Keti Bantu Lenda Zinga Mpenza Mvula Na Mvula?
Keti Bantu Lenda Zinga Mpenza Mvula na Mvula?
“Longi, nki mambu ya mbote mono fweti sala sambu na kubaka moyo ya mvula na mvula?”—MATAYO 19:16.
1. Nki beto lenda tuba sambu na nda ya luzingu ya muntu?
ZERESESI I, Ntotila mosi ya Persia yina Biblia kebingaka mpi nde Assuérus, kwendaka kutala bibuka na yandi ya basoda na ntwala ya mvita, na mvu 480 N.T.B. (Estere 1:1, 2) Hérodote, muntu ya Grese mpi nsoniki ya nkenda ketuba nde, ntotila dilaka na ntangu yandi vandaka kutala bantu na yandi. Sambu na nki? Zeresesi tubaka nde “yo kepesaka mono mawa kana mu tala luzingu ya nkufi ya muntu. Sambu na bantu yai yonso, ata mosi ve tazinga dyaka bamvula nkama banda bubu yai.” Ziku nge mpi memonaka ti mawa yonso nde luzingu ke nkufi mpi muntu mosi ve kezolaka kununa, kubela, to kufwa. Yo zolaka kuvanda kitoko kibeni kana beto kezingaka kaka ti nitu ya beto kevandaka na yo na kileke mpi na kyese!—Yobi 14:1, 2.
2. Nki kivuvu bantu mingi kevandaka na yo, ye sambu na nki?
2 Yo yina, zulunalu mosi (The New York Times ya Septembri 28, 1997), basisaka disolo mosi yina vandaka na ntu-dyambu: “Bo Kezola Kuzinga.” Yo tubilaka muntu ya mayele mosi yina tubaka nde: “Mono keyindulaka kibeni nde beto lendaka kuvanda kimvuka ya ntete ya bantu yina zolaka kuzinga kimakulu.” Mbala yankaka nge mpi kekwikilaka nde luzingu ya mvula na mvula tavanda. Nge kekwikilaka yo sambu Biblia kesilaka nde beto lenda zinga mvula na mvula awa na ntoto. (Nkunga 37:29; Kusonga 21:3, 4) Bantu yankaka kekwikilaka mpi nde luzingu ya mvula na mvula tavanda, kansi bikuma ya kepusaka bo na kundima buna kebasikaka na Biblia ve. Beto tadila bikuma zole na kati na yo, beto tamona nde, ya kyeleka, luzingu ya mvula na mvula tavanda.
Bo Salaka Beto Sambu na Kuzinga Kimakulu
3, 4. (a) Sambu na nki bantu mingi kekwikilaka nde beto lenda zinga kimakulu? (b) Nki Davidi tubaka na yina metala mutindu Nzambi salaka yandi?
3 Kikuma mosi ya kenataka bantu mingi na kukwikila nde bantu lenda zinga kimakulu kele yai: beto mesalamaka na mutindu mosi ya kuyituka. Mu mbandu: mutindu beto salamaka na mavumu ya bamama na beto kele kibeni kima ya kuyituka. Muntu mosi ya kelongukaka bikuma ya kenunisaka bantu sonikaka nde: “Ngolo mosi kesalaka nde beto salama na mutindu mosi ya kuyituka na divumu, beto butuka, beto kuma babakala to bankento ya kuyela, kansi ngolo yango kelandaka ve kisalu yai ya ngituka mvula na mvula.” Ee, kana nge tala mutindu beto mesalamaka na mutindu mosi ya keyitukisa, nge lenda kudiyula nde, Sambu na nki beto kefwaka?
4 Na ntangu ya ntama, Davidi mpi monaka mambu ya kuyituka yai, ata yandi lendaka ve kumona muntu na divumu mutindu baminganga kemonaka bubu yai. Davidi yindulaka nitu na yandi mingi, banda ntangu Nzambi ‘yidikaka yandi na divumu ya mama na yandi.’ Yandi tubaka nde na ntangu yina, Nzambi ‘salaka nitu na yandi.’ Yandi tubaka mpi nde Nzambi salaka “mikwa” na yandi, ntangu yandi vandaka “na kisika ya kinsweki.” Na nima, Davidi tubaka nde na ntangu yandi vandaka “dyaki” na divumu ya mama na yandi, ‘bitini ya nitu na yandi yonso vandaka ya kusonika’ (NW) na dyaki yina.—Nkunga 139:13-16.
5. Nki mambu ya kuyituka kesalamaka na divumu ya mama?
5 Ya kyeleka, bo sonikaka ve bitini ya Davidi na papie ti biki na divumu ya mama na yandi. Kansi, ntangu Davidi keyindula kusalama ya “nitu” ti “mikwa” ti bitini yankaka ya nitu na yandi, yandi kemona bonso mambu yonso vandaka na pula, bonso yo vandaka dezia “ya kusonika.” Yo kemonana bonso selile ya ntete yina salamaka na divumu ya mama na yandi, vandaka ti kisika mosi ya nene ya kufuluka ti mikanda ya vandaka kulonga mutindu ya kusala mwana, ebuna malongi yina ya mpasi kotaka na baselile yankaka yonso ya vandaka kubutuka. Yo yina, zulunalu mosi (Science World) ketuba na kifwani nde, ‘konso selile ya dyaki yina keyelaka na divumu ya mama kevandaka ti bapula ya kutenda mbote.’
6. Nki kesonga nde beto salamaka “na mutindu mosi ya kuyituka,” kaka mutindu Davidi tubaka?
6 Keti nge meyindulaka ntete mutindu nitu na beto kesalaka? Yo ke ya kuyituka. Bioloziste mosi, zina na yandi Jared Diamond tubaka nde: “Na nima ya mwa bilumbu, beto keyingisaka mbala mosi baselile ya misopo na beto; baselile ya poshi ya masuba na beto, beto keyingisaka yo mbala mosi na nima ya bangonda zole; ebuna baselile ya menga na beto, beto keyingisaka yo mbala mosi na nima ya bangonda iya.” Yandi sukisaka nde: “Ngolo ya luzingu kepanzaka nitu na beto mpi ketungaka yo dyaka konso kilumbu.” Nki yo kezo tuba? Yo kezo tuba nde ata beto mezinga bamvula ikwa, 8, 80 to nkutu 800, nitu na beto fwete bikala ya ndendi kibeni. Muntu mosi ya siansi tubaka kilumbu mosi nde: “Na mvula mosi, ba atome yankaka ya beto kebakaka na mupepe, na madya, to na bima ya kunwa, takwisa kuyinga kiteso ya ba atome 98 na kati ya nkama na nitu na beto.” Ya kyeleka, yo kele mutindu Davidi tubaka nde Nzambi mesalaka beto “na mutindu mosi ya kuyituka ti ya boma.”—Nkunga 139:14.
7. Ntangu bo kemonaka mutindu nitu na beto mesalamaka, nki bantu yankaka ketubaka?
7 Yo yina, na kumona mutindu nitu na beto mesalamaka, muntu mosi ya kelongukaka bikuma ya kenunisaka bantu tubaka nde: “Beto kebakisaka ve sambu na nki bantu kenunaka.” Yo kemonana mpenza nde beto fwete zinga kimakulu. Yai kima ya kenata bantu na kumeka kutina kununa na nzila ya teknolozi. Ntama mingi ve, Dr. Alvin Silverstein sonikaka na ntima mosi na mukanda na yandi (Conquest of Death) nde: “Beto tasengumuna kyeleka ya luzingu. Beto tabakisa . . . nki mutindu muntu kenunaka.” Nki tasalama? Yandi tubaka bonso profete nde: “ ‘Minunu’ tavanda dyaka ve, sambu nzayilu yina tapesa nzila na kununga lufwa, yo tanata mpi bantu na kuvanda kaka baleki mvula na mvula.” Kana beto tala mambu ya siansi mezabaka bubu yai sambu na luzingu ya muntu, keti yo kele mpasi na kundima nde bantu lenda zinga mvula na mvula? Kele ti kikuma yankaka ya kuluta nene yina kenata beto na kundima nde luzingu ya mvula na mvula tavanda.
Mpusa ya Kuzinga Kimakulu
8, 9. Nki mpusa bantu memonisaka tuka luyantiku?
8 Keti nge memonaka nge mosi nde muntu kebutukaka ti mpusa ya kuzinga mvula na mvula? Doktere mosi sonikaka na zulunalu mosi ya Allemagne nde: “Mpusa ya kuzinga mvula na mvula lenda vanda na mvula kiteso mosi ti bantu.” Ansiklopedi mosi (The New Encyclopædia Britannica) tendulaka lukwikilu ya bantu ya Eropa yankaka ya ntama vandaka na yo. Yo ketuba nde: “Bantu ya lukumu tazinga kimakulu na nzo mosi ya kutunga na wolo yina kengenga.” Ee, bantu mesalaka kikesa mingi kibeni sambu na kulungisa mpusa yina ya kuzinga mvula na mvula!
9 Ansiklopedi yankaka (The Encyclopedia Americana) ketuba nde na Chine, bamvula kuluta 2000 meluta, na lutwadisu ya banganga-nzambi ya Tao, “bantotila kumosi ti bantu ya [mpamba], yambulaka kusala kisalu sambu na kusosa nkisi ya luzingu”—bo bingaka yo nde nto ya buleki. Na kutuba ya mbote, banda ntama, bantu kekwikilaka nde kana bo kedya madya ya bo kelamba na kuvukisaka bima mingi, ti kunwa bamasa ya mpila yankaka, bo lenda bikala baleki.
10. Nki bikesa bantu kesalaka bilumbu yai sambu na kukumisa luzingu nda?
10 Bilumbu yai, bantu mesala kikesa ya mingi kibeni sambu na kulungisa mpusa ya kuzinga mvula na mvula yina ya bo kebutukaka na yo. Mbandu ya nene kele yina ya kutula muntu na frigo kana yandi mefwa ti maladi. Kivuvu na bo kevandaka nde bo tatedimisa muntu yina kana nkisi ya maladi ya yandi fwilaka memonika na bilumbu kekwisa. Muntu mosi ya nene ya kesadilaka tekiniki yai ya bo kebingaka nde cryogénisation, sonikaka nde: “Kana mambu ya beto ketudilaka ntima mesalama, mpi kana beto mezaba mutindu ya kubelula mpi ya kumanisa maladi yonso, ti yina ya kenataka kimununu, ebuna bantu yina ‘kefwa’ ntangu yai tazinga mvula na mvula na bilumbu kekwisa.”
11. Sambu na nki bantu kezolaka kuzinga mvula na mvula?
11 Kansi, nge lenda yula nde, sambu na nki mpusa yai ya kuzinga mvula na mvula kele ngolo na mabanza na beto? Sambu “[Nzambi] metulaka dibanza ya mvula na mvula na ntima ya bantu.” (Longi 3:11, La Sainte Bible) Yai ke dyambu mosi ya nge fwete yindula na mudindu! Yindula ntete: Sambu na nki beto kevandaka ti mpusa ya kuzinga mvula na mvula banda beto kebutukaka, kana lukanu ya Ngangi na beto kuvandaka ve nde beto zinga mutindu yina? Keti zola na yandi lendaka kumonana kana yandi salaka beto ti mpusa ya luzingu ya mvula na mvula ebuna na nima yandi pimisa beto yo na kubikaka beto ve ata fyoti nde beto lungisa mpusa yina?—Nkunga 145:16.
Beto Fwete Tula Ntima na Nani?
12. Na nki bantu mingi ketulaka ntima, keti yina lenda vanda mayele ya mbote?
12 Na wapi, to na nki, beto fwete tula ntima na beto sambu na kubaka luzingu ya mvula na mvula? Na teknolozi ya bantu ya mvu-nkama ya 20 to ya 21? Disolo yai “Bo Kezola Kuzinga” ya kubasikaka na zulunalu mosi (The New York Times Magazine) tubilaka “nzambi: teknolozi” ti “lukwikilu na bandenda ya teknolozi.” Nkutu bo tubaka sambu na nsosi mosi nde yandi “vandaka kutula ntima na kyese yonso . . . nde kubika fyoti batekiniki ya kukumisa luzingu nda tabasika sambu na kugulusa [beto]. Nde yo tasukisa kimununu mpi mbala yankaka yo takumisa yo kileki.” Kansi, yo kemonana nde ngolo ya bantu mekukaka ve ata fyoti na kumanisa kimununu to kununga lufwa.
13. Nki mutindu butomfu na beto kemonisaka nde beto salamaka sambu na kuzinga mvula na mvula?
13 Keti pana yo ketendula nde kele ve ata ti nzila mosi ya kenataka na luzingu ya mvula na mvula? Ve, yo ke mpidina ve! Nzila kele! Ngolo ya kuyituka yina butomfu na beto kele na yo na kulonguka kukonda ndilu fwete ndimisa beto dyambu yai. James Watson, bioloziste ya kelongukaka bamolekile, monisaka nde “na bima yonso ya bo mesengumunaka na zulu ti na ntoto,” butomfu na beto kele “kima mosi ya bo mebakisaka ntete ve mbotembote.” Ebuna, Richard Restak, (yandi kelongukaka misisa) tubaka nde: “Awa na ntoto ti na zulu, beto mezabaka ata kima mosi ve yina lenda fwanana ti butomfu ata fyoti.” Kana Nzambi gangaka beto ve sambu na kuzinga mvula na mvula, sambu na nki yandi pesaka beto butomfu ya mefwana na kukotisa mpi kubakisa mambu kukonda ndilu ti nitu mosi ya lenda zinga kimakulu?
14. (a) Nki kima ya nsuka bansoniki ya Biblia kemonisa na yina metala luzingu ya muntu? (b) Sambu na nki beto fwete tula ntima na Nzambi kansi na bantu ve?
14 Ebuna, na kuwakana ti mambu yina yonso, nki beto fwete sukisa na bukatikati yonso? Keti beto fwete tuba ve nde muntu yina gangaka beto kele Ngangi mosi ya ngolo yonso mpi ya ngangu? (Yobi 10:8; Nkunga 36:9; 100:3; Malashi 2:10; Bisalu 17:24, 25) Ebuna, keti yo kelomba ve nde beto sadila mambu yai ya muyimbi-bankunga ketuba na Biblia nde: “Beno tula ntima ve na bantu ya nene to na bantu ya nkaka lenda gulusa beno ve”? Sambu na nki beto fwete tula ve ntima na bantu? Muyimbi-bankunga kevutula nde: “Ntangu bo ta fwa, bo ta vutuka na ntoto; na kilumbu yo yina bangindu na bo yonso ta suka.” Ee, ata bo salamaka bantu ya lenda zinga mvula na mvula, bantu kevandaka na ngolo ve na ntwala ya lufwa. Muyimbi-bankunga kesukisa nde: “Kiese na muntu yina . . . ke tulaka ntima na [Yehowa], Nzambi na yandi.”—Nkunga 146:3-5.
Keti Yo Kele Mpenza Lukanu ya Nzambi?
15. Nki kesonga nde lukanu ya Nzambi kele nde beto zinga mvula na mvula?
15 Kansi nge lenda kudiyula nde, Keti ya kyeleka lukanu ya Nzambi kele nde beto zinga mvula na mvula? Ee, yo ke mpidina! Ndinga na yandi kepesa beto lusilu yina mbala na mbala. Yo ketuba nde: “Makabu yina ya Nzambi ke pesaka beto na luzolo na yandi, yo kele moyo ya mvula na mvula.” Yoane, nsadi ya Nzambi, sonikaka nde: “Lusilu yina ya [Nzambi] yandi mosi silaka beto, yo yai: moyo ya mvula na mvula.” Beto tayituka ve na kuwa nde mwana-bakala mosi yulaka Yezu nde: “Longi, nki mambu ya mbote mono fweti sala sambu na kubaka moyo ya mvula na mvula?” (Roma 6:23; 1 Yoane 2:25; Matayo 19:16) Ntumwa Polo mpi sonikaka mambu yina metala ‘kutula ntima na . . . moyo ya mvula na mvula,’ ya ‘Nzambi yina ke tubaka luvunu ve me silaka beto ntama mpenza.’—Tito 1:2.
16. Nki mutindu Nzambi mesilaka luzingu ya mvula na mvula “ntama mpenza”?
16 Nzambi mesilaka luzingu ya mvula na mvula “ntama mpenza.” Yo ke tendula nki? Bantu yankaka kebanzaka nde Polo tubaka nde, na ntwala ya kuganga Adami ti Eva, Nzambi kanaka nde bo fwete zinga mvula na mvula. Kansi, kana yo ke nde Polo tubilaka bilumbu ya nima, ntangu Yehowa mesala dezia bantu mpi metuba lukanu na yandi, yo kesonga pwelele nde Nzambi tapesa dyaka bantu luzingu ya mvula na mvula.
17. Sambu na nki Nzambi basisaka Adami ti Eva na masamba ya Edeni, ye sambu na nki yandi tulaka basheribe na kutanina nzila?
17 Biblia ketuba nde na masamba ya Edeni, “Nzambi kunaka banti . . . yandi kunaka mpi nti yina ke pesaka moyo [luzingu].” Kana Nzambi basisaka Adami na masamba, yo vandaka nde kana ve Adami “kubaka ti kudia bambuma ya nti yina ke pesaka moyo, mbaimbai yandi ta zingaka mvula na mvula.” Ntangu yandi basisaka Adami ti Eva na masamba ya Edeni imene, Yehowa tulaka basheribe ye “mbele ya tiya vandaka lemba ve na kubaluka sambu na kutanina nzila ya nti ya luzingu.”—Kuyantika 2:9; 3:22-24, NW.
18. (a) Kana Adami ti Eva kudyaka mbuma ya nti ya luzingu, nki zolaka kukumina bo? (b) Kudya mbuma ya nti ya luzingu vandaka kidimbu ya nki?
18 Kana Nzambi pesaka Adami ti Eva nswa ya kudya nti yina ya luzingu, nki zolaka kukumina bo? Bo zolaka kubaka dibaku ya kuzinga kimakulu na kati ya Paladisu! Ntendudi mosi ya Biblia pesaka ngindu na yandi nde: “Yo fwete vanda nde nti ya luzingu vandaka ti mwa ngolo yina lungaka kusadisa nitu ya muntu na kukonda kununa, to kubeba tii na lufwa.” Nkutu yandi tubaka nde “na paladisu, kuvandaka ti matiti yankaka yina vandaka ti ngolo ya kukangisa malanda” ya kimununu. Ata mpidina, Biblia ketuba ve nde nti ya luzingu vandaka ti ngolo ya kupesa luzingu. Kansi, nti yina vandaka kaka kidimbu ya vandaka kundimisa nde Nzambi zolaka kupesa luzingu ya mvula na mvula na muntu yina zolaka kubaka nswa ya kudya bambuma na yo.—Kusonga 2:7.
Lukanu ya Nzambi Mesobaka Ve
19. Sambu na nki Adami kufwaka, ye sambu na nki beto bana na yandi kefwaka mpi?
19 Ntangu Adami sumukaka, yandi vidisaka nswa ya kuzinga mvula na mvula sambu na yandi mosi mpi sambu na bana na yandi yonso yina vandaka mebutuka ntete ve. (Kuyantika 2:17) Na ntangu yandi kumaka nsumuki, sambu na kukonda bulemfu na yandi, yandi bebaka, yandi kumaka muntu ya kukonda kukuka. Banda na ntangu yina, nitu ya Adami kumaka nitu mosi ya fwete fwa. Biblia ketuba pwelele nde “[salere] ya masumu kele lufwa.” (Roma 6:23) Dyaka, bana ya kukonda kukuka ya Adami mpi kumaka bantu ya fwete kufwa, kansi ya fwete vanda ve na moyo ya mvula na mvula. Biblia ketendula nde: “Masumu me kotaka na nsi-ntoto sambu na mbi ya muntu mosi yai Adami, ebuna masumu me kwisaka kunata lufwa. Yo yina, bantu yonso ke fwaka sambu bo yonso ke salaka masumu.”—Roma 5:12.
20. Nki kesonga nde bantu salamaka sambu na kuzinga mvula na mvula na zulu ya ntoto?
20 Kansi, kana Adami kusumukaka ve nki zolaka kusalama? Nki zolaka kusalama kana yandi kolamaka ve na Nzambi mpi kana Nzambi pesaka yandi nswa ya kudya nti ya luzingu? Na wapi yandi zolaka kusepela na mambote ya kuzinga mvula na mvula? Na zulu? Ve! Nzambi tubaka ve ata kima mosi yina kesonga nde Adami zolaka kukwenda na zulu. Nzambi pesaka yandi kisalu ya kusala awa na ntoto. Biblia ketendula nde, “Nzambi kunaka banti ya mutindu na mutindu; yo menaka, yo vandaka kitoko, yo butaka mpi bambuma ya mbote na kudia.” Ebuna yo kelanda nde: “Nzambi bakaka muntu, yandi tulaka yandi na kilanga na ntoto ya Edeni sambu na kusalaka muna ti kutalaka yo mbote-mbote.” (Kuyantika 2:9, 15) Na nima ya kuganga Eva sambu yandi kuma nkento ya Adami, Nzambi pesaka bo zole kisalu yankaka awa na zulu ya ntoto. Nzambi songaka bo nde: “Beno buta bana mingi, mpidina bana na beno ta zingaka na bisika yonso na nsi-ntoto ti kuyala yo. Beno yala bambisi ya masa, bandeke ti bambisi yonso ya nsi-ntoto.”—Kuyantika 1:28.
21. Nki bantu ya ntete zolaka kusala awa na ntoto?
21 Malongi yai kemonisa kyese ya kuzinga na ntoto yina Nzambi tulaka na ntwala ya Adami ti Eva! Bo zolaka kuvanda ti bana ya babakala ti ya bankento ya mavimbi ya kukuka na kati ya Paladisu ya ntoto. Na ntangu bana na bo zolaka kukuma bambuta, bo mpi zolaka vukana ti bo na kisalu ya kitoko ya kubuta bana ti ya kusala masamba sambu na kutanina Paladisu. Bantu zolaka kuvanda na kyese mingi, sambu bambisi zolaka kulemfukila bo. Yinduleti kyese yai mpi ya kukumisa masamba ya Edeni nene tii yo fuluka ntoto yonso, ntoto kukuma paladisu! Keti nge zolaka kusepela na kuzinga ti bana ya kukuka na ntoto ya kitoko ya mutindu yina, kukonda susi ya kutuba nde kilumbu nge tanuna to nge tafwa? Bika ntima na nge mosi kupesa mvutu na ngyufula yai.
22. Sambu na nki beto lenda tula ntima nde Nzambi sobaka ve lukanu na yandi sambu na ntoto?
22 Na ntangu Adami ti Eva kolamaka mpi basikaka na masamba ya Edeni, keti Nzambi sobaka lukanu na yandi ya kutuba nde bantu kuzinga kimakulu na Paladisu na zulu ya ntoto? Ata fyoti ve! Sambu kana Nzambi salaka buna, yo zolaka kutendula nde yandi mendima nde yandi mefwana ve na kulungisa lukanu na yandi ya kisina. Beto lenda ndima nde Nzambi kesalaka mambu yina ya yandi kesilaka, mutindu yandi mosi ketuba yo nde: “Mambu yina ke katukaka na munoko na mono, yo ke vutuka[ka] ve mpamba na mono kana yo me sala ve ntete luzolo na mono, kana yo me lungisa ve bangindu na mono.”—Yezaya 55:11.
23. (a) Nki kesonga nde Nzambi mekanaka mpenza nde bantu ya mbote kuzinga mvula na mvula na zulu ya ntoto? (b) Nki beto tatadila na dilongi ya melanda?
23 Biblia kemonisa pwelele nde lukanu ya Nzambi mesobaka ve na ntangu yo kepesa lusilu yai: “Bantu ya mbote ta zinga na ngemba na ntoto yina ya Mfumu Nzambi tubaka na kupesa bo; yo ta vanda ya bo tii kuna.” Ata Yezu Kristu, na Disolo na yandi na Zulu ya Ngumba, yandi tubaka nde bantu ya kudikulumusa tabaka ntoto. (Nkunga 37:29; Matayo 5:5) Kansi, nki mutindu beto lenda zwa luzingu ya mvula na mvula, ye nki beto fwete sala sambu na kubaka luzingu ya mutindu yina? Beto tatadila yo na disolo ya melanda.
Nki Mvutu Nge Lenda Pesa?
◻ Sambu na nki bantu mingi kekwikilaka nde bantu lenda zinga mvula na mvula?
◻ Nki kendimisa beto nde beto salamaka sambu na kuzinga mvula na mvula?
◻ Nki lukanu Nzambi vandaka na yo na kisina sambu na bantu mpi sambu na ntoto?
◻ Sambu na nki beto lenda tula ntima nde Nzambi talungisa lukanu na yandi ya kisina?
[Bangiufula ya Disolo ya Kulonguka]