Ngangi Lenda Sadisa Nge na Kumona Mfunu ya Luzingu na Nge

“Mbote bo yonso kumisa zina ya Mfumu Nzambi! Yandi muntu salaka bo yonso ntangu yandi tubaka.”​—⁠NKUNGA 148:⁠5.

1, 2. (a) Inki ngyufula beto tatadila? (b) Inki Yezaya ketuba na yina metala lugangu na ngyufula na yandi?

 “KETI beno zaba ve?” Yo ke monana bonso ngyufula yai kelomba bantu na kuvutula nde ‘Kuzaba inki?’ Kansi yo kele ngyufula mosi ya mfunu mpenza. Beto lenda pesa mvutu ya mbote kana beto tadila ntete kisika bo sonikaka yo. Yo kele na kapu 40 ya mukanda ya Yezaya na Biblia. Muntu kusonikaka yo, kele mu Ebreo mosi ya ntama, zina na yandi Yezaya. Disongidila yo kele ngyufula mosi ya ntama kibeni. Kansi, yo kele dyaka mfunu bubu yai sambu yo ketadila luzingu na nge kibeni.

² Sambu yo kele mfunu mingi, ngyufula yina kele na Yezaya 40:28 kelomba nde beto tudila yo dikebi ya ngolo mpenza: “Keti beno zaba ve? Keti beno me waka ve? Mfumu Nzambi [Ngangi yina] salaka ntoto yonso tii na nsuka na yo, yandi kele Nzambi tii kuna.” Yo kele kyeleka nde ‘kuzaba yina’ ketubila Ngangi ya ntoto; kansi mambu yina kele na ntwala mpi na nima ya mvese yai kemonisa nde yo ketadila ntoto mpamba ve. Na bamvese zole yina meyita, Yezaya tubilaka bambwetete: “Beno tala na zulu, beno tala mbote! Nani muntu salaka bambwetete yai yonso? Muntu yina ke tambusaka yo na bandonga . . . Ngolo na yandi ti kimfumu na yandi kele nene mpenza, . . . mosi ve lenda konda.”

3. Ata nge zaba mambu mingi ya metadila Ngangi, sambu na nki nge fwete sosa kuzaba yandi dyaka mbote kuluta?

³ Ee, ngyufula “Keti beno zaba ve?” kezola kutubila Ngangi ya luyalanganu na beto. Nge lenda ndima nge mosi mpenza nde Yehowa Nzambi “salaka ntoto yonso tii na nsuka na yo.” Ziku nge mpi kuzaba mambu mingi yina metala kimuntu na yandi ti banzila na yandi. Ebuna, nki nge tasala kana nge mekutana ti bakala mosi to nkento mosi yina ketula ntembe nde Ngangi kele mpi kemonisa mpenza nde yandi zaba ve mutindu Ngangi yango kele? Dyambu ya mutindu yai lenda yitukisa nge ve sambu bantu mingi kibeni kele ya kezabaka ve to kekwikilaka ve nde Ngangi kele.​—⁠Nkunga 14:1; 53:⁠1.

4. (a) Sambu na nki yo mefwana nde beto tubila Ngangi sesepi yai? (b) Inki bamvutu siansi lenda ve kupesa?

⁴ Banzo-nkanda kebasisaka bantu mingi ya ntembe ya keyindulaka nde siansi kele (to tazwa) bamvutu na bangyufula yina ketendula kisina ya luyalanganu ti ya luzingu. Na mukanda na bo, Aux Origines de la Vie, Hagene ti Lenay ketuba nde: “Bantu ketulana kaka ntembe na yina metala kisina ya luzingu na luyantiku ya mvu-nkama ya 21. Dyambu yai kele mpasi mingi na kuzwa mvutu, yo kelomba kusosa-sosa na bisika yonso, kubanda na bunene ya zulu tii na kakima yina ya kuluta fyoti.” Kansi, kapu ya nsuka, “Dyambu Yango Mezwa Ntete Mvutu Ve” ya mukanda yina kendima nde: “beto melonguka mbote bamvutu ya bantu ya siansi kepesaka na ngyufula yai, Inki mutindu luzingu kuyantikaka? Kansi sambu na nki luzingu kusalamaka? Keti luzingu kele ti lukanu? Siansi lenda pesa ve bamvutu na bangyufula yai. Yo kesosaka kaka kuzaba mvutu na ngyufula ‘inki mutindu.’ Kansi, ‘Inki mutindu’ mpi ‘Sambu na inki’ kele bangyufula zole ya kuswaswana mpenza. . . . Kansi filozofi, mabundu, mpi mingimingi konso muntu na kati na beto, fwete sosa kuzwa mvutu na ngyufula ‘Sambu na nki.’

Beto sosa bamvutu mpi ntendula

5. Banani kibeni lenda baka mambote na kulonguka kuzaba mambu ya metala Ngangi?

⁵ Ee, beto kesosa kubakisa sambu na nki luzingu kele, mpi mingimingi sambu na nki beto kele awa. Dyaka, beto fwete tula dikebi na beto na bantu yina mendimaka ntete ve nde Ngangi kele mpi yina kuzaba mambu fyoti kibeni na yina metala banzila na yandi. To beto yindula mpi bantu yina meyedilaka na bisika yina bantu kebakisaka Nzambi na mutindu mosi ya keswaswana ti mpila Biblia kemonisaka yandi. Bantu yina meyedilaka na Westi to na bisika yankaka kuna bantu mingi kebakaka ve Nzambi bonso muntu ya kyeleka, yina kele ti kimuntu ya kebendaka bantu. Sambu na bantu ya mutindu yina, ngogo “nzambi” lenda tendula ngolo mosi ya bo kebakisaka mbote ve to kima mosi ya kemonanaka ve. Bo ‘zaba Ngangi ve’ ata banzila na yandi. Kana bo, ti bantu mingi ya kele ti bangindu ya mutindu yina, lenda kundima nde Ngangi kele, bo tabaka mambote mingi kibeni, ti kivuvu ya luzingu ya kukonda nsuka! Bo lendaka kubaka mpi kima mosi ya bantu mingi kebakaka ve na bilumbu yai: kivuvu ya kyeleka, lukanu ya kyeleka mpi ngemba ya mabanza na luzingu.

6. Inki mutindu luzingu ya bantu mingi bubu yai mekukana ti mambu yina Paul Gauguin kumonaka mpi yina kele na kifwanisu na yandi mosi?

⁶ Mu mbandu: Na 1891, Paul Gauguin, muntu mosi ya nsi ya France ya vandaka kusala bifwanisu, kwendaka na Polynésie Française, yina bo kebakaka bonso paladisu. Kansi luzingu na yandi ya pite yina yandi vandaka na yo ntama natilaka yandi ti bantu yankaka maladi. Ntangu yandi monaka nde kubika fyoti yandi kefwa, yandi salaka kifwanisu mosi ya nene na zulu ya dibaya. Na kifwanisu yango, yandi vandaka ‘kumonisa bonso luzingu kele diswekamu mosi ya nene.’ Keti nge zaba zina ya Gauguin pesaka na kifwanisu na yandi yina? Yandi pesaka yo zina nde: “Beto Mekatukaka na Wapi? Beto Kele Banani? Beto Kekwenda na Wapi?” Ziku nge mewaka bantu yankaka mpi keyufula bangyufula ya mutindu yai. Bantu mingi keyulaka yo bubu. Kansi kana bo kezwa ve bamvutu ya mbote, disongidila lukanu ya kyeleka ya luzingu, wapi bo lenda kwenda? Bo lenda tuba na nsuka nde luzingu na bo kele ve mpenza ya kuswaswana ti luzingu ya bambisi.​—⁠2 Piere 2:12. a

7, 8. Sambu na nki beto lenda tuba nde kusosa ya siansi kesosaka kubakisa mambu mefwana ve yo mosi?

⁷ Yo yina, nge lenda bakisa sambu na nki muntu bonso Freeman Dyson, profesere ya fiziki sonikaka nde: “Mono keyula bonso bantu yankaka ya mayele bangyufula yina Yobi yulaka nde: Sambu na nki beto kemonaka mpasi? Sambu na nki inza mefuluka na mambi? Inki kele Lukanu ya bampasi?” (Yobi 3:​20, 21; 10:​2, 18; 21:⁠7) Mutindu beto tubaka yo ntete, bantu mingi mekumaka kutula ntima na bo na siansi na kifulu ya kutula yo na Nzambi. Bantu ya kelongukaka mambu ya ketala luzingu ya bima yonso, bayina kelongukaka bamasa ya nene, ti bayina kesosaka kuyika mayele na bo na mambu ya metadila ntoto ti luzingu na zulu na yo. Na ndambu na bo, bantu ya kelongukaka bambwetete ti bayina kelongukaka fiziki, kesosaka kubakisa mambu na mpila yankaka. Bo kelongukaka kuluta mingi ntangu, ntoto ti bima yonso ya kele na zulu, bambwetete, nkutu ti bagalaksi yina kele ntama kibeni ti ntoto. (Fwanisa ti Kuyantika 11:⁠6.) Inki kibeni beto lenda tuba sambu na mambu yonso ya mutindu yai?

⁸ Bantu yankaka ya siansi ketubaka nde luyalanganu kesadisaka beto na kumona “ngindu” to “mutindu ya kusonika” ya Nzambi. Keti yo kele mutindu yina? Zulunalu mosi (Science) tubaka nde: “Ntangu bantu ya mayele ketubaka nde ntoto kemonisaka ‘ngindu’ to ‘mutindu ya kusonika’ ya Nzambi, bo ketubilaka kaka mambu fyoti: bima yina kemonikaka na kati ya bima mingi yina kele na luyalanganu.” Yo yina, muntu ya fiziki yai, Steven Weinberg, yina kubakaka dikabu ya nene ya bo kebingaka prix Nobel, sonikaka nde: “Na ntangu beto keyindula nde beto mebakisa mbote luyalanganu, kaka na ntangu yo yina beto kemonaka mpi nde yo kele ti nsuka ve.”

9. Inki nzikisa lenda sadisa beto mpi bantu yankaka na kuzaba mambu ya metala Ngangi?

⁹ Ziku, nge mpi lenda vanda na kati ya bamiliyo ya bantu yina melongukaka mingi dyambu yai mpi ya mebakisa nde sambu na kuvanda na luzingu ya kyeleka, beto fwete zaba Ngangi. Yibuka mambu yina Polo sonikaka: “Katuka ntangu Nzambi salaka bima yonso, bantu lenda mona nde ngolo ya Nzambi ke manaka ve, mpi nde yandi kele Nzambi mpenza. Bo ke na mpila ve ya kumona mambu yina na meso na bo, kansi bo lenda zaba yo na bima yina yandi salaka. Mpidina, bantu ke na mpila ve ya kutuba nde: ‘Beto zabaka mambu yina ve.’ ” (Roma 1:20) Ee, banzikisa kele yina ketubila inza na beto mpi beto mosi, yina lenda sadisa bantu na kuzaba nde Ngangi kele, mpi kubongisa luzingu na bo mutindu yandi kezola. Sambu na yo, beto tadila bambandu tatu ya banzikisa yai: luyalanganu ya kele na nzyunga na beto, kisina ya luzingu, ti mayele na beto mosi.

Bikuma ya kukwikila

10. Sambu na nki beto fwete tula dikebi mingi na “luyantiku”? (Kuyantika 1:1; Nkunga 111:⁠10)

¹⁰ Luyalanganu kukatukaka na wapi? Ziku nge mewaka dezia na nsadisa ya balapolo ya bateleskope ya bo kesadilaka na kutala bima yina kele ntama na zulu ti bima yankaka ya bo metindaka na zulu ketuba nde bantu ya siansi mingi kemonaka nde ntete luyalanganu kuvandaka ve. Yo vandaka ti luyantiku, mpi yo kelandaka kaka na kukuma nene. Mambu yai yonso kezola kutendula nki? Widikila mutindu muntu mosi ya kelongukaka bambwetete, Sir Bernard Lovell, ketuba: “Kana na ntangu mosi ya ntama, Luyalanganu vandaka ntete kakima mosi ya fyoti mpenza, mpi nde na nima yo kumaka nene, beto fwete kudiyula kana nki kuvandaka ntete na kisika na yo . . . Yo kezo tuba nde yo vandaka ti Luyantiku.”

11. (a) Monisa bunene ya luyalanganu. (b) Mutindu mambu ya kele na luyalanganu kesalamaka na sikisiki kesonga nki?

¹¹ Mutindu Nzambi gangaka luyalanganu ti ntoto na beto yai, kemonisa nde yandi salaka yo na mutindu mosi ya kuyitukisa kibeni. Mu mbandu, ntangu ti bambwetete kele ti bikalulu zole ya kuyitukisa: luzingu ya nda ti kukonda kunikananikana. Bantu ketubaka nde ntalu ya bagalaksi ya kele na luyalanganu ya kemonanaka lenda vanda banda bamiliare 50 (50 000 000 000) tii na bamiliare 125. Ebuna, galaksi na beto ya bo kebingaka Voie lactée kele ti bamiliare na bamiliare ya bambwetete. Beto baka ntangu yai mbandu ya motere ya kaminyo. Beto zaba nde na ntwala ya kupela, yo kelombaka kiteso ya kufwana ya mazuti to esanse ti mupepe. Kana nge kele ti kaminyo, nge lenda binga mekanisie ya kuzaba kisalu mbote na kuyidika motere, na mpila nde kaminyo na nge kutambula mbote kukonda kufwafwa. Kana motere ya mpamba kelombaka kisalu ya sikisiki ya mutindu yina, inki beto lenda tuba sambu na ntangu ya “kebasisaka” tiya mingi kuluta? Yo ke pwelele nde sambu luzingu kuvanda na ntoto, yo lombaka kutula bansiku ya sikisiki. Keti yo salamaka mutindu yina? Nzambi yulaka Yobi: “Keti nge zaba bansiku yina ya bambwetete ke landaka kuna na zulu? Keti nge lenda sadila mpi bansiku yango awa na ntoto?” (Yobi 38:33) Ata muntu mosi ve zabaka yo. Ebuna bansiku ya sikisiki yina katukaka wapi?​—⁠Nkunga 19:⁠1.

12. Sambu na nki kutuba nde kele ti Muntu ya Ngangu yina kugangaka bima yonso kele mayele?

¹² Keti yo lenda vanda nde yo katukaka na kima mosi to na Muntu mosi ya bantu lenda mona ve ti meso? Beto tadila dyambu yai na nsadisa ya siansi ya ntangu yai. Bantu mingi ya kelongukaka bambwetete kendimaka ntangu yai nde bima mingi ya ngolo kevandaka na zulu. Bo kebingaka yo mabulu ya ndombe. Mpila ya kumona mabulu yai na meso kele ve, kansi bantu ya mayele kendimaka nde mabulu yango kele. Mutindu mosi mpi, Biblia ketubaka nde kele na kisika bigangwa ya ngolo yina lenda monana ve na meso kevandaka. Bigangwa yango kele ya kimpeve. Kana bigangwa ya mutindu yina ya ngolo, ya kemonanaka ve kele, keti yo kele kyeleka ve nde kiteso mosi mpi mutindu mambu kesalamaka na mpila mosi ya sikisiki na luyalanganu ketendula nde yo salamaka na Muntu mosi ya Ngangu mingi?​—⁠Nehemia 9:⁠6.

13, 14. (a) Siansi mendimaka nki na yina metala kisina ya luzingu? (b) Luzingu na zulu ya ntoto kesongaka nki?

¹³ Nzikisa ya zole ya lenda sadisa bantu na kundima nde Ngangi kele ketadila kisina ya luzingu. Banda Louis Pasteur salaka ba eksperiansi na yandi, bantu mekumaka kundima nde luzingu kubasikaka ve na kintulumukina. Ebuna luzingu ya bima yonso ya kele awa na ntoto katukaka wapi? Na bamvu 1950, bantu ya siansi mekaka kumonisa nde luzingu fwete vanda yo basikaka malembemalembe na nzadi-mungwa mosi ya ntama mpenza, ntangu mupepe ya ntete kibeni vandaka kubwila yo ntangu yonso bonso nzasi. Kansi, banzikisa ya bo mekatuka kuzwa sesepi kemonisa nde luzingu ya bima yonso yina kele na zulu ya ntoto yantikaka mutindu yina ve, sambu mupepe ya mutindu yina kevandaka kwa yo ve tuka ntama. Na yau, bantu mingi ya siansi mekuma kusosa ntendula ya ketuba ve nde luzingu yantikaka na kintulumukina. Keti bo kebakisa yo mbote?

¹⁴ Na nima ya kulonguka bamvula mingi luyalanganu ti bima ya kezingaka na kati na yo, muntu ya siansi ya Grande-Bretagne, Sir Fred Hoyle tubaka nde: “Na kisika ya kundima bangindu ya luvunu yina ketubaka nde luzingu kubasikaka na ngolo ya kemonanaka ve yina kele na inza, yo meluta mbote na kundima nde muntu mosi ya ngangu kusalaka yo.” Ee, kana beto kelonguka mingi mambu ya kuyitukisa ya metala luzingu, beto tabakisa mpi mbote mpenza nde luzingu katukaka na Nto mosi ya Ngangu.​—⁠Yobi 33:4; Nkunga 8:​3, 4; 36:9; Bisalu 17:⁠28.

15. Sambu na nki beto lenda tuba nde nge kele ya kuswaswana?

¹⁵ Na yau, nzikisa ya ntete ya beto memona mekatuka kutubila luyalanganu, ebuna ya zole metubila kisina ya luzingu. Ntangu yai, simba nzikisa ya tatu: Nitu na beto ya mesalamaka na mutindu mosi ya kuswaswana. Na mambu mingi, bantu yonso kevandaka ya kuswaswana, ebuna yo kezo tuba nde ti nge mpi. Na nki mutindu? Ziku nge mewaka dezia bantu ketuba nde butomfu na beto kele bonso ordinatere mosi ya ngolo kibeni. Kansi, na masonga yonso, mambu ya bo mekatuka kusengumuna sesepi kemonisa nde kufwanisa butomfu na beto ti ordinatere, kele kufwanisa bima zole ya bo lenda fwanisa ve. Muntu mosi ya siansi ya Institut ya Teknolozi ya Massachusetts kutubaka nde: “Ba ordinatere ya bubu yai lenda pusana ve ata fyoti ti mayele yina mwana ya mvula 4 kele na yo na kumona, na kutuba, na kutambula, to na kusala mambu ya muntu yonso lenda sala. . . . Nkutu bo kwisaka kumona nde kiteso ya mambu yina ordinatere ya kuluta ngolo mpenza kesimbaka kele kiteso mosi ti ngangu ya nkodi. Disongidila nde ngangu ya ordinatere kele fyoti kibeni kana beto fwanisa yo ti ngangu ya kele na ordinatere ya kuluta ngolo mpenza yina kele na ntu na [beto].”

16. Ngangu ya nge kele na yo ya kutuba kesonga nki?

¹⁶ Kana beto ketubaka, kima kesadisaka beto na kutuba kele butomfu na beto. Bantu yankaka ketubaka bandinga zole, tatu, to mingi. Ata ngolo ya kutuba ndinga mosi mpamba kemonisaka nde beto kele ya kuswaswana. (Yezaya 36:11; Bisalu 21:​37-40) Baprofesere R. ti H. Fouts yulaka mutindu yai: “Keti kaka muntu mpamba . . . kekukaka kusolula na kutuba? . . . Ya kyeleka, bambisi yonso ya nene kesolulaka na . . . bidimbu, na bansudi, na kubinga, na kuboka ti na kuyimba. Nkutu banuki kesolulaka na makinu. Kansi, ata mbisi yankaka ve kele ti ndinga yina kele ti bansiku ya kuyidika mbote, kaka muntu. Kima yankaka ya mfunu mpenza kele nde bambisi lenda sala ve bifwanisu ya kemonisa mambu. Kima ya bo zaba kusala kele kaka kusanda.” Ya kyeleka, bantu mpamba kesadilaka butomfu na bo sambu na kutuba ti kusala bifwanisu ya lenda vanda ti ntendula.​—⁠Fwanisa ti Yezaya 8:1; 30:8; Luka 1:⁠3.

17. Inki luswaswanu ya nene kele na mutindu mbisi kekuditalaka na kitalatala ti mutindu muntu kesalaka yo?

¹⁷ Kima yankaka dyaka kele yai, nge kezabaka nde nge kele. Nge zaba nde nge kezinga. (Bingana 14:10) Keti nge memonaka dezia ndeke, mbwa to pusu, kekuditala na kitalatala? Mbala mingi, kima yo kesalaka kele kubula munoko na kitalatala, kungana to kusosa kupasula yo. Mbisi keyindulaka nde yo kemona mbisi yankaka, sambu yo kekudibakisaka ve. Kansi nge, nge kezabaka nde yina nge ntangu nge kekuditala na kitalatala. (Yakobo 1:​23, 24) Nge lenda tala mutindu luse na nge kemonana to kuyindula mutindu nge takuma na nima ya mwa bamvula. Bambisi kesalaka yo ve ata fyoti. Ya kyeleka, butomfu na nge keswaswanisaka nge na bima yonso. Nani muntu fwete baka lukumu na mambu ya kitoko mutindu yai? Nani muntu salaka butomfu na nge, kana Nzambi ve?

18. Inki mutindu butomfu na nge kemonisaka luswaswanu ya kele na kati na nge ti bambisi?

¹⁸ Butomfu na nge kesadisaka nge dyaka na kusepela na kifwanisu ti miziki nde yo kele kitoko, to kubuya kusala mambu yankaka sambu yo kele mbi. (Kubasika 15:20; Bazuzi 11:34; 1 Bantotila 6:​1, 29-35; Matayo 11:​16, 17) Sambu na nki muntu mpamba kekukaka kusala mambu ya mutindu yina, kansi bambisi ve? Bo kesadilaka butomfu na bo ntete sambu na kulungisa mpusa na bo ya ntete, bonso kuzwa madya, kuzwa nkento, to kusala dizamba. Kaka bantu mpamba keyindulaka mambu ya bo lenda sala bilumbu kekwisa na ntwala. Bankaka nkutu keyindulaka nki mutindu bantu yina kele na nzyunga na bo tayindula sambu na mambu ya bo kesala to nki mutindu yo tasimba bana na bo na bamvula kekwisa? Sambu na nki? Longi 3:11 (NW) ketuba sambu na yina metala bantu nde: “Ata ntangu ya kukonda nsuka [Ngangi] metulaka yo na ntima na bo.” Ee, ngangu na nge ya kusosa kubakisa ntangu ya kukonda nsuka to kuyindula luzingu ya kukonda nsuka kele kima ya kuyitukisa.

Bika Ngangi kuyika nge mayele

19. Inki bangindu tatu nge lenda sadila sambu na kusadisa bantu yankaka na kuzaba nde Ngangi kele?

¹⁹ Beto mekatuka kutubila mambu tatu mpamba: sikisiki yina kele na kati ya bima yina kele na luyalanganu, kisina ya luzingu na zulu ya ntoto, ti butomfu na beto yina ata muntu mosi ve lenda tudila ntembe nde yo kele ya kuswaswana, mpi ndenda na yo ya kusala mambu mingi. Mfunu ya mambu yai tatu kele nki? Tala mutindu nge lenda sadila bangindu yango sambu na kusadisa bantu yankaka na kubakisa. Nge lenda yantika na ngyufula yai: Keti luyalanganu vandaka ti luyantiku? Bantu mingi lenda ndima nde Ee. Na nima, yula nde: Keti luyantiku yango basikaka yo mosi, to kele ti muntu kusalaka nde yo banda? Bantu mingi keyindulaka nde kele ti muntu kubandaka luyantiku ya luyalanganu. Ebuna, yula ngyufula yai ya nsuka: Keti kele kima ya kezingaka mvula na mvula to Muntu ya kezingaka mvula na mvula kubandaka luyantiku yango? Kana nge yula bangyufula ya pwelele mutindu yai mpi na ndonga mutindu yai, bantu mingi lenda tuba na nsuka nde: Ngangi fwete vanda! Na yau, kana yo kele mpidina, keti luzingu fwete vanda ve ti lukanu?

20, 21. Sambu na nki kuzaba Ngangi kele mfunu sambu na kumona mfunu ya luzingu?

²⁰ Luzingu na beto, ti mayele na beto ya kubuya kusala mambu ya mbi ti bikalulu ya mbote yo mosi fwete vanda na kuwakana ti Ngangi. Dr. Rollo May sonikaka nde: “Kima mosi mpamba ya mefwana sambu na kusala mambu yina kele ya mbote, kele ntete kuzaba mfunu ya luzingu.” Wapi beto lenda zwa kima yango? Yandi landaka na kutuba nde: “Kima yango ya mefwana kele kimuntu ya Nzambi. Minsiku ya kemonisa nde luzingu vandaka tuka luyantiku ya lugangu tii na nsuka kele minsiku ya Nzambi.”

²¹ Yo yina, beto lenda bakisa mbote sambu na nki muyimbi-bankunga monisaka kikalulu ya kudikulumusa ti ya mayele ntangu yandi lombaka na Ngangi nde: “Mfumu, songa mono nzila ya nge zola nde mono landa, longa mono na kuzinga mutindu nge zola. Longa mono na kulanda nzila na nge ya kieleka na luzingu na mono sambu nge kele ngulusi na mono.” (Nkunga 25:​4, 5) Ntembe kele ve nde sambu yandi zabaka Ngangi mbote, luzingu ya muyimbi-bankunga kumaka na mfunu mingi, ti lukanu, mpi yandi zabaka nzila ya yandi vandaka kulanda. Konso muntu na kati na beto lenda sala mpi mutindu mosi.​—⁠Kubasika 33:⁠13.

22. Kuzaba banzila ya Ngangi kezola kutendula nki?

²² Kuzaba ‘banzila’ ya Ngangi ketendula kuzaba mbotembote mutindu yandi kele kibeni, kuzaba kimuntu ti banzila na yandi. Kansi, sambu Ngangi kemonanaka ve mpi sambu yandi kele ti ngolo ya kuluta kibeni, nki mutindu beto lenda zaba yandi mbotembote? Disolo ya kelanda tatadila dyambu yai.

[Noti na nsi ya lutiti]

Nki mvutu nge tapesa?

◻ Sambu na nki beto fwete suka kaka ve na bansangu ya siansi kepesaka na yina metala luyalanganu?

◻ Ntangu nge kesadisa bantu yankaka na kuzaba nde Ngangi kele, nki nge lenda tubila?

◻ Sambu na nki kuzaba Ngangi kele mfunu sambu na kubakisa mfunu ya luzingu?

[Bangiufula ya disolo ya kulonguka]

 [Tablo/Kifwanisu ya kele na lutiti 10]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Inki Nge Lenda Tuba?

Luyalanganu na beto

↓ ↓

Vandaka ve ti Vandaka ti

Luyantiku Luyantiku

↓ ↓

Basikaka yo mosi Salamaka

↓ ↓

Na KIMA MOSI Na MUNTU MOSI

ya kezingaka kimakulu ya kezingaka kimakulu

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Balutiti 15 mpi 10: Jeff Hester (Arizona State University) and NASA