Nzambi ‘Salaka Beto na Mutindu ya Kuyituka’

“[Nzambi] salaka mono na mutindu mosi ya kuyituka ti ya boma.”​—NKUNGA 139:14.

1. Sambu na nki bantu mingi ya mayele ketubaka nde Nzambi muntu kusalaka bima ya kuyituka ya kele na ntoto?

NTOTO kele ya kufuluka ti bima mingi ya kuyituka. Inki mutindu bima yango kusalamaka? Bantu mingi keyindulaka nde beto lenda zwa mvutu kukonda kutuba nde Ngangi mosi ya mayele muntu kusalaka yo. Kansi, bantu yankaka ketubaka nde beto lenda bakisa ve bima yina kele na lugangu kana beto kendima ve nde Ngangi mosi muntu kusalaka yo. Bo kekwikilaka nde bima yina kele na ntoto kele mpasi mingi na kubakisa, yo kele mingi kibeni, mpi kitoko mingi sambu na kutuba nde yo kudibasikilaka. Sambu na bantu mingi, mpi bantu yankaka ya siansi, banzikisa kemonisa nde kele ti Ngangi mosi ya mayele, ya ngolo mpi ya mbote ya megangaka luyalanganu. *

2. Inki kupusaka Davidi na kukumisa Yehowa?

² Ntotila Davidi kuvandaka mosi na kati ya bantu yina vandaka kundima nde kele ti Ngangi mosi ya mefwana nde bo kumisa yandi sambu na bima ya kuyituka ya yandi mesalaka. Ata yandi zingaka na ntangu yina siansi kuyelaka ntete ve mutindu yo kele bubu yai, Davidi kubakisaka nde bima yonso yina kuvandaka na nzyunga na yandi kuvandaka bima yina Nzambi kugangaka. Yo lombaka kaka nde yandi tadila nitu na yandi sambu na kuyituka mpenza na luzitu yonso na mayele yina Nzambi kugangilaka bima. Yandi sonikaka nde: “Mono ke kumisa nge sambu nge salaka mono na mutindu mosi ya kuyituka ti ya boma; mambu yonso ya nge ke salaka kele kaka ya kuyituka, mono zaba yo mbote-mbote.”​—Nkunga 139:14.

3, 4. Sambu na nki yo kele mfunu nde konso muntu kuyindulula na dikebi yonso na bisalu ya Yehowa?

³ Davidi kukumaka ti lukwikilu ya ngolo ya mutindu yai sambu yandi vandaka kuyindulula na dikebi yonso. Bubu yai, bakure ya bo kepesaka na nzo-nkanda, televizio, radio mpi bazulunalu mefuluka ti malongi yina kefwaka lukwikilu na yina metala kisika bantu mekatukaka. Sambu na kuvanda ti lukwikilu bonso yina ya Davidi, beto mpi fwete yindulula na dikebi yonso. Yo kele kigonsa na kubika bantu yankaka kuyindula na kisika na beto, mingimingi na mambu yai ya mfunu ya metala Ngangi mpi mukumba na yandi.

⁴ Dyaka, kuyindulula bisalu ya Yehowa kekumisaka ngolo zola ti ntonda na beto sambu na yandi mpi kesadisaka beto na kutula ntima na balusilu ya yandi mepesaka beto sambu na bilumbu kekwisa. Ebuna, yo tapusa beto na kusosa kuzaba Yehowa mbotembote mpi na kusadila yandi. Yo yina, bika beto tadila mutindu siansi bubu yai kendimisa mambu yina Davidi kutubaka nde ‘Nzambi salaka beto na mutindu ya kuyituka.’

Mutindu Nitu na Beto Keyelaka

5, 6. (a) Luzingu na beto kuyantikaka nki mutindu? (b) Bapiku na beto kesalaka nki kisalu?

⁵“Nge muntu salaka [bapiku, NW] na mono yonso, nge muntu yidikaka mono na divumu ya mama na mono.” (Nkunga 139:13) Luzingu na beto yonso kuyantikaka na divumu ya bamama na  beto ti selile mosi ya fyoti kibeni bonso ditonsi ya kele na nsuka ya nsa yai. Selile yina ya kemonanaka kaka na mikroskope kevandaka mpasi kibeni na kubakisa, yo kele bonso laboratware mpenza. Yo yelaka nswalu. Na nsuka ya ngonda ya zole na kati ya divumu, binama na nge ya kuluta mfunu vandaka mesalama dezia. Na kati ya binama yango, beto lenda tanga bapiku na nge. Ntangu nge butukaka, bapiku na nge kuvandaka ya kuyilama sambu na kuyungula menga na nge, disongidila kukatula mvindu mpi masa yina kelutanaka na menga, mpi kubika bima yina kevandaka mfunu. Bapiku na nge yonso zole, kana yo kesala mbote, yo keyungulaka masa yina kevandaka na menga na nge (kiteso ya balitre 5 na menga ya muntu yina kele mbuta) konso minuta 45.

⁶ Bapiku na nge kesadisaka mpi na kutula bukatikati na bima bonso mungwa, aside mpi tension artérielle yina kevandaka na menga. Bapiku kesalaka bisalu mingi yankaka ya mfunu, bonso kubalusa vitamine D na vitamine ya mutindu yankaka yina kesalaka nde mikwa kuyela mbote mpi yo kebasisaka hormone mosi ya bo kebingaka nde érythropoïétine, disongidila hormone yina kesadisaka mikwa na nge na kubuta baselile ya mbwaki. Mpila ya kuyituka kele ve na kumona nde bo mebingaka bapiku nde “bashimiste ya kuluta mfunu ya nitu”! *

7, 8. (a) Tendula mutindu bebe keyantikaka kuyela na divumu ya mama na yandi. (b) Na nki mutindu bebe keyelaka na “kisika ya kinsweki” mpenza?

⁷“Nge mosi monaka mutindu mikwa na mono yilamaka mbote-mbote na divumu ya mama ti mutindu mono vandaka kuyela muna na kisika ya kinsweki.” (Nkunga 139:15) Selile yina ya ntete kukabwanaka, ebuna baselile ya mpa kulandaka na kukabwana. Ntangu fyoti na nima, baselile yantikaka kuswaswana sambu na kukuma baselile nerveux, baselile ya misisa, ya mpusu ya nitu mpi buna na buna. Baselile ya mutindu mosi kuvukanaka kumosi sambu na kusala bitini yankaka mpi binama ya nitu. Mu mbandu, banda ntangu mama na nge kubakaka divumu tii ya nge lungisaka bamposo tatu na divumu na yandi, mikwa na nge yantikaka kusalama. Ntangu nge kumaka ti bamposo nsambwadi na divumu, mpi nda kiteso ya basantimetre 2 ti ndambu, mikwa 206 yonso yina bambuta kevandaka na yo kuvandaka meyilama dezia, ata yo vandaka ve ngolo na ntangu yina.

⁸ Kuyela ya kuyituka ya mutindu yai kusalamaka na kati ya divumu ya mama na nge. Yo salamaka bonso nde yo kesalama na nsi mpenza ya ntoto, sambu ata muntu mosi ve kemonaka yo. Ya kyeleka, bantu kebakisa ve mambu mingi ya metala mutindu beto keyelaka. Mu mbandu, inki kepusaka ba gène yina kevandaka na kati ya baselile ya muntu na kuswaswana sambu na kusala bitini yankaka ya nitu? Ziku kilumbu kele ya bantu ya siansi tabakisa yo, kansi mutindu Davidi kutubaka, Yehowa Ngangi na beto kezabaka mambu yonso.

9, 10. Inki mutindu beto lenda tuba nde mutindu bebe keyelaka na divumu kevandaka ya ‘kusonika na mukanda’ ya Nzambi?

⁹“Nge monaka mono ntangu mono me butuka ntete ve. Bilumbu ya nge tudilaka mono na kuzinga, ata yo vandaka me yantika ntete ve, yo vandaka ya kusonika na mukanda na nge.” (Nkunga 139:16) Selile na nge ya ntete kuvandaka ti pula yina kevandaka ti bansangu yonso ya ketwadisaka mutindu nitu na nge ya mvimba tasalama. Pula yina kutwadisaka kuyela na nge na nsungi ya bangonda uvwa yina nge vandaka na divumu na ntwala ya kubutuka, mpi nkutu tii bamvula makumi zole na nima. Na nsungi ya ntangu yina, nitu na nge kulutaka na ba etapi mingi, mpi ba etapi yina kutwadisamaka na bansangu yina kevandaka dezia na selile yina ya ntete.

¹⁰ Davidi kuzabaka ve mambu mingi ya metala baselile ti ba gène. Yandi vandaka mpi ve ti mikroskope. Kansi, yandi bakisaka mpenza nde mutindu nitu na yandi kuyelaka kuvandaka nzikisa ya kemonisa nde bo salaka pula na yo na ntwala. Yo lenda vanda nde Davidi kuvandaka na mwa nzayilu mutindu babebe keyelaka na divumu, yo yina yandi yindulaka nde konso etapi kelandaka mpi kesalamaka na kutadila pula mpi ntangu ya Nzambi kusalaka na ntwala. Yandi tubaka nde pula yango kuvandaka ya ‘kusonika na mukanda’ ya Nzambi.

11. Inki kesalaka nde beto baka nene, ilungi, mpi bikalulu yankaka ya bibuti na beto?

¹¹ Bubu yai, yo mezabanaka nde kima kesalaka nde muntu kubaka nene, ilungi, mukubu ya meso ti ya nsuki, mpi bikalulu yankaka ya bibuti ti ya bankaka na yandi kele ba gène. Konso selile na nge kevandaka ti ba gène mingi kibeni, mpi konso gène kevandaka kitini ya shene mosi ya nda ya mesalama  ti ADN (acide désoxyribonucléique). Bantuma yina kezabisaka mutindu ya kutunga nitu na beto kevandaka ya ‘kusonika’ na ADN. Konso ntangu yina baselile na nge kekabwanaka sambu na kusala baselile yankaka ya mpa to sambu na kuyinga baselile ya ntama, ADN na nge kepesaka bantuma yina kesalaka nde muntu kulanda na kuzinga mpi kubikala mutindu yandi kele. Yai mbandu ya nene kibeni ya kemonisa mpenza ngolo ti mayele ya Ngangi na beto ya zulu!

Mabanza na Beto ya Sipesiali

12. Inki keswaswanisaka mpenza bantu ti bambisi?

¹²“Nzambi, bangindu na nge kele mpasi mono na kuzaba yo; yo kele mpi mingi mpenza! Kana mono tanga yo, yo ke luta bambuma ya zelo.” (Nkunga 139:17, 18a) Nzambi mesalaka mpi bambisi na mutindu mosi ya kuyituka, mpi bambisi yankaka kesalaka nkutu mambu kuluta bantu. Kansi, Nzambi mepesaka bantu mayele ya kuyindula yina ata mbisi mosi ve kele na yo. Mukanda mosi ya siansi ketuba nde: “Na mambu mingi, beto bantu kevandaka kiteso mosi ti bigangwa yankaka, kansi na kati ya bima yonso yina kezinga na ntoto, kaka beto mpamba bantu kevandaka ti mayele ya kutuba mpi kuyindula. Kaka beto bantu kesosaka kuzaba: Inki mutindu nitu na beto mesalamaka? Inki mutindu beto mesalamaka?” Yo fwete vanda nde Davidi mpi kuyulaka bangyufula ya mutindu yai.

13. (a) Inki mutindu Davidi lendaka kuyindulula mabanza ya Nzambi? (b) Inki mutindu beto lenda landa mbandu na yandi?

¹³ Kima ya kuluta mfunu, na kuswaswana ti bambisi, kele nde kaka bantu mpamba kevandaka ti mayele ya kutadila mabanza ya Nzambi. * Dikabu yai ya sipesiali kele mosi na kati ya mambu yina kemonisaka nde Nzambi mesalaka beto na ‘kifwani’ na yandi. (Kuyantika 1:27) Davidi kusadilaka dikabu yina mbote. Yandi yindululaka banzikisa ya kemonisaka nde Nzambi kele mpi na bikalulu na yandi ya mbote yina kemonanaka na ntoto. Davidi kuvandaka mpi ti mikanda ya ntete ya Masonuku ya Santu, yina vandaka kutubila mambu yina Nzambi zabisaka sambu na yandi mosi ti bisalu na yandi. Masonama yina ya kupemama kusadisaka Davidi na kubakisa mabanza, bikalulu, mpi lukanu ya Nzambi. Kuyindulula Masonuku, lugangu, mpi bangwisana yina Nzambi kuvandaka na yo ti yandi kupusaka Davidi na kukumisa Ngangi na yandi.

Mambu Yina Lukwikilu Kelombaka

14. Sambu na nki beto kele ve na mfunu ya kuzaba mambu yonso ya metala Nzambi sambu na kukwikila na yandi?

¹⁴ Sambu Davidi vandaka kuyindulula mingi lugangu mpi Masonuku, yandi zabaka mbotembote nde yandi lendaka ve kubakisa nzayilu mpi mayele ya mingi mpenza yina Nzambi kele na yo. (Nkunga 139:6) Yo kele kiteso mosi sambu na beto. Beto tabakisaka ve ata fyoti bima yonso yina Nzambi megangaka. (Longi 3:11; 8:17) Kansi, Nzambi ‘mesongaka’ nzayilu ya mingi na nzila ya Masonuku mpi ya luyalanganu sambu na kusadisa bantu ya ntoto ya mvimba yina kesosaka kyeleka na kuzwa lukwikilu ya mesimbama na banzikisa.​—Roma 1:19, 20; Baebreo 11:1, 3.

15. Pesa mbandu ya kemonisa mutindu lukwikilu kewakana ti bangwisana na beto ti Nzambi.

¹⁵ Kuvanda ti lukwikilu kelombaka kaka ve kundima nde Ngangi mosi ya mayele muntu  kusalaka luzingu mpi luyalanganu. Kansi yo kelombaka kutula ntima nde Yehowa Nzambi kezolaka mpenza nde beto zaba yandi mpi beto vanda ti bangwisana ya mbote ti yandi. (Yakobo 4:8) Beto lenda baka mbandu ya muntu yina ketudilaka tata na yandi ya zola ntima. Kana muntu kutula ntembe na tata na beto mpi kutuba nde tata na beto tasadisa beto ve kana beto kutana ti mpasi, mbala yankaka beto takuka ve na kundimisa muntu yango nde tata na beto kele mpenza muntu ya bo lenda tudila ntima. Kansi, kana tata na beto memonisilaka beto dezia mbala mingi ntima ya mbote, beto tatula mpenza ntima nde yandi tayambula beto ve. Mutindu mosi, kana beto kelonguka Biblia, keyindulula lugangu, mpi kemona mutindu Nzambi kesadisa beto mpi kepesa bamvutu na bisambu na beto, beto tazaba Yehowa, mpi yo tapusa beto na kutudila yandi ntima. Yo tapusa beto na kusosa kulonguka mambu mingi dyaka ya metala yandi mpi kupesa yandi lukumu kimakulu na zola yonso mpi na kukangama na yandi. Yai kele lukanu mosi ya kuluta mbote yina muntu lenda landa.​—Efezo 5:1, 2.

Beto Sosa Lutwadisu ya Ngangi na Beto!

16. Inki dilongi beto lenda baka na bangwisana ya ngolo yina Davidi kuvandaka na yo ti Yehowa?

¹⁶“Nzambi, tala mono mbote-mbote, nge zaba ngindu na mono; meka ntima na mono, nge zaba mabanza na mono. Sosa kana nge lenda mona mambu ya mbi na ntima na mono, ebuna nata mono na nzila na nge ya mbote yina ke na nsuka ve.” (Nkunga 139:23, 24) Davidi kuzabaka nde Yehowa kuzabaka yandi mbotembote, nde mambu yonso yina yandi vandaka kuyindula, kutuba, to kusala, Ngangi na yandi kuzabaka yo dezia. (Nkunga 139:1-12; Baebreo 4:13) Sambu Nzambi kuzabaka yandi mbote mutindu yina, Davidi vandaka kudiwa na lutaninu, kaka mutindu mwana ya fyoti kekudiwaka na lutaninu na maboko ya bibuti na yandi ya zola. Davidi vandaka kubaka na valere kinduku na yandi ya ngolo ti Yehowa, mpi yandi vandaka kusala kikesa sambu na kutanina yo na kuyindululaka mingi bisalu ya Yehowa mpi na kusambaka yandi. Ya kyeleka, bankunga mingi ya Davidi, mpi Nkunga 139, kele bisambu ya yandi metulaka na miziki. Mutindu mosi mpi, kuyindulula mpi kisambu lenda sadisa beto na kupusana penepene ya Yehowa.

17. (a) Sambu na nki Davidi kuzolaka nde Yehowa kutala mbotembote ntima na yandi? (b) Mutindu ya kusadila kimpwanza na beto ya kupona tavanda ti nki bupusi na luzingu na beto?

¹⁷ Sambu Nzambi mesalaka beto na kifwani na yandi, yandi mepesaka beto kimpwanza ya kupona. Beto lenda pona na kusala mambu ya mbote to ya mbi. Kansi, ata beto kele ti kimpwanza yina, beto tasala bakonti. Davidi kuzolaka ve nde bo tanga yandi na kati ya bantu ya mbi. (Nkunga 139:19-22) Yandi zolaka ve kusala bifu yina tanatila yandi mpasi. Yo yina, na nima ya kuyindulula nzayilu ya Yehowa yina meluta banzayilu yonso, Davidi lombaka na kudikulumusa yonso nde Nzambi kutala mbotembote kimuntu na yandi ya kati mpi kutwadisa yandi na nzila yina kenataka na luzingu. Minsiku ya lunungu ya Nzambi ketadila bantu yonso, yo yina beto fwete sala bansola ya mbote. Yehowa kelongisila beto yonso na kulemfukila yandi. Kana beto sala mpidina, yandi tandima beto mpi beto tabaka mambote mingi. (Yoane 12:50; 1 Timoteo 4:8) Kutambula ti Yehowa konso kilumbu kesadisaka beto na kuvanda ti ngemba ya mabanza, ata na ntangu beto kekutana ti mambu ya mpasi.​—Filipi 4:6, 7.

Beto Landa Ngangi na Beto ya Mbote Mpenza!

18. Inki mambu Davidi kutubaka na nima ya kutala mbotembote luyalanganu?

¹⁸ Ntangu yandi vandaka leke, Davidi vandaka kuzinga mingi na nganda sambu na kugungula mameme. Mameme vandaka kukitisa ba ntu na yo sambu na kudya matiti, kansi Davidi vandaka kutombula meso na yandi na zulu. Na nkokila, Davidi vandaka kuyindulula bunene ya luyalanganu mpi ntendula na yo yonso. Yandi sonikaka nde: “Zulu ke songa mbote-mbote lukumu ya Nzambi,  bima yonso kele na zulu ke songa nki yandi salaka. Konso kilumbu ke zabisa kilumbu ya nkaka mambu yango, konso mpimpa ke tuba yo na mpimpa ya nkaka.” (Nkunga 19:2, 3) Davidi kubakisaka nde yandi vandaka na mfunu ya kusosa mpi kulanda Muntu yina mesalaka bima yonso na mutindu ya kuyituka. Beto mpi fwete sala mutindu mosi.

19. Inki malongi baleke ti bambuta lenda baka na mpila Nzambi ‘salaka beto na mutindu ya kuyituka’?

¹⁹ Mambu yina Davidi kusalaka na ntwala, mwana na yandi Salomo kumonisaka yo na nima na ndongisila yina yandi pesaka na baleke: “Yo yina beno yindula Muntu yina salaka beno ntangu beno kele kaka baleki, . . . Zitisa Nzambi, lemfuka na bansiku na yandi, sambu yai kele kisina ya Nzambi me sadilaka muntu.” (Longi 12:1, 13) Tuka kileki na yandi, Davidi kubakisaka nde Nzambi ‘salaka yandi na mutindu ya kuyituka.’ Kuzinga na kuwakana ti nzayilu yina kunatilaka yandi mambote mingi na luzingu na yandi ya mvimba. Kana beto yonso, baleke ti bambuta, kukumisa mpi kusadila Ngangi na beto ya nene, luzingu na beto ya bilumbu yai mpi ya bilumbu kekwisa tavanda ya kyese. Sambu na yina metala bantu yina kekangamaka na Yehowa mpi kezingaka na kuwakana ti minsiku na yandi ya lunungu, Biblia kesila nde: “Bo kele bonso banti ya bo kunaka na nzo ya Mfumu Nzambi na beto; yo ke yela kuna na Nzo-Nzambi, yo ke buta bambuma ata yo me nuna, yo kele kaka ya mubisu ti ngolo.” (Nkunga 92:14, 15) Ebuna beto tavanda ti kivuvu ya kusepela kimakulu ti bisalu ya kuyituka ya Ngangi na beto.

[Banoti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Lenda Tendula?

• Inki mutindu kuyela ya bebe na divumu kemonisaka nde Nzambi ‘salaka beto na mutindu ya kuyituka’?

• Sambu na nki beto fwete yindulula mabanza ya Yehowa?

• Inki mutindu lukwikilu kewakana ti bangwisana na beto ti Yehowa?

[Bangyufula ya disolo ya kulonguka]

[Bifwanisu ya kele na lutiti 17]

Kuyela ya mwana na divumu kelandaka pula yina Nzambi salaka na ntwala

ADN

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Unborn fetus: Lennart Nilsson