Bantu Kesosa Bamfumu ya Mbote

“Mono metuba, kwenda, beto mekatula nge. Na zina ya Nzambi, kwenda!”​—Yai kele bangogo ya Oliver Cromwell yina Leopold Amery, muntu mosi ya Parlema ya Angleterre, kuvutukilaka.

Mvita ya Zole ya Inza ya Mvimba yina kufwaka bantu mingi kuvandaka yo mesala dezia bangonda nana, ebuna yo vandaka kumonana bonso nde Grande-Bretagne ti Bansi yina vandaka kunwana na kan mosi ti bo tanunga ve. Sambu na Leopold Amery ti bantu yankaka ya guvernema na bo, yo vandaka mpenza mfunu nde bo soba mfumu. Yo yina, na Mayi 7, 1940, na Chambre des communes (Nzo ya Parlema ya Grande-Bretagne), Mr. Amery kuvutukilaka bangogo yina kele na luyantiku ya disolo yai sambu na kuzabisa yo na Ministre ya Ntete Neville Chamberlain. Bilumbu tatu na nima, Mr. Chamberlain kubikaka kimfumu, ebuna Winston Churchill kuyingaka na kisika na yandi.

KUVANDA ti mfumu kele mpusa mosi ya bantu kevandaka na yo mfunu, kansi bamfumu yonso ve mefwana na kulungisa mpusa yango. Ata na kati ya dibuta, tata fwete vanda mfumu yina mefwana na kulungisa mikumba na yandi kana yandi kezola nde nkento ti bana na yandi kuvanda na kyese. Dyambu yai kemonisa nde muntu yina fwete yala insi mosi to inza fwete vanda muntu yina mefwana mpenza kuluta. Mpila ya kuyituka kele ve na kumona nde yo kele mpasi kibeni na kuzwa bamfumu ya mbote.

Yo yina, na nima ya bamvu-nkama mingi, bamfumu meyalaka mingi kibeni, ba revolisio, kubotula bimfumu, kupona bamfumu, ba voti, kufwa bamfumu, mpi kusoba mitindu ya kuyala mesalamaka mingi kibeni. Bantotila, baministre ya ntete, bamfumu ya keyalaka baeta ya fyoti, baprezida, basekretere zenerale, mpi badiktatere mebakaka bimfumu mpi mebikisaka yo. Mambu ya mesobaka na kintulumukina mekatulaka nkutu bamfumu ya ngolo na bimfumu. (Tala lupangu “Bo Kekatulaka Bo Mbala Mosi na Kimfumu,” na lutiti ya 5.) Ata mpidina, kimfumu yina mefwana mpenza mpi metaninaka luyalu na yo tii kuna memonanaka ntete ve.

Keti “Beto Fwete Ndima Yina Memonana,” to Kusosa Yankaka?

Mpila ya kuyituka kele ve na kumona nde bantu mingi ketulaka dyaka ve kivuvu ya kuzwa mfumu ya mbote. Na bansi mingi, kukonda kudipesa mpi kukonda kivuvu ya bantu kemonanaka mingimingi na ntangu ya voti. Geoff Hill, mupanzi-nsangu mosi na Afrika, kutubaka nde: “Kukonda kudipesa to kubuya [kusala voti] kemonanaka mingi ntangu bantu kemonaka nde bamfumu yango kekukaka ve kumanisa kinsukami na bo. . . . Na Afrika, ntangu bantu kebuyaka kusala voti, yo ketendulaka mpenza ve nde bo kevandaka na kyese. Mbala mingi, yo kemonisaka  kudila ya bantu yina kemonaka nde bamfumu ketulaka ve dikebi na bampasi na bo.” Mutindu mosi mpi, mupanzi-nsangu ya zulunalu mosi ya kebasikaka mbala na mbala na États-Unis kusonikaka mutindu yai sambu na yina metala voti mosi yina kukumaka penepene na kusalama: “Mono kezola kumona kandida mosi ya mefwana mpenza na kati ya bakandida yonso.” Yandi yikaka nde: “Kandida ya mutindu yina kele ve. Ata mosi memonanaka ntete ve. Beto fwete ndima yina memonana.”

Keti ya kyeleka bantu lenda sosa ve bamfumu yankaka, kansi bo fwete “ndima” kaka bayina ya kukonda kukuka? Keti mutindu bamfumu mekukaka ve na kulungisa bampusa ya bantu ya bo keyalaka kemonisa nde beto tazwaka dyaka ve ata mfumu mosi ya mbote? Ve. Mfumu ya kuluta mbote kele. Disolo yina kelanda tatubila mfumu yina mefwana mpenza na kuyala bantu mpi mutindu kimfumu na yandi tanatila nge mambote, kumosi ti bantu yankaka mingi yina kele na ntoto ya mvimba.

[Bifwanisu ya kele na lutiti 3]

Na zulu, na diboko ya kimama: Neville Chamberlain

Na zulu, na diboko ya kitata: Leopold Amery

Na nsi: Winston Churchill

[Bangogo ya kemonisa kisina ya bafoto]

Chamberlain: Foto ya Jimmy Sime/Central Press/Getty Images; Amery: Foto ya Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images; Churchill: The Trustees of the Imperial War Museum (MH 26392)