Yai Kele Ntangu ya Kubaka Lukanu ya Ngolo

“Sambu na nki beno lenda vanda ve ntima mosi?”​—1 BANTOTILA 18:21.

1. Inki kesala nde ntangu na beto kuswaswana ti bantangu yina melutaka?

KETI nge kekwikilaka nde Yehowa kele Nzambi mosi kaka ya kyeleka? Keti nge kekwikilaka mpi nde bambikudulu ya Biblia kebingaka ntangu na beto nde “bilumbu ya nsuka” ya ngidika ya mbi ya Satana? (2 Timoteo 3:1) Kana mpidina, nge tandima mpenza nde bubu yai, kuluta bantangu yonso, bantu kele ti mfunu ya kubaka lukanu ya ngolo. Luzingu ya bantu mingi ke na kigonsa bubu yai kuluta bantangu yonso yankaka na disolo ya bantu.

2. Inki kusalamaka na kimfumu ya makanda kumi ya Izraele na nsungi ya luyalu ya Ntotila Akabi?

² Na mvu-nkama ya kumi N.T.B., yo lombaka nde dikanda ya Izraele kubaka lukanu ya ngolo mpenza. Nani bo zolaka kusadila? Na bupusi ya nkento na yandi ya mumpani, Yezabele, Ntotila Akabi, kukotisaka mpenza lusambu ya Baale na kimfumu ya makanda kumi ya Izraele. Bantu vandaka kuyindula nde Baale kuvandaka nzambi ya kebutisaka, yina kenokisaka mvula mpi kebutisaka bima mingi na bilanga. Yo lenda vanda nde bansambidi mingi ya Baale vandaka kupesa kiteki ya nzambi na bo mbote to kufukama na ntwala na yo. Sambu na kupusa Baale na kusakumuna bambuma na bo ya bilanga ti bitwisi na bo, bansambidi na yandi vandaka kusala bafeti yina bo vandaka kusala mansoni ti bandumba ya tempelo. Bo vandaka mpi ti kikalulu ya kudizenga-zenga sambu na kubasisa menga.​—1 Bantotila 18:28.

3. Inki bupusi lusambu ya Baale kuvandaka na yo na bantu ya Nzambi?

³ Bantu ya Izraele kiteso ya 7 000 kubuyaka na kuvukana na lusambu yai ya biteki, ya mansoni, mpi ya nku. (1 Bantotila 19:18) Bo kangamaka na kwikama yonso na kuwakana yina bo salaka ti Yehowa, mpi bo vandaka kumonisa bo mpasi sambu na dyambu yai. Mu mbandu, Ntinu-Nkento Yezabele kufwaka baprofete ya Yehowa mingi.  (1 Bantotila 18:4, 13) Sambu na mambu yai ya mpasi, bantu ya Izraele mingi vandaka kuvukisa balukwikilu, disongidila bo vandaka kusosa na kusepedisa Yehowa ti Baale. Kansi, yo vandaka apostazi kana muntu ya Izraele kuyambula Yehowa sambu na kusambila nzambi mosi ya luvunu. Yehowa kusilaka na kusakumuna bantu ya Izraele kana bo vandaka kuzola yandi mpi kulemfuka na bansiku na yandi. Kansi, yandi kebisaka bo nde kana bo “kudipesa ya mvimba” ve na yandi, yandi zolaka kufwa bo yonso.​—Kulonga 5:6-10; 28:15, 63.

4. Yezu ti bantumwa na yandi kutubaka nde nki mambu tasalama na kati ya Bakristu, mpi nki mutindu yo melunganaka?

⁴ Dyambu ya mutindu mosi kesalama bubu yai na kati ya Kikristu. Bantu ya mabundu ketubaka nde bo kele Bakristu, kansi bafeti, bikalulu, mpi malongi na bo kewakanaka ve ti malongi ya Biblia. Bonso Yezabele, bantwadisi ya Kikristu kevandaka bantu ya ntete na kumonisa Bambangi ya Yehowa mpasi. Bantu mezabaka mpi nde bo kepesaka maboko na bitumba, yo yina bo kele na kisina ya lufwa ya bamilio ya bantu ya mabundu na bo. Biblia kebingaka lusadisu ya mutindu yai ya mabundu kepesaka na baluyalu ya inza nde pite ya kimpeve. (Kusonga 18:2, 3) Dyaka, Kikristu mekumaka kundima mingi kibeni pite, nkutu ata na kati ya bantwadisi na yo. Yezu Kristu ti bantumwa na yandi kutubaka na ntwala nde apostazi ya nene tabasika. (Matayo 13:36-43; Bisalu 20:29, 30; 2 Piere 2:1, 2) Inki mambu takumina bantu kuluta miliare mosi yina kele na Kikristu? Mpi nki mukumba bansambidi ya kyeleka ya Yehowa kele na yo na ntwala ya bantu yai mpi ya bantu yonso yankaka yina dibundu ya luvunu mekusaka? Beto kebaka mvutu ya pwelele na bangyufula ya mutindu yai kana beto tadila mambu yina kunataka na ‘kusukisa Baale na ntoto ya Israele.’​—2 Bantotila 10:28.

Zola ya Nzambi Sambu na Bantu na Yandi ya Ntu-Ngolo

5. Inki mutindu Yehowa kumonisaka dikebi ya zola na bantu na yandi ya ntu-ngolo?

⁵ Yehowa Nzambi kesepelaka ve na kupesa ndola na bantu yina kekolamaka na yandi. Bonso Tata ya zola, yandi kezolaka nde bantu ya mbi  kubalula ntima mpi kuvutuka na yandi. (Ezekiele 18:32; 2 Piere 3:9) Sambu na kumonisa yo, Yehowa kusadilaka baprofete mingi na bilumbu ya Akabi ti Yezabele sambu na kukebisa bantu na Yandi na malanda ya lusambu ya Baale. Eli kuvandaka na kati ya baprofete yina. Na nima ya nsungi mosi ya nda ya kisiwu yina bo tubilaka na ntwala, Eli kusongaka Ntotila Akabi na kuvukisa bana ya Izraele ti baprofete ya Baale na Ngumba Karmele.​—1 Bantotila 18:1, 19.

6, 7. (a) Inki mutindu Eli kumonisaka pwelele kisina ya apostazi ya Izraele? (b) Baprofete ya Baale kusalaka inki? (c) Eli kusalaka inki?

⁶ Lukutakanu yango kusalamaka na kisika yina mesa-kimenga ya Yehowa yina ‘bo bwisaka na ntoto’ kuvandaka, ziku sambu na kusepedisa Yezabele. (1 Bantotila 18:30) Yo ke mawa na kumona nde, bantu ya Izraele yina kuvandaka na lukutakanu yango kuzabaka ve nani na kati ya Yehowa to Baale kuvandaka mpenza ya kukuka na kunokisa mvula yina bo vandaka na yo mfunu mingi. Baprofete 450 vandaka mimonisi ya Baale, kansi profete Eli mpamba muntu vandaka mumonisi ya Yehowa. Eli kuyantikaka na kisina ya makambu, mpi yandi yulaka bantu nde: “Sambu na nki beno lenda vanda ve ntima mosi?” Na nima, na bangogo ya pete kibeni, yandi songaka bo pwelele nde: “Kana Yehowa kele Nzambi ya kyeleka, beno landa yandi; kansi kana yo kele Baale, beno landa yandi.” (NW) Sambu na kupusa bantu ya Izraele yina vandaka kukuka ve kubaka desizio ya kusadila Yehowa na ntima ya mvimba, Eli kusongaka bo na kusala kumekama sambu na kuzaba nani kele Nzambi ya kyeleka. Yo lombaka nde bo pesa kimenga ya bangombe zole, mosi na Yehowa mpi yankaka na Baale. Nzambi ya kyeleka zolaka kutinda tiya sambu na kuyoka kimenga na yandi. Baprofete ya Baale kuyidikaka kimenga na bo, mpi na nima bo yantikaka kubinga Baale bangunga mingi nde: “Baale, ndima bisambu na beto!” Ntangu Eli yantikaka kuseka bo, bo kudizenga-zengaka tii kuna menga kubasikaka, mpi bo kumaka kudila ngolo kibeni. Kansi mvutu kuvandaka ve.​—1 Bantotila 18:21, 26-29.

⁷ Ntangu yai yo kumaka ture ya Eli. Ntete, yandi yidikaka mesa-kimenga ya Yehowa mpi yandi tulaka bitini ya mwana-ngombe na zulu na yo. Na nima, yandi lombaka bantu na kulosa mabungu iya ya nene ya masa na zulu ya kimenga. Bo salaka yo mbala tatu tii kuna kisika yonso yina vandaka penepene ya mesa-kimenga kufulukaka ti masa. Na nima Eli kusambaka nde: “[Yehowa], Nzambi ya Abrahami, Izaki ti Yakobi, songa bubu yai nde nge kele Nzambi ya Israele; songa mpi nde mono me sala mambu yai yonso na zina na nge sambu mono kele muntu na nge. [Yehowa], wila mono, ndima bisambu na mono, mpidina bantu yai kuzaba nde nge kele Nzambi [ya kyeleka mpi, NW], nge ke vutula bo na nge mosi.”​—1 Bantotila 18:30-37.

8. Inki mutindu Yehowa kupesaka mvutu na kisambu ya Eli, mpi nki dyambu profete kusalaka?

⁸ Nzambi ya kyeleka kupesaka mvutu na mutindu yandi tindaka tiya ya zulu mpi yo yokaka kimenga  ti mesa-kimenga. Tiya yina kuyumisaka nkutu masa yina kuvandaka na nzyunga ya mesa-kimenga! Yindula bupusi yina yo vandaka na yo na bantu ya Izraele. “Bo kudilosaka na ntoto, bo tubaka nde: ‘[Yehowa kele Nzambi ya kyeleka! Yehowa kele Nzambi ya kyeleka, NW]!’” Ntangu yai Eli kubakaka dyaka lukanu ya ngolo, yandi songaka bantu ya Izraele nde: “Beno kanga baprofete ya Baale yonso, ata muntu mosi kutina ve!” Bo fwaka baprofete yonso ya Baale 450 na Ngumba Karmele.​—1 Bantotila 18:38-40.

9. Inki mutindu bansambidi ya kyeleka kumekamaka dyaka?

⁹ Kaka na kilumbu yina ya mfunu mingi, Yehowa kunokisaka mvula na ntoto na mbala ya ntete tuka bamvula tatu ti ndambu! (Yakobo 5:17, 18) Nge lenda yindula masolo yina bantu ya Izraele vandaka kubula ntangu bo vandaka kuvutuka na banzo na bo; Yehowa kunungisaka Kinzambi na yandi. Kansi, bansambidi ya Baale kulembaka ve. Yezabele kulandaka na kumonisa bansadi ya Yehowa mpasi. (1 Bantotila 19:1, 2; 21:11-16) Yo yina, kwikama ya bansadi ya Nzambi kumekamaka dyaka. Keti bo tavanda ya kudipesa ya mvimba na Yehowa ntangu kilumbu yina yandi tapesa bansambidi ya Baale ndola takuma?

Baka Lukanu ya Ngolo Sesepi Yai

10. (a) Na bilumbu na beto, Bakristu ya kupakulama mesalaka inki? (b) Kulemfuka na ntuma yina kele na Kusonga 18:4 ketendula inki?

¹⁰ Na bilumbu na beto, Bakristu ya kupakulama mesalaka kisalu ya mefwanana ti yina ya Eli. Na munoko mpi na nzila ya mikanda, bo mekebisaka bantu ya makanda yonso ya kele na kati mpi na nganda ya Kikristu na yina metala kigonsa ya lusambu ya luvunu. Yo yina, bamilio ya bantu mebakaka lukanu ya ngolo sambu na kusukisa bangwisana na bo ti mabundu ya luvunu. Bo mepesaka luzingu na bo na Yehowa mpi bo mekumaka balongoki ya Yezu Kristu yina mebakaka mbotika. Ee, bo mendimaka emvitasio yai ya mfunu ya metala lusambu ya luvunu: “Beno bantu na mono, beno katuka na bwala sambu beno kubaka masumu na yandi ve, beno kumona ve mpasi yina ya yandi ta mona.”​—Kusonga 18:4.

11. Inki bantu fwete sala sambu Yehowa kundima bo?

¹¹ Ata nsangu ya kekatukaka na mikanda ya ketendulaka Biblia yina Bambangi ya Yehowa kemwangaka kesepedisaka bamilio yankaka ya bantu, bantu yango kekukaka kaka ve kubaka lukanu na yina metala mambu ya bo fwete sala. Bantangu yankaka ndambu ya bantu yai kekwisaka na balukutakanu ya Bukristu, mu mbandu Madya ya Nkokila ya Mfumu to bitini ya lukutakanu ya distrike. Beto kelongisila bantu yonso ya mutindu yina na kutadila na dikebi yonso bangogo yai ya Eli: “Tii nki ntangu beno tavanda kukonda pozisio?” (1 Bantotila 18:21, New English Bible) Na kisika ya kuvingila, bo fwete baka lukanu ya ngolo sesepi yai mpi kusala kikesa sambu na kulungisa lukanu ya kukuma bansambidi ya Yehowa yina mekudipesaka mpi mebakaka mbotika. Kivuvu na bo ya luzingu ya mvula na mvula kele na kigonsa!​—2 Tesalonika 1:6-9.

12. Na nki mambu ya mpasi Bakristu yankaka ya mebakaka mbotika mebwaka, mpi bo fwete sala inki?

¹² Yo ke mawa na kumona nde Bakristu yankaka ya mebakaka mbotika, meyambulaka na kusala lusambu na bo to nkutu kesalaka yo dyaka ve mbala na mbala. (Baebreo 10:23-25; 13:15, 16) Bankaka kevandaka dyaka ve kikesa sambu na boma ya minyokudi, basusi ya luzingu, bikesa ya kukuma mvwama, to kusosa byese ya bwimi. Yezu kukebisaka nde bima yai mpi zolaka kubudisa balongoki na yandi yankaka mabaku, kupesa bo mpasi, mpi kukanga bo bonso mutambu. (Matayo 10:28-33; 13:20-22; Luka 12:22-31; 21:34-36) Na kisika ya kuvanda na ‘bantima zole,’ yo lombaka nde bantu ya mutindu yina ‘kutula ngolo mpi kubalula ntima’ na kubakaka lukanu ya ngolo ya kulungisa kudipesa na bo na Nzambi.​—Kusonga 3:15-19.

Nsuka ya Kintulumukina ya Dibundu ya Luvunu

13. Ta mutindu mambu kuvandaka na Izraele ntangu bo pakulaka Yehu na kukuma ntotila.

¹³ Kikuma yina yo kele mfunu nde bantu kubaka lukanu ya ngolo sesepi yai kemonana na mambu yina kusalamaka na Izraele kiteso ya bamvula 18 na nima ya kuzenga dyambu ya metala Kinzambi na Ngumba Karmele. Kilumbu ya Yehowa ya kusambisa lusambu ya Baale kukwisaka na kintulumukina na bilumbu ya Elisha, kilandi ya Eli. Yorami, mwana ya Ntotila Akabi vandaka kuyala Izraele, mpi Yezabele, mama ya ntotila kuvandaka kaka na luzingu. Na malembe yonso, Elisha kutindaka nsadi na yandi sambu na kupakula Yehu, mfumu ya basoda, bonso ntotila ya mpa.  Na ntangu yina, Yehu kuvandaka na ndambu ya esti ya Yordani na Ramoti-Galadi, mpi yandi vandaka kutwadisa bitumba yina bantu ya Izraele vandaka kunwana ti bambeni na bo. Ntotila Yorami kuvandaka na Yizrele na nseke yina kuvandaka penepene ya Megido, mpi yandi vandaka kusansa bamputa yina yandi lwalaka na bitumba.​—2 Bantotila 8:29–9:4.

14, 15. Inki kisalu Nzambi kupesaka Yehu, mpi yandi salaka inki?

¹⁴ Yehowa kusongaka Yehu na kusala mambu yai: “Nge ta fwa mfumu na nge yai mwana ya Akabi ti fami na yandi, mpidina mono ta pesa Yezabele ndola sambu na menga ya baprofete na mono ti bantu na mono ya nkaka. Nzo ya Akabi yonso ta mana na kufwa . . . Mvumbi ya Yezabele bo ta zika yo ve; bambwa ta dia yandi na ndambu ya bwala Yizrele.”​—2 Bantotila 9:7-10.

¹⁵ Yehu vandaka kusala mambu ti lukanu. Kukonda kusukinina, yandi mataka na pusupusu na yandi mpi yandi kwendaka ntinu kibeni na Yizrele. Santinele mosi na Yizrele kumonaka mutindu Yehu vandaka kutambusa mpi yandi zabisaka Ntotila Yorami, ebuna Yorami mataka na pusupusu na yandi sambu na kukutana ti mfumu ya basoda na yandi. Ntangu bo kutanaka, Yorami kuyulaka nde: “Keti nge ke kwisa na ngemba to ve?” Yehu kuvutulaka nde: “Ngemba! Nki mutindu ngemba lenda vanda kana mama na nge Yezabele ke sambila kaka banzambi ya biteki ti kusala mambu ya kindoki?” Na nima, na ntwala nde Ntotila Yorami kutina, Yehu kubakaka bunduki na yandi ya tolotolo mpi yandi fwaka Yorami ti tolotolo mosi yina kotaka yandi na ntima.​—2 Bantotila 9:20-24.

16. (a) Inki dyambu bamfumu ya nzo ya Yezabele kukutanaka ti yo na kintulumukina? (b) Inki mutindu mambu ya Yehowa kutubaka na yina metala Yezabele kulunganaka?

¹⁶ Kukonda kusukinina, Yehu kumataka na pusupusu na yandi mpi yandi kukwendaka ntinu na mbanza. Yezabele, yina kutulaka babote mingi, vandaka kutala na fenetre mpi yandi pesaka Yehu mbote sambu na kubangisa yandi. Yehu kundimaka yandi ve, mpi yandi bingaka bantu sambu na kusadisa yandi: “Nani kele sambu na mono?” Yo lombaka nde bansadi ya Yezabele kubaka lukanu ya ngolo ntangu yai. Bamfumu ya nzo ya ntotila zole to tatu kubasisaka ba-ntu na bo na fenetre. Na mbala mosi, kwikama na bo kumekamaka. Yehu kuzabisaka bo nde: “Beno baka yandi, beno  losa yandi na ntoto.” Bamfumu yango kulosaka Yezabele na ntoto, ebuna bampunda ti pusupusu ya Yehu kunyataka yandi. Na mutindu yina, muntu yina kukotisaka lusambu ya Baale na Izraele kufwaka na mutindu yina kufwanaka na yandi. Na ntwala nde bo zika yandi, bambwa kudyaka nitu na yandi, kaka mutindu Biblia kutubaka na ntwala.​—2 Bantotila 9:30-37.

17. Ndola ya Yehowa kupesaka Yezabele fwete kumisa lukwikilu na beto ngolo na nki dyambu yina tasalama na bilumbu kekwisa?

¹⁷ Nkento ya ndumba ya kifwani yina kele na zina ‘Babilone ya Nene’ tafwa mpi mutindu mosi. Nkento yango ya ndumba kemonisa mabundu ya luvunu ya inza ya Satana, yina kuyantikaka na mbanza Babilone ya ntama. Na nima ya lufwa ya dibundu ya luvunu, Yehowa Nzambi tatula dikebi na yandi na bantu yonso yina kesala bitini ya kinsuni ya inza ya Satana. Yandi tafwa bo mpi, ebuna dyambu yai takangula nzila na inza ya mpa ya lunungu.​—Kusonga 17:3-6; 19:19-21; 21:1-4.

18. Na nima ya lufwa ya Yezabele, inki kukuminaka bansambidi ya Baale na Izraele?

¹⁸ Na nima ya lufwa ya Yezabele, Ntotila Yehu kusukininaka ve na kufwa dikanda yonso ya Akabi ti bantu yina vandaka kusadisa yandi. (2 Bantotila 10:11) Kansi, bantu mingi ya Izraele yina vandaka kusambila Baale kufwaka ve. Sambu na yina metala bantu yai, Yehu kusalaka mambu na lukanu yonso sambu na kumonisa mutindu yandi ‘kudipesaka na Mfumu Nzambi.’ (2 Bantotila 10:16) Yehu kudimonisaka bonso nde yandi kele nsambidi ya Baale, ebuna yandi yidikaka feti mosi ya nene na tempelo ya Baale yina Akabi kutungaka na Samaria. Bansambidi ya Baale yonso yina vandaka na Izraele kukwendaka na feti yango. Sambu bo yonso kuvandaka na kati ya tempelo, bo vandaka bonso ya kukangama na mutambu, yo yina bantu ya Yehu kufwaka bo yonso. Biblia kesukisa disolo yango na bangogo yai: “Mutindu yo yina Yehu sukisaka bisambu ya nzambi Baale na ntoto ya Israele.”​—2 Bantotila 10:18-28.

19. Inki kivuvu ya nene kevingila “kibuka ya nene” ya bansambidi ya kwikama ya Yehowa?

¹⁹ Bo sukisaka lusambu ya Baale na Izraele. Kaka na mutindu yina mpenza, mabundu ya luvunu ya inza yai tasuka na kintulumukina mpi na mutindu mosi ya mbi. Na nki simu nge tavanda na kilumbu yina ya nene ya kusambisa? Baka lukanu ya ngolo ntangu yai, ebuna nge lenda vanda ti dibaku ya kuvanda na kati ya “kibuka ya nene” (NW) ya bantu yina taguluka na ‘mpasi ya nene.’ Na ntangu yina nge takuka kuyibuka mambu yina melutaka ti kyese, mpi nge takumisa Nzambi sambu yandi pesaka ndola na “nkento ya nene ya ndumba yina vandaka kubebisa bantu ya nsi-ntoto sambu na pite na yandi.” Kumosi ti bansambidi yankaka ya kyeleka, nge tavukana na kuyimba bangogo yai ya kyese yina bandinga ya zulu tayimba: “Aleluya, beno pesa Nzambi lukumu! Sambu [Yehowa Nzambi na beto, Nkwa-Ngolo Yonso, NW] me yantika kuyala ntangu yai!”​—Kusonga 7:9, 10, 14; 19:1, 2, 6.

Bangyufula Sambu na Kuyindulula

• Inki mutindu bantu ya Izraele ya ntama kumaka kusadila lusambu ya Baale?

• Inki apostazi ya nene Biblia kutubilaka na ntwala, mpi nki mutindu mbikudulu yai melunganaka?

• Inki mutindu Yehu kukatulaka mpenza lusambu ya Baale?

• Inki beto fwete sala sambu na kuguluka na kilumbu ya kusambisa ya Nzambi?

[Bangyufula ya disolo ya kulonguka]

[Karte ya kele na lutiti 9]

(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)

Soko

Afeti

Ng. Karmele

Elkati

Yokneami

Megido

Tanaki

Dotani

SAMARIA

Ene-dore

Shunemi

Ofra

Yizrele

Ibleami (Gati-rimoni)

Tirsa

Bete-shemeshi

Bete-sheani

Yabeshi-galadi?

Abele-mehola

Bete-Arbele

Ramoti-galadi

Bangumba

Ng. Karmele

Ng. Tabore

More

Ng. Gilboa

[Bamasa]

Nzadi-Mungwa ya Mediterane

Nzadi-Mungwa ya Galileo

[Nzadi]

Nzadi Yordani

[Nto ya masa mpi dibulu]

Masa ya Arodi

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Based on maps copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Bifwanisu ya kele na lutiti 10]

Kusamuna Kimfumu mpi kukwenda na balukutakanu ya Bukristu mbala na mbala kele bitini ya mfunu ya lusambu ya kyeleka

[Kifwanisu ya kele na lutiti 12]

Bonso Yehu, bantu yonso yina kezola kuguluka na kilumbu ya Yehowa fwete baka lukanu ya ngolo