1. Inki mutindu nkadilu ya muntu mosi yina ke bakaka ntinu ke monisa nde, beto fwete lemba nitu ve?

TUKA yandi vandaka toko, Marie Decker vandaka mosi na kati ya bankento yina ke bakaka ntinu mbote-mbote mpi ya me zabanaka na bansaka ya kubaka ntinu na nsi-ntoto ya mvimba. Na mvu 1984, yandi zolaka kubaka mutaku ya wolo na bansaka ya kubaka ntinu ya nsi-ntoto (Jeux olympiques) na kitamina ya bametre 3 000. Kansi, yandi nungaka ve sambu yandi tutanaka na dikulu ya mwana-nkento ya nkaka yina vandaka kubaka ntinu. Sambu yandi lwalaka mpi yantikaka kudila, yo lombaka nde bo katula yandi na ndonga. Ata mpidina, Marie lembaka ve nitu. Mvula mosi lungaka ve, yandi bakaka ntinu na nsaka ya nkaka ya ngolo yina salamaka, yandi nungaka mpi bakaka mutaku na mvu 1985.

2. Na nki mutindu Bakristu ya kieleka ke baka ntinu, mpi beto fwete tula dikebi na nki?

² Beto Bakristu kele na nsaka ya kubaka ntinu ya kifwani. Lukanu na beto fwete vanda ya kununga. Yo kele ve nsaka ya ntinu yina bo ke salaka ya kitamina ya nkufi, ya ke lombaka nde muntu kubaka ntinu ya ngolo mpenza sambu na kununga. Yo kele mpi ve ntinu yina bantu ke bakaka sambu na kusala ngalasisi (jogging), yina ke lombaka nde muntu kubaka ntinu malembe-malembe mpi bantangu ya nkaka yandi ke telamaka sambu na kupema. Kansi, beto lenda fwanisa yo ti nsaka ya kubaka ntinu na kitamina ya nda (marathon) yina ke lombaka nde muntu kukanga-ntima mpi kukwamina sambu na kununga. Ntumwa Polo sadilaka mbandu ya bantu yina ke bakaka ntinu na mukanda yina yandi sonikilaka Bakristu ya Korinto, mbanza yina zabanaka sambu na bansaka na yo ya kubaka ntinu. Yandi sonikaka nde: “Keti beno me zaba ve nde bantu yina ke bakaka ntinu na nsaka ya kubaka ntinu ke bakaka ntinu bo yonso, kansi muntu mosi mpamba ke bakaka nsendo? Beno baka ntinu na mpila nde beno baka nsendo.”​—1 Bak. 9:24.

3. Na nki mutindu bantu yonso yina ke baka ntinu lenda baka nsendo ya luzingu ya mvula na mvula?

³ Biblia ke zabisa beto na kubaka ntinu na nsaka yai ya kifwani. (Tanga 1 Bakorinto 9:25-27.) Nsendo kele luzingu ya  mvula na mvula na zulu sambu na Bakristu yina bo me tulaka mafuta, mpi na ntoto sambu na bantu ya nkaka yina ke baka ntinu. Na kuswaswana ti bansaka mingi ya kubaka ntinu ya nsi-ntoto, muntu yonso yina ke baka ntinu yai lenda nunga mpi kubaka nsendo kana yandi kanga ntima tii na nsuka. (Mat. 24:13) Bantu yina ke baka ntinu yai ta baka ve nsendo kaka kana bo landa ve bansiku ya nsaka yango to kana bo kuma ve na ndilu ya nsuka. Diaka, yo kele nsaka mosi kaka ya kubaka ntinu yina ke pesaka nsendo ya luzingu ya mvula na mvula.

4. Sambu na nki ntinu ya luzingu ya mvula na mvula kele pete ve?

⁴ Kubaka ntinu tii na ndilu ya nsuka kele pete ve. Yo ke lombaka kudiyala mpi kuditudila balukanu ya kieleka. Kaka Yezu Kristu muntu me kumaka tii na ndilu ya nsuka kukonda kubula dibaku ata mbala mosi. Kansi, longoki na yandi Yakobo sonikaka nde balongoki “yonso [ya Kristu] ke bulaka dibaku mbala mingi.” (Yak. 3:2) Yo kele mpenza kieleka! Beto yonso ke nwana ti bifu na beto to ya bantu ya nkaka. Yo yina, bantangu ya nkaka beto lenda bula dibaku, mpi kulemba. Nkutu beto lenda bwa; kansi beto fwete telama mpi kulanda kubaka ntinu. Bampangi ya nkaka me bwaka ngolo mpenza mpi yo lombaka nde bo sadisa bo sambu na kutelama mpi kubaka diaka ntinu tii na ndilu ya nsuka. Yo yina, beto fwete yituka ve kana beto ke bula mabaku to ke bwa bantangu ya nkaka to mbala na mbala.​—1 Bant. 8:46.

5, 6. (a) Na nki mutindu Mukristu “kele ve ti kima ya kubudila dibaku,” mpi nki ta sadisa yandi na kutelama? (b) Sambu na nki bantu ya nkaka ke telamaka ve na nima ya kubula dibaku?

⁵ Bantangu ya nkaka nge me sadilaka bangogo “kubula dibaku” mpi “kubwa” sambu na kutubila muntu yina me lemba na kimpeve. Kansi, bangogo yina ya Biblia ke vandaka ve ntangu yonso ti ntendula mosi. Mu mbandu, tala mambu yina Bingana 24:16 ke tuba: ‘Muntu ya mbote lenda bwa ata mbala nsambwadi, kansi yandi ta telama kaka; kansi muntu ya mbi ta bula dibaku sambu na mpasi.’

⁶ Yehowa ta yambula ve nde bantu yina ke tudilaka yandi ntima kubula dibaku to kubwa, disongidila kukutana ti bampasi to mbangika yina lenda kanga bo nzila ya kusambila yandi​—bampasi yina lenda sala nde bo telama diaka ve. Beto ke tula ntima nde Yehowa ta sadisa beto na ‘kutelama’ sambu beto landa kusadila yandi na ntima ya mvimba. Yo ke pesa kikesa mpenza na bantu yonso yina ke zolaka Yehowa na ntima  ya mvimba! Kansi bantu ya mbi ke vandaka ve ti mpusa ya kutelama. Bo ke sosaka ve lusadisu ya mpeve santu ya Nzambi mpi ya bansadi na yandi; nkutu bo ke buyaka lusadisu yango ntangu bo ke pesaka bo yo. Kansi, sambu na bayina ‘ke zolaka bansiku ya Yehowa,’ kele ve ti kima yina lenda budisa bo dibaku mpi kusala nde bo yambula kimakulu kubaka ntinu sambu na luzingu.​—Tanga Nkunga 119:165.

7, 8. Kana Mukristu me ‘bwa’ yandi fwete sala nki sambu yandi landa kundimama na Nzambi?

⁷ Sambu na kukonda kukuka, bampangi ya nkaka ke salaka masumu ya fioti; mpi ata nkutu mbala mingi. Kansi, bo ta landa kuvanda bantu ya lunungu na meso ya Yehowa, kaka kana bo ke landa ‘kutelama’ disongidila, ke balula ntima na masonga yonso mpi ke sala bikesa sambu na kulanda kusadila Yehowa na kwikama yonso. Mambu yina Nzambi salaka sambu na bantu ya Izraele ke ndimisa diambu yina. (Yez. 41:9, 10) Bingana 24:16, yina beto tubilaka na luyantiku, ke tula dikebi ya mingi na diambu ya mbote yina beto lenda sala disongidila ‘kutelama’ ti lusadisu ya Nzambi na beto ya mawa kansi ve na diambu ya mbi, ‘kubwa’ na beto. (Tanga Yezaya 55:7.) Sambu Yehowa Nzambi mpi Yezu Kristu ke tudilaka beto ntima, bo ke siamisa beto na ‘kutelama.’​—Nk. 86:5; Yoa. 5:19.

⁸ Ata kana muntu yina ke baka ntinu na kitamina ya nda (marathon) me bula dibaku to me bwa, yandi lenda telama mpi kumanisa ntinu na yandi kana yandi sala mambu nswalu. Sambu na ntinu yina beto ke bakaka ya luzingu ya mvula na mvula, beto me zaba ve “kilumbu mpi ngunga” yina yo ta kuma na nsuka. (Mat. 24:36) Ata mpidina, kana beto ke sala bikesa sambu na kubula ve mabaku mbala mingi, ntembe kele ve nde beto ta landa kubaka ntinu na vitesi ya mbote, ta bikala na ndonga ya bantu yina ke baka ntinu, ta manisa yo mpi ta baka nsendo. Yo yina, nki beto lenda sala sambu na kubula ve dibaku?

9. Inki mambu beto ta tadila ya lenda budisa beto dibaku?

⁹ Beto ta tadila mambu tanu yina lenda budisa muntu dibaku: bifu na beto mosi, banzala ya nitu, mambu ya kukonda lunungu yina bampangi na beto Bakristu lenda sadila beto, bampasi to mbangika mpi bifu ya bantu ya nkaka. Kansi, yibuka nde kana beto bula dibaku, Yehowa kele ntima nda. Yandi ke nwaninaka ve na kutadila beto bonso bantu ya kukonda kwikama.

10, 11. Davidi vandaka kunwana ti nki bifu na yandi mosi?

¹⁰ Bifu na beto mosi lenda vanda bonso matadi ya kele na nzila yina beto ke baka ntinu. Mambu yina salamaka na luzingu ya Ntotila Davidi mpi ya ntumwa Piere lenda longa beto mambu zole na yina me tala bifu na beto​—kukonda kudiyala mpi boma ya bantu.

¹¹ Ntotila Davidi kondaka kudiyala ntangu yandi salaka disumu ti Batsheba. Mpi ntangu Nabale fingaka yandi, Davidi salaka mambu ti makasi yonso. Ya kieleka, ata yandi kudiyalaka ve na mabaku yina, Davidi yambulaka ve ata fioti kusala bikesa sambu na kusepedisa Yehowa. Na lusadisu ya bantu ya nkaka, yandi kumaka diaka ngolo na kimpeve.​—1 Sam. 25:5-13, 32, 33; 2 Sam. 12:1-13.

12. Inki mutindu Piere landaka kubaka ntinu ata yandi bulaka dibaku?

¹² Ntumwa Piere vandaka kuwa bantu boma mpi na ntangu mosi buna yandi bulaka dibaku ya ngolo; ata mpidina yandi bikalaka ya kwikama na Yezu mpi na Yehowa. Mu mbandu, yandi buyaka Mfumu na yandi na meso ya bantu mingi nde yandi zabaka yandi ve, mbala mosi ve kansi mbala tatu ya mvimba. (Luka 22:54-62) Na nima, Piere kuditwadisaka ve bonso Mukristu na mutindu yandi vandaka kusadila Bakristu ya Makanda mambu bonso nde Bakristu ya Bayuda yina vandaka ya kuyotisa vandaka mbote mingi kuluta. Kansi, ntumwa Polo bakisaka pwelele nde dibundu vandaka ve kisika ya kukabula bantu na tubimvuka. Nkadilu ya Piere vandaka ya mbi. Yo yina, na ntwala nde bampangi ya nkaka na dibundu kulanda mbandu na yandi ya mbi, Polo pesaka Piere ndongisila ya ngolo mpenza. (Bag. 2:11-14) Keti Piere bikaka nde, lulendo kuyala yandi ngolo mpi kupusa yandi na kuyambula kubaka ntinu sambu na luzingu? Ve. Yandi ndimaka ndongisila ya Polo na masonga yonso, sadilaka yo, mpi landaka kubaka ntinu.

13. Inki mutindu mavimpi na beto mosi lenda budisa beto dibaku?

¹³ Na bantangu ya nkaka, mavimpi na beto lenda budisa beto dibaku. Yo lenda kanga beto nzila ya kubaka ntinu ya kimpeve na vitesi ya  mbote mpi ata nkutu kubudisa beto dibaku to kulembisa beto. Mu mbandu, mpangi-nkento mosi na Japon belaka maladi ya ngolo bamvula 17 na nima ya kubaka mbotika. Sambu yandi kumaka kudiyangisa mingi sambu na mavimpi na yandi, yandi lembaka na kimpeve. Nsuka-nsuka, bankuluntu zole kwendaka kutala yandi. Sambu bangogo na bo ya zola pesaka yandi kikesa, yandi vutukilaka kukwenda na balukutakanu. Yandi ke tuba nde: “Mono dilaka ngolo ntangu bampangi pesaka mono mbote na zola yonso.” Bubu yai, mpangi na beto me vutukilaka kubaka ntinu na yandi.

14, 15. Inki lukanu ya ngolo beto fwete baka ntangu beto ke nwana ti banzala ya mbi? Pesa mbandu.

¹⁴ Banzala ya nitu me budisaka bampangi mingi dibaku. Kana yo ke pukumuna beto, beto fwete baka lukanu ya ngolo ya kubikala bunkete na mabanza, na bikalulu mpi na kimpeve. Beto yibuka ndongisila yina Yezu pesaka, kana disu to diboko na beto ke budisa beto dibaku, beto fwete “losa yo.” Ya kieleka, yo ke tadila mabanza mpi bisalu ya mbi yina me pusaka bampangi ya nkaka na kuyambula kubaka ntinu sambu na luzingu.​—Tanga Matayo 5:29, 30.

¹⁵ Mpangi-bakala mosi yina yelaka na dibuta ya Bukristu sonikaka nde, tuka ntama yandi vandaka kunwana ti nzala ya kuvukisa nitu ti babakala. Yandi ke tuba nde: “Ntangu yonso, mono vandaka kudiwa nsoni. Yo ke monana nde mono vandaka kudimona ya kuswaswana ti bantu ya nkaka.” Ntangu yandi lungisaka bamvula 20, yandi kumaka mupasudi-nzila ya ntangu yonso mpi nsadi ya kisalu. Kansi na nima, yandi bulaka dibaku ya ngolo, bo pesaka yandi disipline ya me katuka na Biblia mpi bankuluntu sadisaka yandi. Kisambu, kulonguka na yandi ya Ndinga ya Nzambi, mpi kutula dikebi na kusadisa bantu ya nkaka, sadisaka yandi na kutelama mpi kuvutukila ntinu na yandi na vitesi ya mbote na kimpeve. Na nima ya bamvula, yandi tubaka nde: “Bantangu ya nkaka mono ke waka nzala yina, kansi mono ke bikaka ve nde yo yala mono. Mono me longukaka nde, Yehowa ta yambula ve nde nge kutana ti mpukumuna yina nge lenda kangila ve ntima. Yo yina, mono ke kwikilaka nde Nzambi ke zabaka nde mono lenda nunga nzala yina.” Yandi ke sukisa nde: “Na nsi-ntoto ya mpa, mono ta baka lufutu ya bamvita yonso yina mono ke nwanaka. Yo kele diambu yina mono ke zola! Na ntwala ya kukuma na nsi-ntoto ya mpa, mono ta landa kunwana.” Lukanu na yandi kele ya kulanda kubaka ntinu.

16, 17. (a) Inki sadisaka mpangi-bakala mosi yina vandaka kuyindula nde bo sadilaka yandi mambu ya kukonda lunungu? (b) Sambu na kubuya kubula dibaku, beto fwete landa kutula dikebi na nki?

¹⁶ Mambu ya kukonda lunungu yina bampangi Bakristu lenda sadila beto lenda budisa beto dibaku. Na insi France, mpangi mosi yina vandaka nkuluntu yindulaka nde, bampangi sadilaka yandi mambu ya kukonda lunungu. Nsuka-nsuka, yandi yambulaka kukwenda na dibundu mpi kusamuna. Bankuluntu zole kwendaka kutala yandi mpi widikilaka yandi na dikebi yonso ntangu yandi vandaka kuzabisa bo diambu yina kuminaka yandi, mutindu yandi vandaka kutadila yo. Bankuluntu siamisaka yandi na kulosa kizitu na yandi na maboko ya Yehowa mpi bo yibusaka yandi nde diambu ya kuluta mfunu kele kusepedisa Nzambi. Yandi ndimaka ndongisila yina mpi kukonda kusukinina yandi vutukilaka kubaka ntinu mpi kumaka diaka nsamuni mosi ya kikesa.

¹⁷ Bakristu yonso fwete landa kutula dikebi na bo na Yezu Kristu, yina Yehowa me tulaka Mfumu na dibundu, kansi ve na bantu ya kukonda kukuka. Yezu, yina meso na yandi kele “bonso tiya ya ke pela” ke monaka mambu yonso mbote-mbote mpidina yandi ke bakisaka mambu mingi kuluta yina beto lenda mona. (Kus. 1:13-16) Mu mbandu, yandi ke zabaka nde mbala ya nkaka beto lenda yindula nde bo me sadila beto mambu ya kukonda lunungu, kansi na kutuba ya kieleka yo lenda vanda nde beto ke bakisa ve mbote-mbote mambu yonso to kikuma yina yo me salama mpidina. Yezu ta yidika mambu na dibundu na mutindu ya mbote mpi na ntangu ya mbote. Yo yina, beto fwete bika ve nde balukanu ya bankaka to mambu yina bampangi na beto ke sala kukuma dibaku sambu na beto.

18. Inki mutindu beto lenda nunga bampasi mpi mambu ya luzingu?

¹⁸ Mambu zole ya nkaka yina lenda budisa beto dibaku kele mpasi to mbangika mpi bifu ya bampangi ya nkaka na dibundu. Na kingana na yandi ya muntu yina kunaka bambuma, Yezu tubaka nde bantu ya nkaka ta bula dibaku na “mpasi to mbangika” yina ta basika sambu na  ndinga. Yo vanda mbangika yina me katuka na bantu ya dibuta, na bamfinangani, to na bamfumu ya luyalu, yo lenda lembisa mingi-mingi muntu yina “kele ve ti misisa na kati na yandi,” disongidila muntu yina kele ve ngolo na kimpeve. (Mat. 13:21) Kansi, kana beto tanina ntima na beto, nkeni ya Kimfumu ta sadisa beto na kuyedisa misisa ya ngolo sambu na lukwikilu na beto. Yo yina, kana nge me kutana ti bampasi, sala bikesa na kuyindulula mambu yina me fwana na kubaka lukumu mpi kusamba. (Tanga Bafilipi 4:6-9.) Ngolo yina Yehowa ta pesa beto, ta sadisa beto na kununga bampasi mpi yandi ta bika ve nde mambu ya luzingu kubudisa beto dibaku.

19. Inki mutindu beto lenda buya nde, diambu mosi ya mbi yina bo me sadila beto kubudisa beto ve dibaku?

¹⁹ Diambu ya mawa kele nde na nsungi ya bamvula, bampangi ya nkaka me bikaka nde bifu ya bankaka kubudisa bo dibaku ntangu bo ke baka ntinu ya luzingu. Bampangi yango me bulaka dibaku kaka sambu bo vandaka ti mabanza ya kuswaswana na yina me tala kansansa ya muntu na muntu. (1 Bak. 8:12, 13) Kana mpangi mosi me lwadisa beto na ntima, keti beto ta bika nde diambu yina kukuma ya nene? Biblia ke longisila Bakristu na kulolula bankaka mpi kubuya kusambisa bankaka ti kukangama kaka na banswa na beto. (Luka 6:37) Kana nge me kutana ti diambu mosi yina lenda budisa nge dibaku, kudiyula nde: ‘Keti mono ke sambisaka bankaka na kutadila mambu yina mono ke monaka nde yo kele mbote? Sambu mono me zaba nde bampangi na mono Bakristu kele bantu ya kukonda kukuka, keti mono ta bika nde kukonda kukuka ya mpangi mosi kupusa mono na kuyambula kubaka ntinu ya luzingu?’ Zola sambu na Yehowa lenda sadisa beto na kubaka lukanu ya kubika ve nde, mambu yina bantu ya nkaka ke sala kukanga beto nzila ya kubaka ntinu tii na ndilu ya nsuka.

20, 21. Inki kele lukanu na nge sambu na ntinu yina beto ke bakaka sambu na luzingu?

²⁰ Keti lukanu na nge kele ya ‘kumanisa kubaka ntinu’? (2 Tim. 4:7, 8) Kana mpidina, nge fwete vila ve kulonguka na nge mosi. Sadila Biblia mpi mikanda na beto yina ke tendulaka Biblia sambu yo sadisa nge na kusala bansosa, kuyindulula, mpi kuzaba mambu yina lenda budisa nge dibaku. Lomba Yehowa mpeve santu sambu yo pesa nge kikesa yina nge kele na yo mfunu. Yibuka nde ata muntu mosi ve lenda yambula kubaka ntinu sambu na luzingu, kaka sambu yandi me bula dibaku to me bwa na diambu mosi buna. Yandi lenda telama mpi kulanda kubaka ntinu. Nkutu, yandi lenda sadila matadi yina ke budisa yandi dibaku sambu yo sadisa yandi na kutula makulu na zulu na yo mpi kuluta, disongidila kulonguka na mambu yonso yina lenda tula lukwikilu na beto na kumekama.

²¹ Biblia ke monisa nde, bantu yina ke baka ntinu sambu na luzingu ya mvula na mvula fwete lemba ve kansi bo fwete landa kusala bikesa. Yo kele ve bonso nde, nge me kota na bisi mosi yina ke nata bantu yonso yina kele na kati na kununga. Beto mosi fwete baka ntinu sambu na luzingu. Kana beto sala mpidina, ‘ngemba ya mingi’ yina Yehowa ta pesa beto ta vanda bonso mupepe yina kele na nima na beto mpi ya ke pusa beto na kukwenda na ntwala. (Nk. 119:165) Beto lenda tula ntima nde, yandi ta landa kusakumuna beto bubu yai mpi na bilumbu ke kwisa, yandi ta pesa balusakumunu ya mingi na bantu yina ta manisa ntinu na bo.​—Yak. 1:12.