1, 2. (a) Inki bikalulu ta sadisa beto na kununga mimekamu? (b) Lukwikilu kele nki? Pesa mbandu.

 KISALU ya Yehowa ke pesaka beto kiese. Ata mpidina beto ke kutanaka ti bampasi yina bantu mingi ke kutanaka ti yo, mpi bantangu ya nkaka beto lenda “mona mpasi sambu na lunungu.” (1 Pie. 3:14; 5:8, 9; 1 Bak. 10:13) Sambu na kununga mimekamu yina, beto kele na mfunu ya lukwikilu mpi kikesa.

² Lukwikilu kele nki? Ntumwa Polo sonikaka nde: “Lukwikilu kele kivuvu ya kieleka nde mambu yina nge ke vingila ta lungana, yo kele nzikisa ya pwelele ya ke monisa nde mambu ya nge ke kwikila kele ya kieleka, ata yo ke monana ve.” (Baeb. 11:1) Mbalula ya nkaka ke tuba nde: “Lukwikilu kele mukanda yina ke ndimisa nde beto ta baka mambu yina beto ke kwikilaka. Lukwikilu kele kundima mambu yina beto lenda mona ve.” (The Simple English Bible) Kana bo me pesa beto lupangu, beto ke tulaka ntima nde beto me kuma bankwa na yo. Yo yina, sambu beto ke kwikila nde Nzambi ke lungisaka ndinga na yandi ntangu yonso, yo kele bonso nde beto kele ti kima mosi ya mbalu. Lukwikilu na beto ke ndimisaka beto nde, beto ta mona kulungana ya balusilu ya Nzambi yina beto ke kwikilaka, mpi ke ndima nde mambu yonso yina yandi ke zabisaka beto na Ndinga na yandi kele ya kieleka ata beto lenda mona yo ve.

3, 4. (a) Kikesa kele nki? (b) Inki kele mutindu mosi yina beto lenda kumisa ngolo lukwikilu mpi kikesa na beto?

³ Diksionere mosi (The New Interpreter’s Dictionary of the Bible) ke tuba nde ngogo kikesa ke tendula “ngolo ya kimpeve, ya mawi mpi ya mabanza ya ke sadisaka muntu na kutuba mpi kusala mambu kukonda boma ntangu yandi me kutana ti bampasi mpi bigonsa.” Kana beto kele ti kikesa, beto ta vanda ngolo, ata nkutu ti luzolo ya kumona mpasi sambu na mambu yina beto ke kwikila.​—Mar. 6:49, 50; 2 Tim. 1:7.

⁴ Lukwikilu mpi kikesa kele bikalulu ya mbote. Kansi, bantangu ya nkaka beto lenda kudiwa nde beto kele na mfunu ya lukwikilu mingi mpi ke kudimona nde beto kele ve kikesa. Biblia ke tubilaka bansadi mingi ya Nzambi yina vandaka mbandu ya mbote na yina me tala bikalulu yai. Yo yina, mutindu mosi yina beto lenda kumisa ngolo lukwikilu mpi kikesa na beto kele na kutadila bantu ya nkaka na kati na ya bambandu yina.

5. Yozue vandaka na mfunu ya nki sambu na kulungisa mbote-mbote mukumba na yandi?

⁵ Bika beto tadila mambu yina salamaka bamvu-nkama 35 me luta. Bamvula makumi iya lutaka tuka bamilio ya bantu ya Izraele basikaka na kimpika na Ezipte na nsadisa ya diboko ya ngolo ya Yehowa. Profete Moize vandaka ntwadisi na bo. Ntangu yandi kumaka na bamvula 120, yandi monaka Ntoto ya Lusilu na ntama mpi na nima yandi fwaka na zulu ya Ngumba Nebo. Yozue yingaka yandi mpi vandaka “mayele” mingi. (Kul. 34:1-9) Bantu ya Izraele vandaka ya kuyilama sambu na kukota na Kanana. Sambu na kununga, Yozue vandaka na mfunu ya mayele ya Nzambi. Yandi vandaka mpi na mfunu ya kumonisa lukwikilu na Yehowa mpi kuvanda kikesa mpi ngolo.—Kul. 31:22, 23.

6. (a) a kutadila Yozue 23:6, beto kele na mfunu ya kikesa sambu na kusala nki? (b) Inki beto ke longuka na bangogo yina kele na Bisalu 4:18-20 mpi 5:29?

⁶ Yo fwete vanda nde mayele, kikesa mpi lukwikilu yina Yozue monisaka pesaka bantu ya Izraele ngolo na nsungi ya bamvula mingi ya bamvita yina bo nwanaka sambu na kukota na Kanana. Bo vandaka na mfunu ya kikesa sambu na kunwana bamvita kaka ve kansi mpi sambu na kusala mambu yina Yozue longisilaka bo. Mwa ntangu fioti na ntwala nde Yozue kufwa yandi zabisaka bo nde: ‘Beno fweti vanda kikesa mpi kulanda mbote-mbote mambu yonso ya bo me sonikaka na Mukanda ya Bansiku ya Moize, mpi beno fweti bikisa yo ve ata fioti.’ (Yoz. 23:6) Beto mpi kele na mfunu ya kikesa sambu na kulemfukila Yehowa ntangu yonso, mingi-mingi ntangu bantu ke zabisa beto na kusala mambu yina kele ve na kuwakana ti lukanu ya Nzambi. (Tanga Bisalu 4:18-20; 5:29.) Kana beto ke samba Yehowa mpi ke tudila yandi ntima, yandi ta sadisa beto na kuvanda ti kikesa yina beto kele na yo mfunu.

7. Yozue vandaka na mfunu ya nki sambu na kusala mambu ti kikesa mpi kununga?

⁷ Sambu na kuvanda ti kikesa yina beto kele na yo mfunu sambu na kusala luzolo ya Nzambi, beto fwete longuka mpi kusadila mambu yina kele na Ndinga na yandi. Yo kele mambu yina Yehowa zabisaka Yozue na kusala ntangu yandi yingaka Moize: ‘Vanda ngolo mpi kikesa. Sala atasio na mpila nde nge landa kaka bansiku yonso ya muntu na mono Moize pesaka nge. Kuvila ve Mukanda ya Bansiku ata fioti. Nge fweti tangaka ti ­kuyindula yo mpimpa ti mwini na mpila nde na luzingu na nge ya mvimba nge ta landaka kaka mambu yina kele na mukanda yango; mpidina mambu yonso ya nge ta sala ta nunga mpi nge ta sala na mayele yonso.’ (Yoz. 1:7, 8) Yozue landaka ndongisila yina, mpi ‘mambu na yandi nungaka.’ Kana beto sala mutindu yina, beto ta vanda ti kikesa ya mingi mpi ta nunga na kisalu ya Nzambi.

8. Mukapu ya mvula sambu na mvu 2013 me katuka na nki verse, mpi nki mutindu nge ke ndima nde bangogo yina ta sadisa nge?

⁸ Yo fwete vanda nde Yozue bakaka ngolo ya mingi ntangu yandi waka diaka bangogo yai Yehowa zabisaka yandi: ‘Vanda ngolo mpi kikesa. Kuwa boma ve mpi kutekita ve na ntwala ya bambeni, sambu Yehowa Nzambi na nge ta vanda ti nge bisika yonso yina nge ta kwenda.’ (Yoz. 1:9) Yehowa ta vanda mpi ti beto. Yo yina, bika beto ‘wa ve boma mpi kutekita ve’ sambu na bampasi na beto. Tala bangogo yai ya ke benda dikebi: ‘Vanda ngolo mpi kikesa, Yehowa Nzambi na nge ta vanda ti nge.’ Bangogo yai ya Yozue 1:9, ponamaka sambu na kuvanda mukapu ya mvula sambu na mvu 2013. Mukapu yai mpi bangogo ti bisalu ya bantu ya nkaka yina monisaka lukwikilu mpi kikesa, ta pesa beto kivuvu ya mingi na bangonda yina ke kwisa.

9. Na nki mitindu Rahabi monisaka lukwikilu mpi kikesa?

⁹ Ntangu Yozue tindaka mineki zole na Kanana, Rahabi nkento ya ndumba, bumbaka bo mpi kusaka bambeni na kulanda bo na nzila ya nkaka. Sambu na lukwikilu mpi kikesa na yandi, yandi ti bantu ya dibuta na yandi gulukaka ntangu bantu ya Izraele botulaka mbanza Yeriko. (Baeb. 11:30, 31; Yak. 2:25) Ya kieleka, Rahabi yambulaka luzingu na yandi ya mansoni sambu na kusepedisa Yehowa. Bantu ya nkaka yina me kumaka Bakristu monisaka lukwikilu mpi kikesa ya ngolo sambu na kusala bansoba ya mutindu mosi sambu na kusepedisa Nzambi.

10. Nki mambu pusaka Ruti na kukangama na lusambu ya kieleka, mpi nki balusakumunu yo natilaka yandi?

¹⁰ Na nima ya lufwa ya Yozue, Ruti muntu ya Moabi, kangamaka ti kikesa na lusambu ya kieleka. Ziku, yandi zabaka mambu ya nkaka ya me tala Yehowa sambu bakala na yandi yina kufwaka vandaka muntu ya Izraele. Bokilo na yandi Noemi, yina vandaka mufwidi vandaka kuzinga na Moabi kansi ntangu bana na yandi ya babakala fwaka, yandi bakaka lukanu ya kuvutuka na Betelemi, na Izraele. Na nzila, Noemi zabisaka Ruti na kuvutuka na Moabi, kansi Ruti zabisaka yandi nde: ‘Kupusa mono ve na ngolo na kubika nge, kukangisa mono nzila ve ya kwenda ti nge. Bantu na nge ta vanda bantu na mono mpi Nzambi na nge ta vanda Nzambi na mono.’ (Ruti 1:16) Ruti buyaka kuvutuka na bwala na yandi. Na nima, Bozi mpangi ya Elimeleki yina vandaka bakala ya Noemi, kwelaka Ruti yina butuka mwana-bakala mpi kumaka nkaka ya Davidi mpi ya Yezu. Ya kieleka, Yehowa ke sakumunaka bantu yina ke monisaka lukwikilu mpi kikesa.​—Ruti 2:12; 4:17-22; Mat. 1:1-6.

11. Inki mutindu Yoyada mpi Yosheba monisaka kikesa, mpi yo basisaka nki mbutu?

¹¹ Kikesa mpi lukwikilu na beto ke kumaka ngolo ntangu beto ke monaka nde Nzambi kele ti bantu yina tulaka lukanu na yandi mpi mambote ya bampangi na bo Bakristu na kisika ya ntete. Mu mbandu, beto tadila nganga-nzambi ya nene Yoyada mpi nkento na yandi Yosheba. Na nima ya lufwa ya Ntotila Ahazia, mama na yandi Atalia, fwaka bana yonso ya ntotila, katula kaka Yoashi, mpi yandi kudikumisaka ntotila-nkento. Yoyada mpi Yosheba tulaka luzingu na bo na kigonsa sambu na kugulusa Yoashi, mwana ya ntotila Ahazia mpi bumbaka yandi na nsungi ya bamvula sambanu. Na mvula ya nsambwadi, Yoyada kumisaka Yoashi ntotila mpi pesaka ntuma ya kufwa Atalia. (2 Bant. 11:1-16) Na nima, Yoyada pesaka Ntotila Yoashi maboko sambu na kuyidika diaka tempelo. Diaka, ntangu Yoyada fwaka ti bamvula 130, bo zikaka yandi kumosi ti bantotila “sambu yandi vandaka kusala ntangu yonso mambu ya mbote sambu na bantu ya Israele.” (2 Bans. 24:15, 16) Sambu Yoyada mpi nkento na yandi salaka mambu ti kikesa, bo taninaka ndonga ya kimfumu yina Mesia zolaka kubasika.

12. Inki mutindu Ebedi-Meleki monisaka kikesa?

¹² Ebedi-Meleki, tongu yina vandaka na nzo ya Ntotila Sedesiasi, tulaka luzingu na yandi na kigonsa sambu na Yeremia. Ntotila kangaka Yeremia mpi pesaka yandi na maboko ya bamfumu ya Yuda yina tubaka nde Yeremia vandaka kusamuna mambu yina vandaka kulembisa basoda mpi bantu yonso nitu. Yo yina bo losaka yandi na dibulu ya masa ya potopoto mpi bikaka yandi kuna sambu yandi kufwa. (Yer. 38:4-6) Ebedi-Meleki lombaka Sedesiasi na kusadisa Yeremia; na mutindu yina yandi tulaka luzingu na yandi na kigonsa sambu bantu mingi vandaka kumenga Yeremia. Sedesiasi ndimaka mpi zabisaka bantu 30 na kukwenda kumosi ti Ebedi-Meleki sambu na kugulusa Yeremia. Na nsadisa ya Yeremia, Nzambi silaka Ebedi-Meleki nde, yandi ta fwa ve ntangu ­bantu ya Babilone ta nwanisa Yeruzalemi. (Yer. 39:15-18) Nzambi ke sakumunaka bantu yina ke monisaka kikesa sambu na kusala luzolo na yandi.

13. Inki mutindu Baebreo tatu monisaka kikesa, mpi nki mutindu beto lenda baka mambote na mbandu na bo?

¹³ Na mvu-nkama ya nsambwadi N.T.B., bansadi ya Yehowa tatu ya Baebreo monaka pwelele nde yandi ke sakumunaka bantu yina ke monisaka lukwikilu mpi kikesa. Ntotila Nabukodonozore vukisaka bamfumu ya Babilone mpi zabisaka bo na kusambila kiteki ya nda ya wolo. Muntu yonso yina ta sala yo ve zolaka kufwa na tiya ya ngolo. Baebreo yina tatu zabisaka Nabukodonozore na luzitu yonso nde: “Nzambi yina ya beto ke sadilaka, kana yandi zola gulusa beto na tiya ti na maboko na nge, yandi ta gulusa beto kaka. Kansi ata yandi gulusa beto ve mfumu, zaba nde beto ta samba nzambi na nge ve, beto ta fukama mpi ve na ntwala ya kiteki yina ya wolo ya nge tedimisaka.” (Dan. 3:16-18) Disolo yina kele na Daniele 3:19-30, ke tubila mutindu Yehowa gulusaka Baebreo yina tatu. Ata bo ta sosa ve kufwa beto na tiya ya ngolo, beto ke kutanaka ti mimekamu yina ke mekaka kwikama na beto. Beto lenda tula kivuvu nde Nzambi ta sakumuna beto sambu na lukwikilu mpi kikesa na beto.

14. Na kutadila Daniele kapu 6, nki mutindu Daniele monisaka kikesa mpi nki mbutu yo basisaka?

¹⁴ Daniele monisaka lukwikilu mpi kikesa ntangu bambeni na yandi ndimisaka Ntotila Dariusi, na kubasisa nsiku mosi yina ta bedisa Daniele. Bo zabisaka ntotila nde: “Bilumbu makumi tatu ya mvimba ata muntu mosi ve lenda lomba konso kima yina na konso nzambi to na konso muntu yina kaka na nge mfumu. Muntu yina ta landa nsiku yai ve, bo fweti losa yandi na dibulu ya bantambu.” Daniele monisaka lukwikilu mpi kikesa na diambu yina. Kaka ntangu yandi waka nde ntotila tulaka diboko na nsiku yina, yandi ‘kwendaka na nzo mpi kotaka na shambre na yandi yina vandaka na etaze, mpi bafenetre ke tala na ndambu ya Yeruzalemi. Daniele vandaka na kifu ya kukangula bafenetre yina ti kufukama sambu na kusamba Nzambi mbala tatu konso kilumbu. Na kilumbu yai mpi yandi salaka mutindu mosi.’ (Dan. 6:7-11) Bo losaka Daniele na dibulu ya bantambu, kansi Yehowa gulusaka yandi.​—Dan. 6:17-24.

15. (a) Akilasi ti Prisila bikaka nki mbandu na yina me tala lukwikilu mpi kikesa? (b) Bangogo ya Yezu yina kele Yoane 13:34 ke tendula nki, mpi nki mutindu Bakristu mingi me monisaka zola ya mutindu yina?

¹⁵ Ata Biblia ke tubila ve mambu yina salamaka, Akilasi ti Prisila ‘tulaka luzingu na bo na kigonsa sambu na moyo ya Polo.’ (Bis. 18:2; Bar. 16:3, 4) Bo monisaka kikesa mpi salaka mambu na kuwakana ti bangogo yai ya Yezu: “Mono ke pesa beno nsiku mosi ya mpa, nde beno zolana beno na beno; kaka mutindu mono zolaka beno, nde beno mpi beno zolana beno na beno.” (Yoa. 13:34) Nsiku ya Moize vandaka kulomba nde muntu kuzola mfinangani na yandi bonso yandi ke kudizolaka. (Levi 19:18) Kansi nsiku ya Yezu vandaka ya “mpa” sambu yo ke monisaka zola yina ke lombaka beto na kuvanda ya kuyilama sambu na kupesa luzingu na beto sambu ba nkaka, mutindu yandi salaka. Ti kikesa, Bakristu mingi monisaka zola na bo na ‘kutulaka luzingu na bo na kigonsa’ na mutindu bo bumbaka bampangi na bo Bakristu na ntwala ya bambeni yina vandaka na mfunu ya kuniokula bo to kufwa bo.​—Tanga 1 Yoane 3:16.

16, 17. Inki mutindu lukwikilu ya balongoki ya nkaka ya Yezu ya mvu-nkama ya ntete mekamaka, mpi nki mutindu lukwikilu ya Bakristu ya nkaka ya bilumbu na beto mekamaka mpi?

¹⁶ Bonso Yezu, Bakristu ya ntete monisaka kikesa na kusambilaka kaka Yehowa. (Mat. 4:8-10) Bo buyaka kuyoka makabu ya mananasi sambu na kupesa ntinu ya Roma lukumu. (Tala kifwanisu.) Daniel P. Mannix sonikaka na mukanda na yandi mosi (Those About to Die) nde: “Bakristu fioti mpamba bebisaka lukwikilu na bo, ata mbala mingi bo vandaka kutudila bo mesa ya kimenga yina vandaka ti tiya ya kepela na nganda ya bansaka. Bo vandaka kulomba na bantu yonso ya boloko na kutula kaka mwa ndambu ya mananasi na tiya mpi na nima bo vandaka kupesa bo Mukanda ya Kimenga mpi kubasisa bo na boloko. Bo vandaka mpi kutendudila bo pwelele nde, kusala mpidina vandaka kumonisa ve nde bo vandaka kusambila ntinu ya Roma; kansi bo vandaka kaka kundima nde yandi vandaka nzambi. Ata mpidina, Bakristu fioti mpamba ndimaka kusala diambu yina sambu na kubasika na boloko.”

¹⁷ Bakristu yina vandaka na bakan ya konsatrasio na Nazi mpi yina luzingu na bo vandaka na kigonsa, vandaka ti mabaku mingi ya kubasika na boloko mpi kuguluka na lufwa. Bo vandaka kulomba bo na kutula diboko na mukanda yina vandaka kumonisa nde bo vandaka diaka ve bansambidi ya Yehowa. Kansi bantu fioti mpamba salaka yo. Na nsungi ya mvita ya ngolo yina salamaka na Rwanda ya kufwaka bantu mingi, Bambangi yina vandaka Batutsi mpi ba Bahutu tulaka luzingu na bo na kigonsa sambu na kutanina bampangi na bo. Bansadi ya Nzambi ke vandaka na mfunu ya kikesa mpi lukwikilu na bantangu ya mutindu yina.

18, 19. Inki bambandu ya lukwikilu mpi ya kikesa ya kele na Biblia ya lenda sadisa beto na kusala kisalu ya kusamuna?

¹⁸ Bubu yai, beto kele ti dibaku ya kusala kisalu ya nene yina Nzambi me pesaka bansadi na yandi, ya kusamuna nsangu ya Kimfumu mpi kukumisa bantu balongoki. (Mat. 24:14; 28:19, 20) Beto kele na ntonda mingi sambu beto kele ti mbandu ya kitoko yina Yezu bikilaka beto! Yandi “yantikaka kutambula mbanza na mbanza mpi bwala na bwala, sambu na kusamuna mpi kuzabisa nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi.” (Luka 8:1) Bonso yandi, beto kele na mfunu ya lukwikilu mpi kikesa sambu na kusamuna nsangu ya Kimfumu. Ti lusadisu ya Nzambi, beto lenda vanda bonso Noa, muntu ya kikesa yina vandaka “nsamuni ya lunungu” na “nsi-ntoto ya bantu yina ke vwezaka Nzambi” ya zolaka kufwa na Mvula ya Ngolo.​—2 Pie. 2:4, 5.

¹⁹ Kisambu ke sadisaka beto na kusala kisalu ya kusamuna. Ntangu bo vandaka kuniokula balongoki ya nkaka ya Yezu, bo lombaka Nzambi na kulanda ‘kutuba ndinga na yandi ti kikesa,’ mpi yandi pesaka mvutu na kisambu na bo. (Tanga Bisalu 4:29-31.) Kana nge ke wa boma sambu na kusamuna nzo na nzo, samba Yehowa sambu na kulomba lukwikilu mpi kikesa, ebuna yandi ta pesa mvutu na kisambu na nge.​—Tanga Nkunga 66:19, 20. *

20. Sambu beto kele bansadi ya Yehowa, nki lusadisu beto kele ti yo?

²⁰ Yo kele pete ve na kulanda kusala luzolo ya Nzambi ntangu beto ke kukutana ti bampasi na nsi-ntoto yai ya mbi mpi ya mavwanga. Kansi, beto kele ve beto mosi. Nzambi ta vanda ti beto. Mwana na yandi, yina kele Mfumu ya dibundu ta vanda mpi ti beto. Kele mpi ti Bambangi ya Yehowa kuluta 7 000 000 na nsi-ntoto ya mvimba. Kumosi ti bo, bika beto landa kumonisa lukwikilu mpi kusamuna nsangu ya mbote. Bangogo yai ya mukapu na beto ya mvula sambu na mvu 2013 ta sadisa beto na kusala yo: ‘Vanda ngolo mpi kikesa, Yehowa Nzambi na nge ta vanda ti nge.’​—Yoz. 1:9.