“Mambu Yina Fweti Bwa Kaka”

“Yesu vutulaka na bo nde: . . . Mambu yina fweti bwa kaka, kansi pana ta vanda nsuka ya mambu yonso ve.”​—MATAYO 24:​4-6.

1. Nki mambu beto fwete tudila dikebi mingi?

 NA NTEMBE ve, nge keyindulaka luzingu na nge ya ntangu yai ti ya bilumbu kekwisa. Yo yina, dyambu yai ya simbaka dikebi ya C. T. Russell na mvu 1877, fwete simba mpi dikebi na nge. Russell, muntu ya kuyantikaka la Société Watch Tower, sonikaka kamukanda mosi ya balutiti 64 (The Object and Manner of Our Lord’s Return). Kamukanda yai vandaka kutubila kuvutuka ya Kristu awa, to kukwisa na yandi na bilumbu kekwisa. (Yoane 14:⁠3) Kilumbu mosi, na zulu ya Ngumba ya Baolive, bantumwa yulaka Yezu na yina metala kukwisa kuvutuka na yandi nde: “Tubila beto, mambu yina yonso ta bwa nki ntangu? Nki kidimbu . . . ta songa beto nde [“nge kele ti beto, mpi nde nsuka ya ngidika ya bima yai melunga,” NW]?”​—⁠Matayo 24:⁠3.

2. Sambu na nki bantendula ya bantu kepesaka na mambu yina Yezu tubaka kele ya kuswaswana?

² Keti nge zaba mpi nge kebakisaka mvutu ya Yezu? Yo kele na ba Evangile tatu. Profesere D. A. Carson ketuba nde: “Bakapu ya Biblia ya bantendudi kelutaka kutendula muntu na muntu na mutindu na yandi kele Matayo 24, Marko 13, mpi Luka 21 yina keta nsangu ya mutindu mosi.” Na nima, yandi kepesa ntendula na yandi mosi: kaka mpi ngindu ya kimuntu, ya kuswaswana. Na mvu-nkama ya meluta to na ntwala mpi, bantendula mingi ya bo pesaka vandaka kumonisa kukonda lukwikilu. Bayina vandaka kupesa yo tubaka nde mambu ya kele na ba Evanzile, Yezu muntu tubaka yo ve; bankaka tubaka nde, bo bikaka kubalula mambu ya yandi tubaka; bankaka dyaka tubaka nde, mambu ya yandi tubaka kulunganaka ve. Yonso yai kele bangindu ya bantu ya kesosaka kuzwa bifu na Biblia (bantu ya haute critique). Nkutu ntendudi yankaka fimpaka Evangile ya Marko ‘na nsadisa ya filozofi ya dibundu ya Mahayama-Bouddah’!

3. Nki mutindu Bambangi ya Yehowa kebakisaka mbikudulu ya Yezu?

³ Kansi, Bambangi ya Yehowa kele ya kuswaswana ti bo. Bo kendimaka bukyeleka ya Biblia mpi ketudilaka yo ntima na mambu yonso, ti yina ya Yezu songaka bantumwa na yandi iya, yina vandaka ti yandi na zulu ya Ngumba ya Baolive, bilumbu tatu na ntwala ya lufwa na yandi. Banda na ntangu ya C. T. Russell tii bubu, bantu ya Nzambi kefula na kubakisa dyaka mbotembote mbikudulu yina Yezu pesaka kuna na ngumba. Na bamvula ya mekatuka kuluta, Nzozulu ya Nkengi temunaka dyaka mingi mbakisa na bo ya mbikudulu yai. Keti nge simbaka ntendula yina, mpi nge bakisaka nki yo ketendula na luzingu na nge? a Bika beto vutukila yo fyoti.

 Yo Lunganaka Nswalu

4. Nki lenda vanda bikuma ya pusaka bantumwa na kuyula Yezu mambu yina takwisa na ntwala?

⁴ Bantumwa zabaka nde Yezu vandaka Mesia. Ebuna, ntangu bo waka yandi ketubila lufwa, lufutumuku, ti kuvutuka na yandi, ziku bo kudiyulaka nde, ‘Kana Yezu mefwa mpi mevutuka, nki mutindu yandi talungisa mambu ya kitoko ya bo tubaka nde Mesia muntu tasala?’ Dyaka, Yezu tubaka nde Yeruzalemi ti tempelo na yo tafwa. Ziku bantumwa kudiyulaka mpi nde, ‘Nki ntangu mpi nki mutindu yo tafwa?’ Na kusosaka kubakisa mambu yina, bantumwa yulaka nde: “Tubila beto: Mambu yina yonso ta bwa nki ntangu? Nki kidimbu ta monika yina ta songa beto nde ntangu ya mambu yina fweti bwa, yo me lunga?”​—⁠Marko 13:4; Matayo 16:​21, 27, 28; 23:37–24:⁠2.

5. Nki mutindu mambu ya Yezu tubaka lunganaka na mvu-nkama ya ntete?

⁵ Yezu tubaka nde bitumba tavanda, nzala, bamaladi, kunikana ya ntoto, kumenga ti kunyokula Bakristu, bamesia ya luvunu, ti kisalu ya kusamuna nsangu ya Kimfumu na ntoto ya mvimba. Na nima, nsuka takwisa. (Matayo 24:​4-14; Marko 13:​5-13; Luka 21:​8-19) Yezu tubaka mambu yai na mvu 33 ya T.B. Na bamvula yina landaka, balongoki na yandi ya yandi kebisaka sengumunaka nde mambu ya yandi tubaka vandaka na kusalama. Ee, nkenda ke ti banzikisa ya kesonga nde kidimbu yina lunganaka na ntangu yina, yo landaka tii ntangu basoda ya Roma kufwaka ngidika ya Bayuda na mvu 66-70 ya T.B. Nki mutindu yo yantikaka?

6. Nki mavwanga kubwilaka Baroma ti Bayuda na mvu 66 ya T.B.?

⁶ Na kisiwu ya mvu 66 ya T.B., kisiwu mosi ya ngolo mpenza, Bazeloti ya Bayuda kwendaka kunwanisa basoda ya Roma yina vandaka kukengila na kisika mosi penepene na tempelo ya Yeruzalemi. Bo kotisaka mubulu yina bisika yonso na insi. Na mukanda ya nkenda ya Bayuda (History of the Jews), Profesere Heinrich Graetz ketuba nde: “Cestius Gallus yina vandaka Guvernere ya Siria sambu na kutanina lukumu ya minkangu ya Roma, . . . lendaka ve kutala mubulu kesalama bisika yonso na meso na yandi. Yo lombaka nde yandi sukisa yo. Yandi bingaka basoda na yandi kisika mosi, ye baguvernere ya baprovinse ya mfinama tindaka mpi basoda na bo na luzolo ya mbote.” Kimvuka yina ya basoda 30000 zyungaka Yeruzalemi. Ntangu bo yantikaka kunwana, Bayuda tinaka na nima ya bibaka yina vandaka penepene na tempelo. “Bilumbu tanu ya mvimba, Baroma bandaka kufwa bibaka, kansi mbala na mbala bo vandaka kuvutuka nima, na kutina batolotolo ya Bayuda. Na kilumbu ya sambanu, bo nungaka na kufwa kitini mosi ya kibaka ya nordi, na ntwala ya Tempelo.”

7. Sambu na nki balongoki ya Yezu tadilaka mambu na mutindu mosi ya kuswaswana ti Bayuda yankaka?

⁷ Yindula mutindu Bayuda kumaka bisakasaka, sambu banda ntama bo vandaka kuyindula nde Nzambi tataninaka bo ti mbanza na bo ya santu! Kansi, Yezu songaka dezia balongoki na yandi nde Yeruzalemi tafwa. Yandi tubaka nde: “Bilumbu ke kwisa, nge ta mona mpasi. Bambeni na nge ta kwisa kuziunga nge. Bo ta tula-tula bamwa-ngumba ya ntoto penepene na bibaka na nge sambu na kumatila. Bo ta kangisa nge na ndambu yonso. Bo ta fwa nge mvimba, nge ti bantu na nge. Bo ta bikila nge ve ata ditadi mosi na zulu ya ditadi ya nkaka.” (Luka 19:​43, 44) Keti yo ketendula nde Bakristu yina vandaka na Yeruzalemi na mvu 66 ya T.B. zolaka kufwa?

8. Yezu tubaka nde nki tabwa, ye “bansolami” yina Nzambi zolaka kuzenga bilumbu nkufi sambu na bo vandaka banani?

⁸ Na mvutu yina Yezu pesaka bantumwa na yandi na zulu ya Ngumba ya Baolive, yandi yitaka kutuba nde: “Na bilumbu yina, mpasi mingi ta vanda. Yo ta vanda mpasi mosi ya ngolo ya bantu me monaka ntete ve katuka kuna ya Nzambi salaka bima yonso tii bubu yai. Ata mpasi ya nkaka ya mutindu yina ta vanda dyaka ve. Kana [“Yehowa zengaka ve bilumbu yina nkufi, nsuni mosi ve lendaka kuguluka. Kansi, sambu na bansolami yina yandi solaka, yandi zengaka bilumbu yina nkufi,” NW].” (Marko 13:​19, 20; Matayo 24:​21, 22) Yo lombaka nde Yehowa kuzenga bilumbu yina nkufi sambu na kugulusa ‘bansolami.’ Banani yandi bingaka bansolami? Bayuda ve ata fyoti, sambu bo vandaka kutuba nde bo  kesambilaka Yehowa, kansi bo buyaka mwana na yandi. (Yoane 19:​1-7; Bisalu 2:​22, 23, 36) Bansolami ya ntangu yina vandaka Bayuda ti bantu ya makanda yankaka yina kwikilaka nde Yezu vandaka Mesia mpi Ngulusi. Nzambi solaka bo, mpi na Pantekoti ya mvu 33 ya T.B., yandi kumisaka bo dikanda mosi ya mpa ya kimpeve, “Israele ya Nzambi.”​—⁠Galatia 6:16; Luka 18:7; Bisalu 10:​34-45; 1 Piere 2:⁠9.

9, 10. Nki mutindu Nzambi “zengaka nkufi” bitumba ya Baroma, mpi inki kusalamaka na nima?

⁹ Keti Yehowa “zengaka bilumbu nkufi” mpi gulusaka bansolami yina vandaka na Yeruzalemi? Profesere Graetz kepesa ngindu yai: “[Cestius Gallus] monaka nde yo vandaka mbote ve na kulanda mvita ya nda ti [Bayuda] yina vandaka kikesa mpi zolaka kaka kunwana; mpamba ve, nsungi ya mvula vandaka mefinama, . . . ebuna, yo lendaka kukuma mpasi na kuzwa bima ya basoda kevandaka na yo mfunu. Ziku sambu na kikuma yai, yandi monaka nde yo vandaka mbote na kuvutuka nima.” Ata Cestius Gallus yindulaka mutindu yai to mutindu yankaka, kima ya kyeleka kele nde basoda ya Roma katukaka na mbanza, ye Bayuda landaka bo mpi fwaka mingi na kati na bo.

¹⁰ Kukatuka yai ya Baroma katukaka na mutindu mosi ya kuyituka pesaka nzila nde “nsuni,” to balongoki ya Yezu yina vandaka na kigonsa na kati ya Yeruzalemi, kuguluka. Nkenda ketubaka nde ntangu dibaku yina monanaka na ntwala ya Bakristu, bo basikaka mpi bo tinaka. Awa Nzambi monisaka mpenza nde yandi kezabaka mambu ya takwisa na ntwala mpi yandi keyidikaka nzila ya kugulusa bansambidi na yandi! Kansi, nki kubwilaka Bayuda ya kukonda lukwikilu yina bikalaka na Yeruzalemi ti na Yudea?

Bantu ya Ntangu Yina Kutanaka na Yo

11. Nki Yezu tubaka na yina metala “mbandu yai”?

¹¹ Bayuda mingi vandaka kuyindula nde  lusambu na bo, yina vandaka kusalama na tempelo, talanda kaka tii kuna. Kansi Yezu tubaka nde: “Beno longuka malongi ya nti ya bafige. Kana balutangu na yo me yantika kubasisa matiti, beno zaba mbote nde ntangu ya mvula me kuma penepene. Mutindu mosi, beno mpi kana beno mona nde mambu yina yonso ke bwa, beno fweti zaba nde ntangu yina me kuma penepene, mambu yina kezola kubwa. Mono ke tubila beno mambu ya kieleka: Bantu ya nkaka ya ntangu yai [to, “mbandu yai,” NW] ta fwa ve kana mambu yina yonso me bwa ntete ve. Zulu ti ntoto ta vanda na nsuka na yo, kansi malongi na mono ta vanda na nsuka ve.” (Beto bantu metengimisa bisono.)​—⁠Matayo 24:​32-35.

12, 13. Nki bantumwa bakisaka ntangu Yezu tubaka nde “mbandu yai”?

¹² Na bamvula yina yitaka mvu 66 ya T.B., yo lombaka nde Bakristu kumona kulungana ya mambu mingi ya kidimbu yina Yezu pesaka: bitumba, nzala, ti kisalu ya nene ya kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu. (Bisalu 11:28; Kolosai 1:23) Kansi, nsuka zolaka kukwisa nki ntangu? Nki Yezu zolaka kutendula na bangogo yai: ‘Mbandu [ge·ne·aʹ na Kigreki] yai ta fwa ve’? Bambeni ya Yezu yina zingaka ntangu mosi ti yandi, ti bamfumu na bo ya mabundu, yandi vandaka kubinga bo mbala mingi nde, ‘mbandu ya mbi, ya bizumba.’ (Matayo 11:​16, NW; 12:​39, 45, NW; 16:​4, NW; 17:​17, NW; 23:​36, NW) Na yau, bayina yandi bingaka nde “mbandu yai,” na Ngumba ya Baolive, vandaka ve Bayuda yonso ya kuzingaka banda ntama; yo vandaka mpi ve balandi na yandi, ata bo vandaka “bantu ya kusolamaka.” (1 Piere 2:​9, NW) Yezu vandaka kutuba mpi ve nde “mbandu yai” kele nsungi mosi ya ntangu.

¹³ Kansi, yandi vandaka kutubila Bayuda ya ntangu yina, yina vandaka bambeni na yandi mpi zolaka kumona kulungana ya kidimbu ya yandi pesaka. Sambu na “mbandu yai” ya bo ketubila na Luka 21:​32, Profesere Joel B. Green ketuba nde: “Na Evanzile ya tatu, ‘mbandu yai’ (ti bangogo ya nkaka ya mutindu yina) ketubila mbala na mbala bantu mosi ya ketulaka ntembe na lukanu ya Nzambi. . . . [Yo ketubila] bantu ya ntu-ngolo yina kepesaka mukongo na lukanu ya Nzambi.” b

14. Nki kubwilaka “mbandu” yina, ye nki luswaswanu vandaka sambu na Bakristu?

¹⁴ Mbandu ya Bayuda ya mbi yina vandaka bambeni ya Yezu, yina zolaka kumona kidimbu kelungana, zolaka mpi kumona nsuka ya ngidika na bo. (Matayo 24:​6, 13, 14) Ye bo monaka yo mpi! Na mvu 70 ya T.B., basoda ya Roma vutukaka na Yeruzalemi, na lutwadisu ya Titus, mwana ya Vespasien, Ntinu ya Roma. Mbala yai, mpasi ya Bayuda yina vandaka mekangama dyaka na kati ya mbanza vandaka ya kuluta mpenza. c Joseph Flavius, muntu ya kumonaka mambu yango na meso, ketuba nde, ntangu Baroma fwaka mbanza, bo fwaka Bayuda kiteso ya 1100000, bankaka kiteso ya 100 000 bo  nataka bo na kimpika. Kuna bo fwa-fwaka na nzala to Baroma fwaka bo na bibansala na bo ya bansaka. Ya kyeleka mpenza, mpasi ya mvu 66-70 ya T.B. vandaka mpasi ya nene yina bikaka kubwila ntete ve Yeruzalemi ti ngidika ya Bayuda, yo tabika kubwa mpi dyaka ve. Yo vandaka luswaswanu ya nene ti Bakristu yina kulandaka lukebisu ya Yezu mpi basikaka na Yeruzalemi na mvu 66 ya T.B., ntangu basoda ya Roma mekatuka imene! Na mvu 70 ya T.B. “bansolami,” to Bakristu ya kupakulama, ‘gulukaka,’ to vandaka dezia ya kuguluka.​—⁠Matayo 24:​16, 22.

Yo Talungana Dyaka

15. Nki mutindu beto kezaba nde yo lombaka nde mbikudulu ya Yezu kulungana dyaka ngolo kuluta kulungana ya mvu 70 ya T.B.

¹⁵ Kansi, yina vandaka nsuka ve. Ntete, Yezu monisaka nde kana mbanza mefwa imene, na nima, yandi takwisa na zina ya Yehowa. (Matayo 23:​38, 39; 24:⁠2) Yandi songaka dyaka ngindu yai pwelele na mambu ya yandi tubaka na zulu ya Ngumba ya Baolive. Ntangu yandi metubila “mpasi ya nene” yina kekwisa imene, yandi tubaka nde na nima, ba Kristu ya luvunu tabasika, ye Yeruzalemi tavanda bamvula mingi na nsi ya makulu ya bamimpani. (Matayo 24:​21, 23-28; Luka 21:24) Keti yo lenda vanda nde kulungana yankaka, ya kuluta nene, vandaka na ntwala? Mambu ya beto kemona kemonisa nde ee. Kana beto fwanisa Kusonga 6:​2-8 (yina bo sonikaka na nima ya lufwa ya Yeruzalemi na mvu 70 ya T.B.) ti Matayo 24:​6-8 mpi Luka 21:​10, 11, beto tamona nde mvita, nzala, ti bampasi yankaka ya kuluta nene vandaka na ntwala. Ndinga ya Yezu bandaka kulungana na mutindu yai ya nene banda luyantiku ya Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba na 1914.

16-18. Nki tasalama na bilumbu ke kwisa?

¹⁶ Bamvu-kumi mingi banda na ntangu yina, Bambangi ya Yehowa kelongaka nde, kidimbu yai ya kelungana bubu yai kesonga nde, ‘mpasi mosi ya nene’ tabwa dyaka. “Mbandu” ya mbi ya ntangu yai tamona mpasi yina. Ziku yo tavanda dyaka ti kitini ya ntete (kunwanisa lusambu ya luvunu), kaka mutindu mpasi ya nene ya Yeruzalemi bandaka ntangu Gallus nwanisaka yo na mvu 66 ya T.B. d Ebuna, na nima ya nsungi mosi ya beto kezaba ve nda na yo, nsuka takwisa; disongidila, lufwa na ntoto ya mvimba, bonso yina salamaka na mvu 70 ya T.B.

¹⁷ Na yina metala mpasi yina ke na ntwala na beto, Yezu tubaka nde: “Na nima fioti, ntangu mpasi ya bilumbu yina [lufwa ya lusambu ya luvunu] me luta, ntangu ta kuma mpimpa, ngonda ta pela diaka ve. Bambwetete ta katuka na zulu, yo ta kwisa kubwa. Bima ya ngolo yina kele na zulu ta nikana. Ebuna kidimbu yina ke songa nde Mwana-muntu me kwisa yo ta monika na zulu. Na ntangu yina bantu ya makanda yonso ta dila, bo ta mona Mwana-muntu ke kwisa na zulu ya matuti, na ngolo ti na lukumu ya nene.”​—⁠Matayo 24:​29, 30.

¹⁸ Na yau, Yezu yandi mosi ketuba nde “ntangu mpasi ya bilumbu yina me luta” imene, bidimbu ya beto memonaka ve tasalama na zulu. (Fwanisa ti Yoele 2:​28-32; 3:15.) Yo tabangisa bantu ya kukonda bulemfu mpi yo tapesa bo mpasi na ntima, ebuna bo “ta dila.” Bamingi “ta fwa ngambu sambu na boma ntangu bo ta yindula mambu yina ke kwisa kubwa awa na nsi-ntoto.” Kansi, Bakristu ya kyeleka tavanda na boma yai yonso ve! Bo, bo ‘ta vanda ya kusungama, bo ta nangula ntu na bo, sambu ntangu Nzambi ta gulusa bo ta vanda me kuma penepene.’​—⁠Luka 21:​25, 26, 28.

Yandi Kekwisa Kusambisa!

19. Nki mutindu beto lenda zaba ntangu kingana ya mameme ti bankombo talungana?

¹⁹ Simba mambu yai ya Matayo 24:​29-31 ketuba: (1) Mwana-muntu kekwisa, (2) yandi kekwisa ti lukumu mingi, (3) yandi takwisa ti bawanzio, (4) bantu ya makanda yonso ya ntoto tamona yandi. Mambu yai Yezu ketuba yo dyaka na kingana ya mameme ti bankombo. (Matayo 25:​31-46) Yo kesonga beto nde, kingana yai talungana na nima, ntangu kitini ya ntete ya mpasi ya nene meluta imene, ntangu Yezu takwisa ti bawanzio na yandi mpi tavanda na kiti na yandi ya kimfumu sambu na kusambisa. (Yoane 5:22; Bisalu 17:31; fwanisa ti 1 Bantotila 7:7; Daniele 7:​10, 13, 14, 22, 26; Matayo 19:28.) Banani bo tasambisa, ye nkanu ya nsuka tavanda nki? Kingana kemonisa nde dikebi ya Yezu tavanda na zulu ya makanda yonso, bonso nde bo mevukana mpenza na ntwala ya kiti na yandi ya zulu.

20, 21. (a) Nki tasalama sambu na mameme ya kingana ya Yezu? (b) Nki tabwila bankombo na bilumbu kekwisa?

 ²⁰ Babakala ti bankento yina kele bonso mameme, Yezu tatula bo na diboko na yandi ya kibakala, na kusonga nde yandi mendima bo. Sambu na nki? Sambu bo salaka yonso na kusadisa bampangi ya Yezu: Bakristu ya kupakulama, yina tavukana ti yandi na kuvanda na Kimfumu ya zulu ya Kristu. (Daniele 7:27; Baebreo 2:9–3:⁠1) Na kulungisa mambu ya kele na kingana, Bakristu mingi yina kele bonso mameme mezabaka bampangi ya kimpeve ya Kristu mpi kesalaka ti bo na kusadisa bo. Yo yina, “kibuka ya nene” kele ti kivuvu ya kuguluka na “mpasi ya nene” ti kuzinga mvula na mvula na Paladisu, kibansala ya ntoto ya Kimfumu ya Nzambi.​—⁠Kusonga 7:​9, 14; 21:​3, 4; Yoane 10:⁠16.

²¹ Kansi nkanu ya bankombo tavanda ya kuswaswana kibeni! Matayo 24:30 ketuba nde bo ‘ta dila’ ntangu Yezu takwisa. Ee, bo fwete dila, mpamba ve, kisalu na bo vandaka kaka kubuya nsangu ya mbote ya Kimfumu, kutudila balongoki ya Yezu kimbeni, ti kuzola nsi-ntoto yai ya kele na kuluta. (Matayo 10:​16-18; 1 Yoane 2:​15-17) Muntu ya mezaba banani kele bankombo kele Yezu Kristu mpamba, kansi muntu mosi ve na kati ya balongoki na yandi. Yandi ketuba nde: “[Bankombo] ta kwenda kubaka ndola ya mvula na mvula.”​—⁠Matayo 25:⁠46.

22. Nki kitini ya mbikudulu ya Yezu beto kezola kutudila dyaka dikebi?

²² Ntendula ya mpa ya mbikudulu ya Matayo kapu 24 ti 25 ya beto mezwaka mepesaka beto kyese mingi. Kansi, kele ti kitini yankaka ya mbikudulu yango ya beto fwete tadila dyaka mbote: ‘kima ya mvindu yina kenataka mbungulu mpi ya metelama na kisika ya santu.’ Yezu kebisaka balandi na yandi nde kana bo mona yo, bo fwete sadila luswasukusu. (Matayo 24:​15, 16, NW) “Kima ya mvindu” yai ketendula nki? Nki ntangu yo tatelama na kisika ya santu? Ye nki mutindu yo metadila luzingu na beto ya ntangu yai ti ya bilumbu kekwisa? Disolo yai ya melanda tatendudila beto yo.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Nge Keyibuka?

◻ Nki mutindu Matayo 24:​4-14 lunganaka na mvu-nkama ya ntete?

◻ Na ntangu ya bantumwa, nki mutindu Nzambi zengaka bilumbu nkufi mpi nki mutindu yandi gulusaka nsuni, mutindu yo tubamaka na Matayo 24:​21, 22, NW?

◻ Nki vandaka kuswaswanisa “mbandu” yina bo ketubila na Matayo 24:⁠34?

◻ Nki mutindu beto kezaba nde mbikudulu ya Yezu pesaka na zulu ya Ngumba ya Baolive talungana dyaka kulungana mosi ya nene?

◻ Nki ntangu mpi nki mutindu kingana ya mameme ti bankombo talungana?

[Bangiufula ya Disolo ya Kulonguka]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 20]

Mambu ya kele na kibaka ya matadi ya Titus na Roma kesonga bima ya bo botulaka ntangu bo fwaka Yeruzalemi

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Soprintendenza Archeologica di Roma