yandi kele na luzingu, beto lenda tuba nde “moyo” kele kima mosi ya yandi kele na yo.

Mu mbandu, Nzambi tubilaka Moize nde: “Bantu yonso yina vandaka kuzomba moyo na nge mefwa.” Yo ke pwelele nde, bambeni ya Moize vandaka kusosa kufwa luzingu na yandi. (Kubasika 4:​19, NW; fwanisa ti Yozue 9:​24, NW; Bingana 12:​10, NW.) Yezu sadilaka ngogo yango mutindu mosi ntangu yandi tubaka nde: “Mwana-muntu; yandi kwisaka . . . sambu na . . . kupesa bo moyo na yandi bonso mbongo ya kukatula bantu mingi na kimpika ya masumu.” (Matayo 20:28; fwanisa ti 10:28.) Na konso verse, ngogo “moyo” ketendula “luzingu yina kele na kigangwa.”

[Kifwanisu ya kele na lutiti 25]

Yonso yai kele myoyo

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Hummingbird: U.S. Fish and Wildlife Service, Washington, D.C./​Dean Biggins

[Kifwanisu ya kele na lutiti 26]

Yezu monisaka nde nkisi ya lufwa kele lufutumuku

[Kifwanisu ya kele na lutiti 28]

“Muntu yina ke na moyo mpi me ndimaka mono, yandi ta fwa ve ata fioti.”​—Yoane 11:26