Keba na Bansiku ya Bambuta Yina Kesepedisaka Ve Nzambi

NA LUPANGU mosi ya fyoti, na nsi ya ntangu ya Afrika, bo mebika sanduku mosi ya kukangula. Ntangu bantu ya kedila ketambula na mulongo na kisika mvumbi kele sambu na kumonisa mawa na bo, mbuta mosi metelama. Yandi kele ti mawa mpenza, ebuna yandi menyeka sambu na kutala mpenza ilungi ya bakala yina mefwa mpi yandi meyantika kutuba nde: “Sambu na nki nge songaka mono ve nde nge kekwenda? Sambu na nki nge mebikisa mono mutindu yai? Ntangu yai ya nge mevutuka, keti nge talanda na kusadisa mono?”

Na ndambu yankaka ya Afrika, mwana mosi mekatuka kubutuka. Ata muntu mosi ve kele ti nswa ya kumona mwana yango. Bo mebumba bebe na nzo, mpi bantu fwete mona yandi ve tii kuna bo tasala feti sambu na kupesa yandi zina.

Kikalulu ya kutubila muntu yina mefwa to ya kubumba mwana ya mekatuka kubutuka sambu bantu yankaka kumona yandi ve lenda yitukisa bantu mingi. Kansi, na bimvuka ya bantu yankaka ti na bansi yankaka, mambu ya bo kesalaka sambu na bafwa ti babebe, mpi mutindu bantu ketadilaka bo kelandaka mpenza lukwikilu ya ngolo yina bo kevandaka na yo nde bafwa kefwaka mpenza ve kansi bo kelandaka kuzinga mpi bo kezabaka mambu.

Lukwikilu yai kele ngolo kibeni na mpila nde yo kevandaka ti bupusi ya ngolo mpenza na bansiku ya bambuta mpi na bikalulu yina ketadilaka mambu mingi ya luzingu. Mu mbandu, bamilio ya bantu kekwikilaka nde ba etapi ya mfunu ya luzingu ya  muntu, disongidila kubutuka, puberté (nsungi yina kenataka na butoko), makwela, kusansa mwana, mpi lufwa, kele ba etapi yina kenataka muntu na kisika mosi ya kimpeve yina bambuta kezingaka. Bantu kekwikilaka nde ntangu muntu yina mefwa mekwenda na kisika ya kimpeve, yandi kelandaka na kusala mambu sambu na bantu yina yandi mebikisa na luzingu. Mpi yandi lenda landa na kuzinga na kubutukaka mbala mingi.

Bantu kesalaka mambu mingi yina kewakanaka ti bansiku ya bambuta na bo sambu ba etapi yai yonso ya kukatuka na mutindu mosi ya luzingu sambu na kuluta na mutindu yankaka ya luzingu kusalama mbote. Bantu kesadilaka bansiku ya bambuta ya mutindu yai sambu na lukwikilu yina bo kevandaka na yo nde kima mosi ya kevandaka na kati ya muntu kezingaka na nima ya lufwa. Bakristu ya kyeleka kebuyaka kusadila konso bansiku ya bambuta yina kewakana ti lukwikilu yai. Sambu na inki?

Inki Kele Nkadilu ya Bafwa?

Biblia ketuba pwelele ntangu yo ketendula nkadilu ya bafwa. Yo ketuba nde: ‘Bantu yina ke na moyo, bo kezaba nde bo tafwa; kansi bantu ya kufwa kuzaba kima ve . . . Kuzola na bo, kimbeni na bo ti kimpala na bo, mambu yai yonso kufwaka na bo nzila mosi. . . . Na Sheole [mazyamu ya bo kezikaka bantu yonso] kisika ya nge kekwenda, kisalu kele ve, ngindu kele ve, mayele mpi kele ve.’ (Longi 9:5, 6, 10) Banda ntama, bansambidi ya kyeleka ya Nzambi kesepelaka mingi na kyeleka yai ya mfunu ya Biblia. Bo mebakisaka nde moyo lenda fwa mpi Nzambi lenda fwa yo, kansi yo kele ve kima mosi ya kefwaka ve. (Ezekiele 18:4, NW) Bo mebakisaka mpi nde bampeve ya bafwa kevandaka ve. (Nkunga 146:4) Na ntangu ya ntama, Yehowa kupesaka mpenza bantu na yandi nsiku nde bo fwete kabwana kibeni ti konso nsiku to kikalulu ya bambuta yina vandaka kuwakana ti lukwikilu ya ketubaka nde bafwa kezabaka mambu mpi nde bo lenda vanda na bupusi na bantu yina kele na luzingu.​—Kulonga 14:1; 18:9-13; Yezaya 8:19, 20.

Mutindu mosi mpi, Bakristu ya mvu-nkama ya ntete vandaka kubuya konso nsiku to kikalulu ya bambuta yina vandaka kuwakana ti malongi ya mabundu ya luvunu. (2 Korinto 6:15-17) Bubu yai, Bambangi ya Yehowa, ata bo kele ti konso nki mpusu ya nitu yina, to bo kele na nki kikanda, to bo meyelaka na nki kisika yina, bo kebuyaka kinkulu ya ba-nkaka ti bansiku ya bambuta yina kewakanaka ti dilongi ya luvunu yina ketubaka nde kima mosi ya kevandaka na kati ya muntu kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa.

Inki lenda twadisa beto Bakristu na kubaka lukanu ya kusadila nsiku mosi buna ya bambuta to ve? Beto fwete yindula mbotembote sambu na kuzaba kana yo kele ata ti kuwakana fyoti ti dilongi mosi yina kele ve na Masonuku, mu mbandu, dilongi ya ketubaka nde bampeve ya bafwa kevandaka na bupusi na bantu yina kele na luzingu. Dyaka, beto fwete tadila kana kusadila nsiku mosi ya bambuta to feti mosi buna lenda sala nde bantu yankaka ya kezabaka lukwikilu ti malongi ya Bambangi ya Yehowa kubula dibaku. Na nsadisa ya bangindu yai, bika beto tadila mambu zole ya ketadila beto: kubutuka mpi kufwa.

Kubutuka ti Bafeti ya Kupesa Mwana Zina

Bansiku mingi ya bambuta ya bantu kesadilaka na kubutuka ya mwana kevandaka ya mbote. Kansi, na bisika yina bantu kemonaka nde kubutuka kele kukatuka na kisika ya bampeve ya ba-nkaka sambu na kukwisa na kati ya bantu yina kele na luzingu, Bakristu ya kyeleka fwete keba. Mu mbandu, na bandambu yankaka ya Afrika bo kebumbaka mwana yina mekatuka kubutuka na kati ya nzo mpi bo kepesaka yandi ve zina tii kuna mwa nsungi ya ntangu mosi buna taluta. Ata nsungi yina bo kelutisaka na ntwala ya kupesa mwana zina lenda swaswana na bisika mingi, na nsuka na yo, bo kesalaka feti ya kupesa mwana zina, ebuna na ntangu feti kesalamaka, bo kebasisaka mwana na nganda mpi bo kesongaka yandi na bampangi na bo ya kinsuni ti na banduku na bo. Na ntangu yango, bo kezabisaka zina ya mwana na bantu yonso yina kevandaka pana.

Mukanda Ghana​—Understanding the People and Their Culture ketuba mutindu yai ntangu yo kepesa ntendula ya nsiku yai ya bambuta: “Na nsungi ya bilumbu nsambwadi ya ntete ya luzingu ya mwana yina mekatuka kubutuka, bantu kemonaka yandi bonso ‘nzenza’ yina mekatuka na inza ya bampeve sambu na kwisa kuzinga na ntoto. . . . Yo yina bo kebumbaka mwana na kati ya nzo mpi bantu yina kele ve ya dibuta yina kevandaka ve ti nswa ya kumona yandi.”

Sambu na nki bo kelutisaka nsungi mosi buna na ntwala ya kupesa mwana zina? Mukanda Ghana in Retrospect ketendula nde: “Na ntwala ya kilumbu ya nana, bo kemonaka nde mwana yina mekatuka kubutuka mekuma ntete ve muntu. Yandi kevandaka dyaka ti mwa bangwisana ti bantu ya inza ya bampeve kisika yandi mekatuka.” Mukanda yango kelanda na kutuba nde: “Sambu, na mutindu mosi ya  kifwani, zina kele kima yina kesalaka nde mwana yina mekatuka kubutuka kukuma muntu, kana bankwelani ketita nde mwana na bo tafwa, bo kevandaka ti kikalulu ya kukonda kupesa yandi ntete zina tii kuna ya bo tamona nde yandi tazinga. . . . Yo yina, bantu keyindulaka nde nsiku ya bambuta yai ya kukatula mwana na luzingu mosi sambu na kulutisa yandi na luzingu yankaka, yina bo kebingaka bantangu yankaka nde kubasisa mwana na nganda, kevandaka ti malanda ya ngolo sambu na mwana ti bibuti na yandi. Feti yai kekotisaka mwana na kati ya inza ya bantu yina kele na luzingu.”

Mbala mingi, mbuta mosi ya fami muntu ketwadisaka mambu na feti ya mutindu yina ya kupesa mwana zina. Mambu yina bantu na bantu kesalaka na bafeti ya mutindu yai keswaswanaka, kansi mbala mingi bo ketyamunaka malafu, bo kesambilaka bampeve ya ba-nkaka sambu na kumonisa ntonda na mutindu mwana mekumina bo kukonda kigonsa, mpi bo kesalaka mambu yankaka yina kewakanaka ti bansiku ya bambuta.

Ntangu ya kuluta mfunu ya feti yai kevandaka ntangu ya bo kezabisaka zina ya mwana. Ata mukumba ya kupesa mwana zina kevandaka na maboko ya bibuti, mbala mingi bantu yankaka ya fami kevandaka ti dyambu ya kutuba na zina yina bo mepona. Na ndinga ya bwala, bazina mingi kevandaka ti bantendula, mu mbandu, “yandi kwendaka mpi yandi mevutuka,” “Mama mekwisa na mbala ya zole,” to “Tata mekwisa dyaka.” Bazina yankaka kevandaka ti bantendula ya bo kepesaka sambu na kulembisa ba-nkaka nitu nde bo kwisa kubaka dyaka ve mwana yina mebutuka sambu na kuvutula yandi na inza ya bafwa.

Na kutuba ya mbote, yo kele mbi ve na kusepela kana mwana mebutuka. Nsiku ya bambuta yina kelombaka nde bo pesa mwana zina ya muntu mosi ya fami to zina yina kewakana na dyambu mosi ya kusalamaka na ntangu mwana yango kubutukaka kele mbi ve, mpi konso muntu kele ti kimpwanza ya kupona ntangu ya yandi tapesa mwana na yandi zina. Kansi, Bakristu yina kezolaka kusepedisa Nzambi kesalaka yonso sambu na kubuya konso nsiku to feti ya bambuta yina lenda pesa bantu ngindu nde bo kendimaka dibanza yina bantu kevandaka na yo nde mwana kele “nzenza” yina kekatukaka na inza ya ba-nkaka sambu na kukwisa na inza ya bantu yina kele na luzingu.

Dyaka, sambu na bisika mingi bantu kemonaka nde feti ya kupesa mwana zina kele feti mosi ya mfunu yina kelutisaka mwana na inza yankaka, Bakristu fwete salaka yonso sambu na kukonda kubudisa kansansa ya bantu yankaka mabaku mpi bo fwete tadila ngindu yina bantu ya kele ve Bakristu lenda bakila bo. Mu mbandu, inki bantu yankaka lenda yindula kana dibuta mosi ya Bakristu mebumba mwana na bo ya mekatuka kubutuka na nzo tii kuna ya bo tasadila yandi feti sambu na kupesa yandi zina? Inki ngindu bantu lenda bakila bo kana bo pesa mwana na bo bazina yina kewakana ve ti malongi ya kyeleka ya Biblia yina bo kelongaka?

Yo yina, na ntangu bo kebaka lukanu ya kuzaba mutindu mpi ntangu ya kupesa bana na bo bazina, Bakristu fwete sala kikesa na kusala “mambu . . . yonso sambu na kupesa Nzambi lukumu” na mpila nde bo budisa ve bantu yankaka dibaku. (1 Korinto 10:31-33) Bo ‘kebuyaka ve bansiku ya Nzambi sambu na kuyingisa bansiku na bo mosi’ ya kinkulu yina kepesaka bafwa lukumu. Kansi, bo kepesaka lukumu ti nkembo na Yehowa, Nzambi ya moyo.​—Marko 7:9, 13.

Kukatuka na Lufwa Sambu na Kukwisa na Luzingu

Bantu mingi ketadilaka lufwa ti kubutuka bonso kukatuka na luzingu mosi sambu na kuluta na mutindu yankaka ya luzingu; disongidila, muntu yina mefwa kekatuka na inza ya kemonanaka sambu na kukwenda na kisika ya bampeve ya bafwa yina kemonanaka ve. Bamingi kekwikilaka nde kana bo sala ve mambu yankaka yina kewakanaka ti bansiku ya bambuta na ntangu muntu mefwa, bampeve ya ba-nkaka yina bantu kekwikilaka nde yo kele ti ngolo ya kupesa ndola to ya kusakumuna bantu yina kele na luzingu, tawa makasi. Lukwikilu yai kevandaka na bupusi ya nene mpenza na mambu yina bantu kesalaka na ntangu bo keyidikaka mpi ketwadisaka mambu yina kesalamaka na ntangu ya kuzika muntu.

Mbala mingi, mambu ya bantu kesalaka na ntangu ya kuzika muntu sambu na kulembika bafwa kemonanaka na mawi ya mitindu mingi. Na ntangu mvumbi kele na ntoto, bo kedilaka ngolo mpi bo ketataka na ndinga ya ngolo, kansi na nima ya kuzika yandi, bo kesalaka bafete ya kyese. Mbala mingi, na bafeti ya mafwa ya mutindu yina, bantu kesalaka bafeti ya kafu-kafu, bo kelaukaka malafu, mpi bo kekinaka ti miziki ya ngolo. Bantu kepesaka valere mingi kibeni na bafeti ya mafwa na mpila nde mbala mingi, ata mabuta yina kele bansukami ya kuluta nene kesalaka mpenza bikesa sambu na kukutika mbongo ya kufwana ya kusadila “feti ya mafwa,” ata feti yango lenda kotisa bo na mpasi mpi na bamfuka.

 Banda ntama, Bambangi ya Yehowa memonisaka mbotembote bansiku ya bambuta ya kewakanaka ve ti Masonuku yina bantu kesalaka na ntangu ya kuzika muntu. a Na kati ya bansiku ya bambuta yango beto lenda tanga kulala na nganda, kutyamuna malafu, kutubila muntu ya mefwa mpi kulomba yandi na kusala mambu, kusala bankinsi konso mvula na dati yina muntu kufwaka, mpi bansiku yankaka ya bambuta yina kekatukaka na lukwikilu ya ketubaka nde kima mosi ya kevandaka na kati ya muntu kezingaka na nima ya lufwa. Bansiku ya bambuta ya mutindu yai ya kepesaka ve Nzambi lukumu kele ya “mvindu,” ya “mpamba-mpamba,” yina kekatukaka na “mambu yina ya bantu ke longaka” kansi na Ndinga ya kyeleka ya Nzambi ve.​—Yezaya 52:11; Kolosai 2:8.

Bo Kepusaka Bo na Ngolo na Kusala Yo

Sambu na bantu mingi, kubuya kusadila bansiku ya bambuta kevandaka dyambu mosi ya mpasi, mingimingi na bansi yina kupesa bafwa lukumu kevandaka kima mosi ya mfunu kibeni. Sambu Bambangi ya Yehowa kesadilaka ve bansiku ya bambuta ya mutindu yai, bantu mebakilaka bo bangindu ya mbi to bo mefundaka bo nde bo kesalaka ve mambu yina bantu yonso kesalaka mpi nde bo kezitisaka ve bafwa. Bakristu mingi mebakisaka mbote kyeleka ya Biblia, kansi mambu ya mbi ya bantu kutubilaka bo mpi kupusa ya bo pusaka bo na ngolo na kulanda bansiku ya bambuta kusalaka nde Bakristu yango kuwa boma na kumonisa pwelele pozisio na bo na meso ya bantu. (1 Piere 3:14) Bankaka meyindulaka nde bansiku yai ya bambuta kele na kati ya bikalulu ya bantu ya bwala na bo meyikanaka na kusala mpi bo lenda buya yo ve kimakulu. Bankaka dyaka meyindulaka nde kubuya kulanda nsiku ya bambuta lenda sala nde bantu ya bwala na bo kukuma kontre bantu ya Nzambi.

Beto kezola ve kubudisa bantu yankaka mabaku mpamba-mpamba. Ata mpidina, Biblia kekebisa beto nde kukangama ngolo na kyeleka tasala nde inza yina kele ya kukabwana ti Nzambi kumenga beto. (Yoane 15:18, 19; 2 Timoteo 3:12; 1 Yoane 5:19) Beto kendimaka kukangama mutindu yai na kyeleka sambu beto mezaba nde beto fwete swaswana ti bantu yina kele na mpimpa ya kimpeve. (Malashi 3:18; Galatia 6:12) Kaka mutindu Yezu kubuyaka mpukumuna ya Satana ntangu Satana kulombaka yandi na kusala kima mosi yina kesepedisaka ve Nzambi, beto mpi, beto fwete buya kulemfuka na bantu yina kepusa beto na kusala kima yina kesepedisaka ve Nzambi. (Matayo 4:3-7) Na kisika ya kubika nde boma ya bantu kutwadisa bo, susi ya ntetentete ya Bakristu ya kyeleka kevandaka ya kusepedisa Yehowa Nzambi mpi kupesa yandi lukumu sambu yandi kele Nzambi ya kyeleka. Bo kesalaka yo na mutindu bo kebuyaka kukulula minsiku ya Biblia ya lusambu ya bunkete na ntangu bantu yankaka kepusaka bo na ngolo na kukulula yo.​—Bingana 29:25; Bisalu 5:29.

Beto Pesa Yehowa Lukumu na Mutindu na Beto ya Kutadila Bafwa

Yo kele mbi ve na kuwa mpasi ti mawa mingi na ntima na ntangu muntu ya beto kezolaka mefwa. (Yoane 11:33, 35) Kuyibuka mambu ya mbote yina muntu ya beto vandaka kuzola vandaka kusala mpi kuzika yandi na lukumu yonso kele mutindu ya mbote mpi ya mefwana ya kusonga zola na beto. Kana muntu mefwa, Bambangi ya Yehowa kewaka mawa mingi, kansi bo kendimaka ve kusadila konso nsiku ya bambuta yina kesepedisaka ve Nzambi. Yo kele pete ve sambu na bantu yina meyelaka na bisika yina bantu kewaka boma ya ngolo ya bafwa. Yo lenda vanda mpasi na kumonisa bukatikati na ntangu beto kewa mawa mingi sambu na lufwa ya muntu yina beto kezolaka. Kansi, Bakristu ya kwikama kebakaka kikesa na Yehowa, “Nzambi ya ndembikilu yonso,” (NW) mpi bo kebakaka mambote ya lusadisu ya zola yina kekatukaka na bampangi na bo Bakristu. (2 Korinto 1:3, 4) Bakristu ya kyeleka kevandaka ti lukwikilu ya ngolo nde kele ti kilumbu, bafwa yina kezabaka kima ve mpi yina kele na mabanza ya Nzambi tazinga dyaka. Lukwikilu yango kepesaka bo bikuma ya mbote ya kukabwana kimakulu ti konso nsiku ya bambuta ya kuzika bafwa yina kebuyaka kundima nde lufutumuku tavanda.

Keti beto kele ve na kyese na mutindu Yehowa mebingaka beto na “kubasika na mpimpa sambu na kumona mwinda na yandi ya kuyituka”? (1 Piere 2:9) Na ntangu beto kewa kyese sambu na kubutuka ya mwana mpi beto kewa mawa sambu na muntu yina mefwa, bika nde mpusa na beto ya ngolo ya kusala mambu ya mbote mpi zola ya ngolo ya beto kele na yo sambu na Yehowa Nzambi kupusa beto ntangu yonso na ‘kuzinga kaka ya kutemuka.’ Bika beto pesa ve nzila ata fyoti nde bansiku ya bambuta yina kewakana ve ti Biblia mpi yina kesepedisaka ve Nzambi kubebisa beto na kimpeve.​—Efezo 5:8.

[Noti na nsi ya lutiti]