Bantu Kesosa Nzayilu ya Kyeleka

LAURA FERMI, nkento ya Enrico Fermi, muntu ya mayele na Fiziki yina kuzabanaka mingi kutubaka nde: “Kukonda kuzaba kele mbi kuluta kuvanda na nzayilu.” Bantu yankaka lenda buya dibanza yai mpi kutuba nde mambu yina nge kezaba ve lenda sala nge mbi ve ata fyoti. Kansi, sambu na bantu mingi, mambu yina yandi tubaka kele kyeleka sambu na bansosa ya siansi mpi sambu na mambu yankaka ya luzingu. Kukonda kuzaba kyeleka mekotisaka bantu mingi na mpimpa ya mabanza, ya bikalulu mpi ya kimpeve banda bamvula mingi.​—Efezo 4:18.

Yo yina, bantu ya mayele kesosaka nzayilu ya kyeleka. Bo kesosaka kuzaba sambu na nki beto kele na luzingu mpi nki mambu takumina beto na bilumbu kekwisa. Sambu na kusosa nzayilu yango, bantu mesadilaka banzila ya kuswaswana. Bika beto tadila na bunkufi mwa ndambu ya banzila yango.

Keti Nzayilu ya Kyeleka Kele na Nzila ya Mabundu?

Na kutadila bansiku ya ntama ya ba Buda, Siddhārtha Gautama, muntu yina kuyantikisaka dibundu ya Buda, vandaka kuwa mpasi mingi na ntima na kumona mutindu bantu vandaka kunyokwama mpi kufwa. Yandi lombaka na balongi ya dibundu ya Hindu na kusadisa yandi na kuzaba “nzila ya kyeleka.” Balongi yankaka na kati ya balongi yina kusongaka yandi na kusadila yoga (ngalasisi ya ba Hindu yina kelombaka muntu na kuvukisa ngolo yonso ya nitu, mabanza mpi moyo na yandi kumosi ti Nzambi, mpi kebuyisaka yandi na kuyindula na mwa ntangu fyoti) mpi na kudibuya na mambu mingi. Nsukansuka, Gautama kuponaka na kudivandila sambu na kuyindula mutindu ya kuzwa nzayilu ya kyeleka.

Sambu na kusosa nzayilu ya kyeleka, bantu yankaka kumaka kusadila bankisi yina kesalaka nde muntu kumona mambu kisaka-saka, kansi yina kele ve ya kyeleka. Mu mbandu, bantu ya dibundu Native American Church ketubaka nde bintutu ya nti ya peyotl kevandaka nkisi ya “kemonisaka nzayilu ya mebumbanaka.”

Jean-Jacques Rousseau, filozofe mosi ya France, yina kuzingaka na bamvu-nkama ya kumi na nana vandaka kukwikila nde konso muntu yina kelomba na masonga yonso, Nzambi lenda pesa yandi mbona-meso ya kimpeve. Inki mutindu? Kana yandi kewidikila “mambu yina Nzambi ketuba na ntima.” Ebuna Rousseau kutubaka dyaka nde mutindu nge kekudiwa sambu na mambu yango, mambu yina mawi ti kansansa kezabisa nge, takuma “kutwadisa nge mpenza na mambu mingi ya kuswaswana ya bantu keyindulaka.”​—History of Western Philosophy.

Keti Nzayilu ya Kyeleka Kele na Nzila ya Kuyindula?

Bantu mingi yina kuzingaka na bilumbu ya Rousseau vandaka kubuya ngolo metode yai ya kutuba nde Nzambi kezabisaka bantu mambu na ntima. Mu mbandu, nduku na yandi ya kisalu, Voltaire muntu ya France kutubaka nde dibundu lenda pesa ve bantu nzayilu ya kyeleka, nkutu yo kele kikuma ya nene yina mesalaka nde bansi ya Eropa kuvanda na kidiba bamvula mingi, kundima-ndima mambu yina kele ve ya kyeleka, mpi kukonda kuzola bangindu ya bantu yankaka na nsungi yina bantu ya  kelongukaka luzingu ya bantu kebingaka nde Nsungi ya Mpimpa.

Voltaire kukumaka muntu ya kimvuka mosi ya Eropa yina kuzabanaka nde kimvuka ya bantu ya mayele yina metemukaka. Bantu ya kimvuka yina kuvutukilaka bangindu ya bantu ya Greki ya ntama yina vandaka kutuba nde kuyindula mpi bansosa ya siansi kele mfunu sambu na kuzwa nzayilu ya kyeleka. Bernard de Fontenelle, muntu yankaka ya kimvuka yina kutubaka nde kuyindula yo mosi lenda nata bantu na “mvu-nkama mosi yina nsemo lenda temuka konso kilumbu, na mpila nde bamvu-nkama yonso yina melutaka tamonana bonso yo vandaka na mpimpa.”​—Encyclopædia Britannica.

Yai kele kaka mwa bangindu ya kuswaswana na yina metala mutindu ya kusosa nzayilu ya kyeleka. Keti kele ti “lutwadisu ya kyeleka” yina lenda sadisa beto na kuzaba kyeleka? Beto tadila mambu yina disolo ya kelanda ketuba na yina metala nto ya nzayilu ya kyeleka yina beto lenda tudila ntima.

[Bifwanisu ya kele na lutiti 3]

Gautama (Buda), Rousseau, mpi Voltaire kusadilaka banzila ya kuswaswana sambu na kusosa nzayilu ya kyeleka