Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo

Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Zole ya Bantotila

MUKANDA ya Zole ya Bantotila keyantika kisika mukanda ya Ntete ya Bantotila mesuka. Yo kele disolo ya bantotila 29, 12 ya kimfumu ya nordi ya Izraele mpi 17 ya kimfumu ya sudi ya Yuda. Mukanda ya Zole ya Bantotila ketubila mpi bisalu ya baprofete Elia, Elisa, mpi Yezaya. Ata yo keta mpenza ve mambu na ndonga mutindu yo salamaka, yo ketubila mambu yina kusalamaka ntangu Samaria mpi Yeruzalemi kufwaka. Na kimvuka, mukanda ya Zole ya Bantotila kebaka nsungi ya bamvula 340​—banda na mvu 920 ya N.T.B. tii na mvu 580 ya N.T.B. ntangu profete Yeremia kumanisaka kusonika mukanda yai.

Inki kele mfunu ya mukanda ya Zole ya Bantotila sambu na beto? Inki yo kelonga beto sambu na Yehowa mpi mutindu yandi vandaka kuzinga ti bantu? Inki malongi beto lenda baka na mambu yina bantotila, baprofete, mpi bantu yankaka ya bo ketubila na mukanda yai kusalaka? Bika beto tala malongi ya beto lenda baka na mukanda ya Zole ya Bantotila.

ELISA MEYINGA ELIA

(2 Bantotila 1:1–8:29)

Ntotila Ahazia ya Izraele kubwaka na ntoto na nzo na yandi mpi yandi yantikaka kubela. Profete Elia kuzabisaka yandi nde yandi tafwa. Ahazia kufwaka, ebuna mpangi na yandi Yorami kuyingaka yandi na kiti ya kimfumu. Na ntangu yina, Yozafati kuvandaka ntotila na Yuda. Elia kumataka na zulu na mupepe ya ngolo, mpi kilandi na yandi, Elisa, kuyingaka yandi na kiprofete. Na nsungi ya bamvula kiteso ya 60 ya kisalu na yandi yina kulandaka, Elisa kusalaka bimpa mingi.​—Tala lupangu “Bimpa ya Elisa.”

Ntangu ntotila mosi ya Moabi kukolamaka na Izraele, Yorami, Yozafati, mpi ntotila ya Edomi kwendaka kunwanisa yandi. Bo nungaka sambu na kwikama ya Yozafati. Na nima, ntotila ya Siria kusalaka pula sambu na kunwanisa Izraele na kintulumukina. Kansi, Elisa kubebisaka pula yango. Ntotila ya Siria kuwaka makasi mingi, ebuna yandi tindaka “basoda mingi ti bampunda ti bapusupusu” sambu na kukanga Elisa. (2 Bantotila 6:14) Elisa kusalaka bimpa zole mpi yandi vutulaka basoda ya Siria na ngemba. Na nima, Ntotila ya Siria Bene-Adadi, kwendaka kuzyunga Samaria ti basoda na yandi. Dyambu yai kunataka nzala ya ngolo, kansi Elisa kutubaka nde nzala yango tamana.

Ntangu fyoti na nima, Elisa kwendaka na Damasi. Ntotila Bene-Adadi vandaka kubela ntangu yai, ebuna yandi tindaka Azaele na kwenda kuyula kana yandi tabeluka na maladi na yandi. Elisa kusongaka yandi nde ntotila tafwa mpi nde Azaele tayala na kisika na yandi. Kaka na kilumbu yina kulandaka, Azaele kukangisaka ntotila mpema “na bulanketi ya yandi tulaka na masa,” mpi kufwaka yandi, ebuna yandi bakaka kimfumu. (2 Bantotila 8:15) Na Yuda, Yorami, mwana ya Yozafati, kukumaka ntotila mpi na nima mwana na yandi Ahazia kuyingaka yandi.​—Tala lupangu “Bantotila ya Yuda ti ya Izraele.”

Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:

2:9​—Sambu na nki Elisa kulombaka ‘bandambu zole ya mpeve ya Elia’? Sambu na kusala kisalu ya kiprofete na Izraele, Elisa zolaka kuvanda na mfunu ya mpeve yina mosi Elia kuvandaka na yo, mpeve ya kikesa mpi ya kukonda boma. Sambu yandi bakisaka dyambu yai, Elisa kulombaka bandambu zole ya mpeve ya Elia. Elia kuponaka Elisa na kuyinga yandi mpi yandi  vandaka nsadi na yandi bamvula sambanu, yo yina Elisa vandaka kubaka Elia bonso tata na yandi ya kimpeve. Elisa vandaka bonso mwana ya Elia ya ntete ya kimpeve. (1 Bantotila 19:19-21; 2 Bantotila 2:12) Yo yina, kaka mutindu mwana ya ntete vandaka kubaka bandambu zole ya kimvwama ya tata na yandi, Elisa kulombaka mpi kubakaka bandambu zole ya kimvwama ya kimpeve ya Elia.

2:11​—Na nki “zulu” ‘mupepe ya ngolo kunataka Elia’? Zulu ya bo ketubila awa kuvandaka ve kisika mosi ya kele ntama na kati ya luyalanganu to kisika ya kimpeve yina Nzambi ti bawanzyo na yandi kezingaka. (Kulonga 4:19; Nkunga 11:4; Matayo 6:9; 18:10) “Zulu” yina Elia kutombukaka vandaka zulu ya matuti kisika mupepe ketambulaka. (Nkunga 78:26; Matayo 6:26) Sambu yo vandaka kukwenda ntinu na kati ya mupepe, yo fwete vanda nde pusupusu yina vandaka kubasisa tiya kunataka Elia na kisika yankaka na ntoto, kisika yandi landaka kuzinga sambu na mwa ntangu mosi buna. Nkutu, bamvula na nima, Elia kusonikilaka Yorami, ntotila ya Yuda, mukanda.​—2 Bansangu 21:1, 12-15.

5:15, 16​—Sambu na nki Elisa kubuyaka kado ya Namani? Elisa kubuyaka kado yina sambu yandi zabaka nde kimpa ya kubelula Namani kusalamaka na ngolo ya Yehowa, kansi na ngolo na yandi mosi ve. Yandi lendaka kuyindula ve ata fyoti na kubaka mambote sambu na kisalu yina Nzambi kupesaka yandi na kusala. Bubu yai, bansambidi ya kyeleka kesosaka ve kubaka mambote na bo mosi na kisalu ya bo kesadilaka Yehowa. Bo kelemfukaka na ndongisila yai ya Yezu: “Beno me bakaka makabu ya ofele; beno pesa mpi makabu ya ofele na bantu ya nkaka.”​—Matayo 10:8.

5:18, 19​—Keti Namani vandaka kulomba ndolula sambu yandi vukanaka na lusambu ya luvunu? Yo kemonana nde ntotila ya Siria kukumaka mbuta mpi yandi vandaka dyaka ve na ngolo mpi yo lombaka nde yandi yekama na Namani. Ntangu ntotila vandaka kufukama sambu na kusambila nzambi na yandi Rimoni, Namani mpi vandaka kufukama. Kansi, sambu na Namani, yo vandaka kaka kufukama ya mpamba sambu na kusimba nitu ya ntotila, yo vandaka ve sambu na kusamba nzambi yina. Namani kulombaka nde Yehowa kulolula yandi sambu yandi vandaka kulungisa mukumba yai ya leta. Sambu yandi kwikilaka na mambu yina Namani kutubaka, Elisa kusongaka yandi nde: “Kima ve, kwenda mbote.”

Malongi Sambu na Beto:

1:13, 14. Kubaka malongi na mambu ya beto kemona mpi kusala mambu na kudikulumusa yonso lenda gulusa bantu.

2:2, 4, 6. Ata yo vanda nde Elisa kuvandaka dezia nsadi ya Elia bamvula sambanu, yandi ndimaka ve na kuyambula yandi. Yandi kepesa beto mbandu mosi ya mbote mpenza ya kwikama mpi ya kinduku!​—Bingana 18:24.

2:23, 24. Ziku kikuma ya ntetentete ya kusalaka nde bana kuseka Elisa kele sambu bo monaka bakala mosi ya dibandi melwata kazaka ya kisalu ya Elia. Bana yina kuzabaka nde Elisa kele mumonisi ya Yehowa, kansi bo sepelaka kwabo ve kaka na kumona yandi. Bo songaka yandi nde ‘katuka awa,’ disongidila, kwenda na Betele to mata na zulu mutindu Elia kumataka. Yo ke pwelele nde bana yina kumonisaka kikalulu ya kimbeni ya bibuti na bo. Yo kele mfunu mpenza nde bibuti kulonga bana na bo na kuzitisa mimonisi ya Nzambi!

3:14, 18, 24. Ndinga ya Yehowa kelunganaka kaka.

3:22. Nsemo yina kebasikaka na suka-suka yina vandaka kungenga na zulu ya masa kunataka bantu na kuyindula nde masa yango kuvandaka menga, ziku sambu ntoto ya mabulu  yina bo timunaka ntama mingi ve vandaka ti ntoto ya tuma ya mbwaki. Yehowa lenda sadila mambu yina kesalamaka na inza sambu na kulungisa balukanu na yandi.

4:8-11. Sambu yandi zabaka nde Elisa kuvandaka “muntu ya Nzambi,” nkento mosi ya Shunemi kuyambaka yandi na nzo na yandi. Keti beto fwete sala ve mutindu mosi na bansambidi ya kwikama ya Yehowa?

5:3. Mwana-nkento yina ya Izraele vandaka kukwikila nde Nzambi kele ti ngolo ya kusala bimpa. Yandi vandaka mpi na kikesa ya kutuba mambu ya metala lukwikilu na yandi. Beno baleke, keti beno kesalaka kikesa sambu na kukumisa lukwikilu na beno ngolo na balusilu ya Nzambi mpi kemonisaka kikesa na kuzabisa kyeleka na balongi mpi banduku na beno ya nzo-nkanda?

5:9-19. Mbandu ya Namani kemonisa mpenza nde ata muntu ya lulendo lenda longuka kikalulu ya kudikulumusa.​—1 Piere 5:5.

5:20-27. Luvunu lenda natila muntu malanda ya mbi mpenza! Kuyindula mbote na mpasi ya ntima mpi mambu ya mbi yina kuzinga dikulu mosi na kati mosi na nganda lenda natila muntu tasadisa beto na kubuya luzingu ya mutindu yai.

IZRAELE TI YUDA MEKWENDA NA KIMPIKA

(2 Bantotila 9:1–25:30)

Bo tulaka Yehu mafuta na ntu sambu na kukuma ntotila ya Izraele. Yandi sukininaka ve na kufwa  dibuta ya Ahabi. Na mayele yonso, Yehu ‘mesukisa bisambu ya nzambi Baale na ntoto ya Israele.’ (2 Bantotila 10:28) Ntangu yandi waka nde Yehu mefwa mwana na yandi, Atalia, mama ya Ahazia, ‘fwaka bantu yonso ya dikanda ya ntotila ya Yuda’ mpi yandi botulaka kiti ya kimfumu. (2 Bantotila 11:1) Kaka Yoashi, mwana ya Ahazia, muntu kufwaka ve, mpi na nima ya kubumbana bamvula sambanu, bo tulaka yandi ntotila ya Yuda. Sambu nganga-Nzambi Yoyada kulongaka yandi, Yoashi kulandaka na kusala mambu ya mbote na meso ya Yehowa.

Na nima ya Yehu, bantotila yonso yina kuyalaka na Izraele vandaka kusala mambu ya mbi na meso ya Yehowa. Elisa kufwaka mutindu bantu yonso kefwaka ntangu mutekulu ya Yehu vandaka kuyala. Ntotila ya iya ya Yuda yina kuyalaka na nima ya Yoashi kuvandaka Ahazi, mpi yandi ‘salaka ve mambu yina kepesaka Mfumu Nzambi kyese.’ (2 Bantotila 16:1, 2) Kansi, mwana na yandi, Ezekiasi, kumonisaka nde yandi vandaka ntotila yina “vandaka kulanda luzolo ya Mfumu Nzambi.” (2 Bantotila 17:20; 18:6) Na mvu 740 ya N.T.B., ntangu Ezekiasi kuvandaka ntotila na Yuda mpi Ozea vandaka kuyala na Izraele, Salamanazare, Ntotila ya Asiria, ‘kubotulaka bwala ya Samaria mpi yandi nataka bantu ya Israele na kimpika na nsi na yandi.’ (2 Bantotila 17:6) Na nima, bo nataka banzenza na ntoto ya Izraele, mpi dibundu ya bantu ya Samaria kuyantikaka.

Na kati ya bantotila nsambwadi yina kuyalaka na nima ya Ezekiasi na Yuda, Yoziasi mpamba muntu kusalaka ngolo sambu na kukatula lusambu ya luvunu na ntoto yina. Nsukansuka, na mvu 607 ya N.T.B., bantu ya Babilone kubotulaka Yeruzalemi mpi ‘bo nataka bantu ya Yuda na kimpika na nsi yankaka.’​—2 Bantotila 25:21.

Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:

13:20, 21​—Keti kimpa yai kemonisa nde beto fwete sambila mikwa ya basantu? Ata fyoti ve. Biblia kemonisa ve nde bantu kumaka kusambila mikwa ya Elisa. Kimpa yai kusalamaka na ngolo ya Nzambi, kaka mutindu yo vandaka kusalama na bimpa yonso yina Elisa kusalaka ntangu yandi vandaka na luzingu.

15:1-6​—Sambu na nki Yehowa kutindilaka Oziasi maladi ya lepre? “Ntotila Oziasi kumaka lulendo sambu na ngolo na yandi. . . . Yandi bikaka kulemfukila [Yehowa, NW], Nzambi na yandi. Nkutu kilumbu mosi yandi kotaka na kati ya Nzo-Nzambi sambu na kuyoka makabu ya bima ya mananasi na zulu ya mesa-kimenga.” Ntangu banganga-Nzambi “telamaka na ntwala na yandi” mpi kusongaka yandi na ‘kubasika na kisika ya santu,’ yandi wilaka bo makasi mingi ebuna maladi ya lepre kusimbaka yandi.​—2 Bansangu 26:16-20.

18:19-21, 25​—Keti Ezekiasi kusalaka kuwakana ti Ezipte? Ve. Mambu yina Rabshake (mfumu ya basoda ya Asiria) kutubaka vandaka ya luvunu, kaka mutindu dibanza ya kutuba nde yandi kwisaka na “nswa ya Yehowa” (NW) kuvandaka ya luvunu. Ezekiasi, Ntotila ya kwikama, kutulaka ntima na yandi yonso na Yehowa.

Malongi Sambu na Beto:

9:7, 26. Ndola ya ngolo yina bo zengilaka dibuta ya Akabi kemonisa nde Yehowa kezolaka ve lusambu ya luvunu mpi kufwa bantu ya mesala kwabo ve kima.

9:20. Lukumu ya Yehu ya kutambusa pusupusu na ntinu yonso kepesaka nzikisa ya kikesa ya yandi vandaka na yo na kulungisa mukumba na yandi. Keti nge mezabanaka bonso nsamuni ya kikesa ya Kimfumu?​—2 Timoteo 4:2.

9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Beto lenda tula ntima nde ‘mambu yina kekatukaka na munoko ya Yehowa kelunganaka kaka.’​—Yezaya 55:10, 11.

10:15. Kaka mutindu Yonadabi kundimaka na masonga yonso emvitasio ya Yehu ya kumata na pusupusu na yandi, “kibuka ya nene” kepesaka maboko na luzolo yonso na Yezu Kristu, Yehu ya ntangu na beto, mpi na balongoki na yandi ya kupakulama.​—Kusonga 7:9, NW.

10:30, 31. Ata Yehu kusalaka mpi mambu ya mbi na luzingu na yandi, Yehowa kubakaka na valere mambu yonso ya yandi salaka. Ya kyeleka, ‘Nzambi kesalaka bantu mbi ve, yandi tavila ve bisalu na beto.’​—Baebreo 6:10.

13:14-19. Sambu Yoashi, mutekulu ya Yehu kusalaka ve kikesa kansi yandi bulaka batolotolo na ntoto mbala tatu mpamba, yandi zolaka kununga bantu ya Siria bambala fyoti mpamba. Yehowa ketulaka ntima nde beto sala kisalu ya yandi mepesaka beto na ntima ya mvimba mpi na kikesa yonso.

20:2-6. Yehowa “ke ndimaka bisambu ya bantu.”​—Nkunga 65:3.

 24:3, 4. Sambu Manase kufwaka bantu mingi, Yehowa ‘zolaka ve kuwila Yuda mawa.’ Nzambi kebakaka na valere menga ya bantu yina mesala kwabo ve kima. Beto lenda tula ntima nde Yehowa tavutula mbela sambu na menga ya bantu yina ntangu yandi tafwa bantu yina kufwaka bo.​—Nkunga 37:9-11; 145:20.

Yo Kele Mfunu Sambu na Beto

Mukanda ya Zole ya Bantotila kemonisa Yehowa bonso Muntu ya kelungisaka balusilu. Kukwenda ya bantu ya bimfumu zole na kimpika, ntete ya Izraele mpi na nima ya Yuda, kebenda mpenza dikebi na beto na mutindu bandola ya kele na mbikudulu ya bo ketubila na Kulonga 28:15–29:28 kulunganaka. Mukanda yai ketubila Elisa bonso profete yina vandaka ti kikesa mingi sambu na zina ya Yehowa mpi lusambu ya kyeleka. Yo kemonisa Ezekiasi ti Yoashi bonso bantotila ya kudikulumusa yina vandaka kuzitisa Nsiku ya Nzambi.

Ntangu beto keyindula na dikebi yonso na nkadilu mpi mambu yina bantotila, baprofete, mpi bantu yankaka ya bo ketubila na mukanda ya Zole ya Bantotila kusalaka, keti beto kebaka ve malongi ya mfunu na mambu yina beto fwete sala ngolo na kulungisa mpi yina beto fwete buya? (Roma 15:4; 1 Korinto 10:11) Ya kyeleka, “ndinga ya Nzambi kele ya moyo mpi ya ngolo.”​—Baebreo 4:12, NW.

[Lupangu/Kifwanisu ya kele na lutiti 10]

BIMPA YA ELISA

1. Masa ya Yordani mekabwana.​—2 Bantotila 2:14

2. Masa ya mbi ya Yeriko mekuma mbote.​—2 Bantotila 2:19-22

3. Ba urse mefwa bana yina kuvandaka bimpumbulu.​—2 Bantotila 2:23, 24

4. Bo mepesa basoda masa.​—2 Bantotila 3:16-26

5. Mufwidi mosi mezwa mafuta ya mbote ya kulambila.​—2 Bantotila 4:1-7

6. Nkento mosi ya mukobo ya Shunemi mebaka divumu.​—2 Bantotila 4:8-17

7. Mwana mosi mefutumuka. ​—2 Bantotila 4:18-37

8. Madya yina vandaka ti ndikila mekuma mbote na kudya.​—2 Bantotila 4:38-41

9. Bo medisa babakala 100 ti mampa 20.​—2 Bantotila 4:42-44

10. Namani mebeluka na maladi na yandi ya lepre.​—2 Bantotila 5:1-14

11. Gehazi mebaka maladi ya lepre ya Namani.​—2 Bantotila 5:24-27

12. Disoka meyantika kulela na zulu ya masa.​—2 Bantotila 6:5-7

13. Nsadi mosi memona bawanzyo mingi ti bapusupusu.​—2 Bantotila 6:15-17

14. Basoda ya Siria kemona dyaka ve.​—2 Bantotila 6:18

15. Basoda ya Siria meyantika kumona dyaka.​—2 Bantotila 6:19-23

16. Muntu mosi ya kufwa mefutumuka.​—2 Bantotila 13:20, 21

Tablo/Bifwanisu ya kele na lutiti 22]

BANTOTILA YA YUDA TI YA IZRAELE

Saule/Davidi/Salomo: 1117/1077/1037 ya N.T.B. a

KIMFUMU YA YUDA DATI (N.T.B.) KIMFUMU YA IZRAELE

Roboami ․․․ 997․․․ Yeroboami

Abiya/Aza ․․․․․ 980/978 ․․․․․․

․․․․․ 976/975/952․․․․․ Nadabi/Basha/Ela

․․․․․․ 951/951/951․․․․․․ Zimri/Omri/Tibni

․․․․․․ 940 ․․․․․․ Ahabi

Yozafati ․․․․․․ 937 ․․․․․․

․․․․․․ 920/917 ․․․․․․ Ahazia/Yorami

Yorami ․․․․․․ 913 ․․․․․․

Ahazia ․․․․․․ 906 ․․․․․․

(Atalia) ․․․․․․ 905 ․․․․․․ Yehu

Yoashi ․․․․․․ 898 ․․․․․․

․․․․․․ 876/859 ․․․․․․ Yoahazi/Yoashi

Amasia ․․․․․․ 858 ․․․․․․

․․․․․․ 844 ․․․․․․ Yeroboami II

Azaria (Oziasi) ․․․․․․ 829 ․․․․․․

․․․․․․ 803/791/791 ․․․․․․ Zakaria/Shalumi/Menahemi

․․․․․․ 780/778 ․․․․․․ Pekaya/Peka

Yotami/Ahazi ․․․․․․ 777/762 ․․․․․․

․․․․․․ 758․․․․․․ Ozea

Ezekiasi ․․․․․․ 746 ․․․․․․

․․․․․․ 740 ․․․․․․ Bo mebotula Samaria

Manase/Amoni/Yoziasi ․․․․․․ 716/661/659 ․․․․․․

Yoahazi/Yoyakimi ․․․․․․ 628/628 ․․․․․․

Yoyakini/Sedesiasi ․․․․․․ 618/617 ․․․․․․

Bo mefwa Yeruzalemi ․․․․․․ 607 ․․․․․․

[Noti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu ya kele na lutiti 18]

Namani kudikulumusaka mpi yandi belukaka na ngolo ya Yehowa

[Kifwanisu ya kele na lutiti 19]

Inki kukuminaka Elia ntangu ‘mupepe ya ngolo kunataka yandi na zulu’?