Beto Tadila Mwa Malongi Yina Bantu Kendimaka Sambu na Lufwa

BANDA ntama, bantu kekudiyangisaka mingi mpi kewaka boma sambu na kukonda kivuvu yina bo kevandaka na yo sambu na lufwa. Kima mekumisaka dyaka boma ya lufwa ngolo kele malongi ya mutindu na mutindu ya mabundu ya luvunu, bansiku ya bambuta yina bantu kezitisaka, mambu yina konso muntu kekwikilaka na yo yandi mosi. Boma ya lufwa lenda katula kyese ya muntu kevandaka na yo ya kuzinga mpi kunata yandi na kumona dyaka ve mfunu ya luzingu.

Kifu yonso kele ntetentete ya mabundu ya luvunu sambu bo bantu kelongaka malongi mingi ya luvunu ya bantu mendimaka bisika yonso sambu na lufwa. Ntangu beto ketadila mwa ndambu ya malongi yango na nsadisa ya kyeleka yina kele na Biblia, tala kana nge lenda yidika mutindu na nge ya kutadila lufwa.

Dilongi ya Luvunu ya 1: Yo metangamaka nde lufwa kele nsuka ya luzingu.

Mukanda mosi (Death​—⁠The Final Stage of Growth.) ketuba nde: “Lufwa . . . kele kitini mosi ya mfunu ya luzingu na beto.” Bakomantere bonso yai kepusaka muntu na kukwikila nde lufwa kele kima mosi ya fwete kuma kaka na luzingu, yo kele kima ya kesukisaka luzingu ya bima yonso yina kezingaka. Yo yina, dilongi ya mutindu yai mebutaka filozofi ya kumona luzingu bonso kima ya mpamba mpi ya kusosa mambote ya mambu yonso ya beto kekutana na yo ata yo kelomba kukonda kuzitisa bansiku.

Kansi, keti ya kyeleka lufwa kele kima yina bo mesalaka sambu na kusukisa luzingu? Bantu yonso ve ya kesalaka bansosa kekwikilaka na dibanza yai. Mu mbandu, Calvin Harley, muntu mosi ya kelongukaka mambu ya metala luzingu, yina kelongukaka mutindu muntu kenunaka, kutubaka na interview mosi nde yandi kendimaka ve nde “bantu kusalamaka ti lukanu ya kufwa.” William Clark, muntu yina kelongukaka mutindu nitu kenwanaka ti bamikrobe to maladi kutubaka nde: “Lufwa lenda kota ve na ntendula ya luzingu.” Ebuna Seymour Benzer, muntu ya Institut ya Teknolozi ya Californie kutubaka na mayele yonso nde “beto lenda tendula mbote kibeni kununa, bonso kima yina kesongaka ntangu ve kansi bonso mambu ya kelanda na kusalama yina beto lenda tudila kivuvu nde yo tasoba.”

Ntangu bantu ya siansi kelongukaka mutindu bantu kusalamaka, bo keyitukaka mingi. Bo kemonaka nde bantu mesalamaka ti bamwaye mpi mayele yina meluta kibeni mambu ya bo lenda sala na bamvula 70 tii 80 yina beto kezingaka. Mu mbandu, bantu ya siansi memonaka nde butomfu ya muntu kevandaka ti mayele mingi ya kusimba mambu. Muntu mosi ya kesalaka bansosa sambu na kuzaba mbote mambu kutubaka nde butomfu ya muntu lenda bumba bansangu yina “lenda fulusa babuku bamilio makumi zole, kiteso mosi ti ntalu ya mikanda yina kevandaka na babiblioteke ya nene ya inza.” Bantu ya siansi yankaka kendimaka nde na mwayene ya bamvula yina muntu kelutisaka na luzingu, yandi kesadilaka kaka 1/100 ya mosi na kati ya nkama (0,0001) ya mayele ya butomfu na yandi. Yo mefwana nde beto yula ngyufula yai, ‘Sambu na nki beto kevandaka ti butomfu ya kele na mayele ya mutindu yai kansi beto kesadilaka kaka fyoti na luzingu ya mvimba?’

 Beto tadila mpi mutindu bantu kesalaka na ntwala ya lufwa. Sambu na bantu mingi, lufwa ya nkento ya muntu, ya bakala na yandi, to ya mwana lenda vanda dyambu mosi ya kuluta mpasi na luzingu na yandi. Mawi yonso ya bantu mingi kebebaka sambu na nsungi mosi ya nda na nima ya lufwa ya muntu mosi yina bo zolaka mingi. Ata bantu yina ketubaka nde yo mesalamaka nde bantu fwete fwa kendimaka na mpasi nde lufwa na bo mosi tatendula nsuka ya mambu yonso. Zulunalu mosi (British Medical Journal) kutubilaka “dibanza mosi ya bantu ya mayele kevandaka na yo kele nde konso muntu kezolaka kuzinga luzingu ya nda.”

Kana beto tala mutindu muntu ketadilaka lufwa, mayele mingi ya kuyibuka ti kulonguka mambu ya yandi kele na yo, mpi mpusa na yandi ya kuzinga mvula na mvula, keti yo kemonana ve pwelele nde yandi salamaka sambu na kuzinga mvula na mvula? Ya kyeleka, Nzambi kugangaka ve bantu nde nsukansuka bo fwete fwa, kansi yandi salaka bo ti dibanza ya kuzinga kukonda nsuka. Tala mambu yina Nzambi kukanaka nde bankwelani ya ntete kusala na luzingu na bo ya bilumbu kekwisa: “Beno buta bana mingi, mpidina bana na beno ta zingaka na bisika yonso na nsi-ntoto ti kuyala yo. Beno yala bambisi ya masa, bandeke ti bambisi yonso ya nsi-ntoto.” (Kuyantika 1:28) Yo zolaka kuvanda kibeni luzingu mosi ya kitoko mpi ya kukonda nsuka!

Dilongi ya Luvunu ya 2: Kana muntu mefwa Nzambi muntu mebinga yandi sambu na kukwenda kuzinga ti yandi.

Mama mosi ya bamvula 27 yina vandaka kunwana na lufwa mpi ya kubikaka bana tatu kusongaka masere mosi ya Katolika nde: “Kukwisa kusonga mono ve nde Nzambi muntu mezola nde mambu yai kukumina mono. . . . Mu kezolaka ve nde muntu yankaka kusonga mono mambu ya mutindu yai.” Kansi, mabundu mingi kelongaka dilongi yai sambu na yina metala lufwa, nde Nzambi kebakaka bantu sambu bo vanda penepene na yandi.

Keti ya kyeleka Ngangi kele nku na mpila nde yandi kendimaka kufwa beto kukonda mawa, ata yandi kezaba nde yo kepesaka beto mpasi na ntima? Ve, Nzambi ya Biblia kele mutindu yina ve. 1 Yoane 4:8 (NW) ketuba nde: “Nzambi kele zola.” Simba nde Biblia ketuba ve nde Nzambi kevandaka ti zola to nde Nzambi kezolaka, kansi yo ketuba nde Nzambi kele zola. Zola ya Nzambi kele ngolo, yo kele ya kukonda mvindu, yo kele ya mbote mpenza, yo mekotaka mpenza na kimuntu na yandi mpi na bisalu na yandi na mpila nde beto lenda tuba na masonga yonso nde kimuntu na yandi yonso kele ya zola. Nzambi ya mutindu yai kefwaka ve bantu sambu bo kwenda kuzinga ti yandi.

Lusambu ya luvunu mekumisaka mabanza ya bantu mingi kisakasaka sambu na yina metala kisika ya bantu kekwendaka mpi mambu ya bo kesalaka na nima ya lufwa. Malongi bonso kukwenda na zulu, na bilungi, na kombelo, na kisika ya mpimpa, ti na bisika yankaka ya mpila na mpila kele na ndonga ya malongi ya mpasi yina kepesaka bantu boma. Kansi, Biblia kezabisa beto nde bafwa kezabaka kima ve; beto kevandaka mpenza bonso na mpongi. (Longi 9:5, 10; Yoane 11:11-14) Yo yina beto fwete kudiyangisa ve sambu na mambu yina takumina beto na nima ya lufwa, mutindu beto kewaka ve boma kana beto mona muntu melala mpongi ya ngolo. Yezu kutubilaka ntangu yina “bantu yonso yina me fwaka kele na maziamu . . . ta basika” sambu na kubaka luzingu ya mpa na paladisu ya ntoto.​—Yoane 5:​28, 29; Luka 23:43.

Dilongi ya Luvunu ya 3: Nzambi kebakaka bana ya fyoti sambu bo kuma bawanzyo.

Elisabeth Kübler-Ross, yina kulongukaka mbote bantu yina vandaka kubela maladi yina kunataka bo na lufwa, kutubilaka ngindu yankaka ya bantu yina kesambilaka kevandaka na yo. Ntangu yandi tubilaka dyambu mosi ya kyeleka ya yandi kutanaka na yo, yandi tubaka nde yo kele “kukonda mayele na kusonga leki mosi ya nkento yina mpangi na yandi ya bakala mefwa nde Nzambi kezolaka mingi bana-babakala yo yina yandi mebinga leki na nge Johnny na zulu.” Kutuba ya mutindu yai kepusaka bantu na kumona Nzambi bonso muntu ya mbi mpi yo kemonisaka ve kimuntu mpi bikalulu na yandi. Dr. Kübler-Ross kuyikaka nde: “Tii ntangu leke yai ya nkento kukumaka mbuta, yandi manisaka ve makasi ya yandi wilaka Nzambi, yo yina kusalaka nde yandi kubela maladi ya kenyokulaka bantu na basusi ntangu mwana na yandi mosi ya bakala kufwaka bamvula makumi tatu na nima.”

Sambu na nki Nzambi lenda baka mwana sambu na kukumisa yandi wanzyo yankaka, bonso nde Nzambi vandaka ti nzala ya mwana yina kansi bibuti  ya mwana kuvandaka ve na mfunu na yandi? Kana yo vandaka masonga nde Nzambi kebakaka bana, yo zolaka kukumisa yandi ve Ngangi mosi ya kukonda zola mpi ya bwimi? Biblia ketuba mutindu yai sambu na kumonisa nde yo kendimaka ve dilongi ya mutindu yina: “Kuzola ke katukaka na Nzambi.” (1 Yoane 4:7) Keti Nzambi ya zola lenda fwa muntu na mutindu mosi yina nkutu ata bantu ya kevandaka ti ndambu ya bikalulu ya mbote lenda ndima ve nde yo salama?

Kansi sambu na nki bana kefwaka? Kitini ya mvutu ya Biblia kele na Longi 9:11: “[Ntangu ti mambu ya kukonda kukana kebwilaka, NW] bantu yonso na ntangu na bo.” Mpi Nkunga 51:7 kesonga beto nde beto yonso kele bantu ya kukonda kukuka, bantu ya masumu, banda kilumbu beto salamaka na divumu, mpi bubu yai bantu yonso fwete kutanaka ti lufwa sambu na bikuma ya mpila na mpila. Ntangu yankaka lufwa kekuminaka muntu na ntwala ya kubutuka, yo yina kesalaka nde mwana kubutuka ya kufwa. Ntangu yankaka dyaka, bana kefwaka sambu na mambu ya mpasi yina kekuminaka bantu yonso to ba aksida. Nzambi ve muntu kesalaka mambu ya mutindu yai.

Dilongi ya Luvunu ya 4: Bantu yankaka kemonaka mpasi na nima ya lufwa.

Mabundu mingi kelongaka nde bantu ya mbi takwenda na bilungi ya tiya mpi bo tanyokwama mvula na mvula. Keti dilongi ya mutindu yai kele ya kyeleka mpi kewakana ti Masonuku? Muntu kezingaka bamvula 70 to 80. Ata nkutu muntu kusalaka mambi na kiteso mosi ya kuluta mingi na luzingu na yandi ya mvimba, keti kunyokula yandi mvula na mvula kele ndola mosi ya kemonisa lunungu? Ve. Yo tavanda kukonda lunungu kibeni na kunyokula muntu mvula na mvula sambu na masumu yina yandi salaka mwa ntangu fyoti na luzingu na yandi.

Nzambi yandi mosi mpamba lenda zabisa beto nki kesalamaka na nima ya lufwa, mpi yandi mesalaka yo na Biblia, Ndinga na yandi ya kusonika. Biblia ketuba nde: “Muntu ke fwaka mutindu mosi bonso mbisi. Muntu ti mbisi bo yonso zole kele [ti mpeve mosi, NW]. . . . Bo yonso zole ke kwenda kisika mosi. Bo yonso zole katukaka na ntoto, bo ta vutuka mpi na ntoto.” (Longi 3:19, 20) Awa Biblia ketubila ve bilungi ya tiya. Bantu kevutukaka na mfututu, bo kezingaka dyaka ve, ntangu bo kefwaka.

Sambu muntu kumona mpasi, yandi fwete kudizaba. Keti bafwa kekudizabaka? Biblia kepesa dyaka mvutu nde: “Bantu yina ke na moyo, bo ke zaba nde bo ta fwa; kansi bantu ya kufwa kuzaba kima ve. Bo ta zwa kima ve na ntwala, bo ke vila bo kimakulu.” (Longi 9:5) Yo kele mpasi sambu na bafwa yina ‘kezabaka kima ve,’ na kumona mpasi.

Dilongi ya Luvunu ya 5: Lufwa ketendula nsuka ya kimakulu ya luzingu na beto.

Beto kezingaka dyaka ve ntangu beto kefwaka, kansi yo ketendula ve nde lufwa kele kibeni nsuka ya  kivuvu na beto ya kuzinga. Yobi, muntu ya kwikama, kuzabaka nde yandi takwenda na maziamu, na Sheole, ntangu yandi tafwa. Kansi wa kisambu ya yandi salaka na Nzambi: “Nzambi, mbote kana nge bumba mono na nsi ya bafwa; mono vanda kuna tii kuna makasi na nge kumana, ebuna ntangu yai nge ta yindula mono diaka. Kansi kana muntu kufwa, keti yandi ta telama diaka? . . . [nge tabinga mono, ebuna mono tandima, NW].”​—Yobi 14:13-15.

Yobi vandaka kukwikila nde kana yandi bikala ya kwikama tii na lufwa, Nzambi tayibuka yandi mpi tafutumuna yandi. Bansadi ya Nzambi yonso ya ntangu ya ntama vandaka kukwikila kaka mutindu yai. Yezu yandi mosi kundimisaka kivuvu yai mpi kusongaka nde Nzambi tasadila yandi sambu na kufutumuna bafwa. Bangogo ya yandi mosi Kristu kendimisa beto mutindu yai: “Na ntangu ke kwisa, bantu yonso yina me fwaka kele na maziamu, bo ta wa ndinga [ya Yezu]; ebuna bo ta basika na maziamu na bo. Bantu yina me salaka mbote, bo ta telama sambu na kubaka diaka moyo, kansi bayina me salaka mbi, bo ta telama sambu na kubaka ndola na bo.”​—Yoane 5:28, 29.

Ntama mingi ve Nzambi takatula mambi yonso mpi yandi tasala inza ya mpa yina tavanda na nsi ya luyalu ya zulu. (Nkunga 37:10, 11; Daniele 2:44; Kusonga 16:14, 16) Yo tatula paladisu na ntoto ya mvimba, kisika bantu yina kesadilaka Nzambi tazinga. Beto ketanga mutindu yai na Biblia: “Mono waka ndinga ya ngolo katukaka na kiti ya kimfumu nde: ‘Ntangu yai Nzambi ke zinga na kati ya bantu! Yandi ta zinga ti bo, bo ta vanda bantu na yandi. Yandi mosi Nzambi ta vandaka ti bo, yandi ta vandaka Nzambi na bo. Yandi ta kusula mansanga yonso na meso na bo. Lufwa ta vandaka diaka ve, bantu ta lwataka mpidi diaka ve, bo ta dilaka diaka ve, bo mpi ta waka diaka mpasi ve. Na ntangu yina mambu ya ntama ta vanda me vila.’”​—Kusonga 21:3, 4.

Boma Tamana

Kuzaba nde kivuvu ya lufutumuku kewakana ti kuzaba Muntu yina kele nto ya kivuvu yango lenda pesa nge kikesa. Yezu kusilaka nde: “Beno ta zaba mambu yina kele ya kieleka, ebuna mambu yina ta katula beno na kimpika.” (Yoane 8:32) Yo ketadila mpi kukatula beto na kimpika ya boma ya lufwa. Kaka Yehowa muntu lenda soba mutindu ya beto kenunaka mpi kefwaka mpi kupesa beto luzingu ya mvula na mvula. Keti nge lenda kwikila na balusilu ya Nzambi? Ee, nge lenda kwikila na yo sambu mambu yonso yina Ndinga ya Nzambi ketubaka kelunganaka. (Yezaya 55:11) Beto kesyamisa nge na kulonguka mambu mingi yina metala balukanu ya Nzambi sambu na bantu. Bambangi ya Yehowa tavanda na kyese ya kusadisa nge.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 7]

Dyambu ya mpasi sambu na yina metala boma ya lufwa kele nde yo kekatulaka muntu kyese ya luzingu

[Tablo ya kele na lutiti 7]

MWA MALONGI YA LUVUNU YA MEPANZANAKA MINGI SAMBU NA LUFWA INKI MASONUKU KETUBA?

● Yo metangamaka nde lufwa kele Kuyantika 1:28; 2:17; Roma 5:12

nsuka ya luzingu

● Kana muntu mefwa Nzambi muntu mebinga yandi Yobi 34:15; Nkunga 37:11, 29; 115:16

sambu na kukwenda kuzinga ti yandi

● Nzambi kebakaka bana ya fyoti Nkunga 51:7; 104:1, 4;

sambu bo kuma bawanzio Baebreo 1:7, 14

● Bantu yankaka kemonaka mpasi Nkunga 146:4; Longi 9:5, 10;

na nima ya lufwa Roma 6:23

● Lufwa ketendula nsuka ya Yobi 14:14, 15; Yoane 3:16;

luzingu na beto Bisalu 24:15

[Kifwanisu ya kele na lutiti 8]

Kuzaba kyeleka yina metala lufwa kekatulaka beto boma

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 5]

Barrators​—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.