1. Inki beto fwete sala sambu na kuzaba kana lukwikilu na beto kele kaka ngolo?

BANTU mingi ke tubaka nde bo ke kwikilaka kaka na bima yina bo lenda mona. Inki mutindu beto lenda sadisa bantu ya mutindu yina na kukwikila na Yehowa? Nkutu, Biblia ke tubaka nde: “Ata muntu mosi ve me monaka Nzambi.” (Yoa. 1:18) Yo yina, inki mutindu beto lenda zaba kana lukwikilu na beto na Yehowa, “Nzambi yina ke monanaka ve” kele kaka ngolo? (Bakol. 1:15) Ya ntete beto fwete zaba malongi yina ke kangaka bantu nzila na kuzaba kieleka na yina me tala Yehowa. Na nima, beto fwete sadila Biblia mbote-mbote sambu na kubwisa bangindu yonso yina “ke telaminaka nzayilu ya Nzambi.”​—2 Bak. 10:4, 5.

2, 3. Inki malongi zole ke kangaka bantu nzila na kuzaba kieleka ya me tala Nzambi?

² Dilongi mosi ya luvunu yina me mwanganaka mpi ya ke kangaka bantu nzila ya kuzaba kieleka na yina me tala Nzambi kele dilongi ya evolisio. Dilongi yina bantu me basisaka ke wakanaka ve ti malongi ya Biblia, mpi yo ke katulaka bantu kivuvu. Yo ke tubaka nde, luzingu basikaka na kintulumukina; kana yo kele mpidina yo ke monisa nde beto lenda zaba ve kikuma yina beto kele awa na ntoto.

³ Katula yo, bantu ya nkaka ya mabundu ya Kikristu ke tubaka nde, Nzambi gangaka luyalanganu, ntoto mpi bigangwa yonso ya luzingu kaka mwa mafunda ya bamvula me luta. Bantu yina ke longaka dilongi yai ya bo ke bingaka créationnisme, ke tubaka nde bo ke zitisaka Biblia, kansi bo ke kwikilaka nde Nzambi gangaka bima yonso na bilumbu sambanu yina konso kilumbu vandaka ti bangunga 24, mwa mafunda ya bamvula me luta. Bo ke buyaka kukwikila banzikisa ya kieleka yina bantu ya siansi ke monisa, ya ke bedisaka mabanza na bo. Yo yina, dilongi yai ke vwezaka kibeni Biblia, mpi ke monisaka nde Biblia kele ve ya siki-siki mpi yo me fwana ve na kutudila ntima. Bantu yina ke kwikilaka mabanza ya mutindu yina me fwanana ti bantu ya nkaka ya mvu-nkama ya ntete yina vandaka ti kikesa sambu na Nzambi “kansi ve na kuwakana ti nzayilu ya sikisiki.” (Bar. 10:2) Inki mutindu beto lenda sadila Ndinga ya Nzambi sambu na kubwisa malongi “yina me kangamaka ngolo,” mu mbandu ya evolisio mpi yina ke tubaka nde Nzambi gangaka bima yonso na bilumbu sambanu  yina konso kilumbu vandaka ti bangunga 24, mwa mafunda ya bamvula me luta? * Beto lenda sala yo kaka kana konso muntu na kati na beto ke sala ngolo sambu na kubaka nzayilu ya sikisiki ya mambu yina Biblia ke longaka.

4. Lukwikilu na beto fwete simbama na nki?

⁴ Biblia ke longa beto na kubaka nzayilu na mbalu kaka mutindu beto ke bakaka bimvwama na beto na mbalu. (Bing. 10:14) Yehowa ke zolaka nde lukwikilu na beto na yandi kusimbama na banzikisa mpi na bangindu ya mbote, kansi ve na bafilozofi ya bantu to na binkulu ya mabundu. (Tanga Baebreo 11:1.) Sambu na kukuma ti lukwikilu ya ngolo na Nzambi, beto fwete ndimisama nde Yehowa kele. (Tanga Baebreo 11:6.) Beto ke ndimaka nde yandi kele, kaka ve sambu beto ke zolaka kukwikila kima mosi buna, kansi sambu beto ke tadilaka banzikisa ya kieleka mpi ke sadilaka “makuki na [beto] ya kuyindula.”​—Bar. 12:1.

5. Inki kele kikuma mosi yina lenda ndimisa beto nde Nzambi kele?

⁵ Ntumwa Polo ke pesa kikuma mosi yina lenda ndimisa beto nde Nzambi kele, ata beto lenda mona yandi ve. Na yina me tala Yehowa, Polo sonikaka nde: “Bikalulu na yandi ya ke monanaka ve ke monanaka pwelele banda na lugangu ya nsi-ntoto, sambu yo ke monanaka na bima yina yandi salaka, disongidila ngolo na yandi ya kukonda nsuka mpi Kinzambi na yandi.” (Bar. 1:20) Inki mutindu nge lenda sadisa muntu yina ke kwikilaka ve nde Nzambi kele, na kukwikila mambu yina Polo tubaka? Nge lenda tadila kumosi ti yandi mwa banzikisa yina ke landa ya bima yina Nzambi me gangaka, ya ke monisa ngolo mpi mayele na yandi.

6, 7. Inki mutindu ngolo ya Yehowa ke monanaka na bima zole yina ke taninaka beto?

⁶ Ngolo ya Yehowa ke monanaka na bima zole yina ke taninaka beto​—mupepe yina ke vandaka na ntoto (atmosphère) mpi ngolo yina ntoto ke vandaka ti yo ya kubenda bima (champ magnétique). Mu mbandu, mupepe yina ke vandaka na ntoto ke pesaka beto kaka ve mupepe yina beto ke fulumunaka. Yo ke taninaka beto mpi na bamvindu mingi yina ke katukaka na zulu. Mbala mingi, bitini ya matadi yina lendaka kusala bantu mbi kibeni kana yo bwa na ntoto, ke zikaka ntangu yo ke kotaka na mupepe yina ke vandaka na ntoto, mpi ke kumaka bambwetete yina ke tambulaka nswalu na mpimpa na zulu.

⁷ Ngolo yina ntoto ke vandaka ti yo ya kubenda bima ke taninaka beto mpi. Lutaninu yina ke katukaka na kati ya ntoto. Dimbuma (noyau) yina me salama na kibende mosi ke basisaka ngolo ya mingi yina ke fikaka beto mpi yo ke kwendaka ntama na zulu. Ngolo yina ke taninaka beto na mwini, nsemo ya ngolo ya ntangu mpi bangolo ya nkaka yina ntangu ke basisaka. Ngolo yina ntoto ke vandaka ti yo ya kubenda bima ke salaka nde tiya yina ntangu ke basisaka kuzikisa ve bigangwa yonso ya moyo ya ke vandaka na ntoto. Kansi, yo ke minaka to ke katulaka tiya yina ya ngolo. Beto ke monaka pwelele mutindu ngolo yina ntoto ke vandaka ti yo ya kubenda bima ke salaka kisalu na yo, ntangu beto ke monaka bansemo ya mikubu mingi yina ke monanaka na zulu, pene-pene ya pôle Nord mpi ya pôle Sud. Ya kieleka, Yehowa kele ‘ti ngolo mingi kibeni.’​—Tanga Yezaya 40:26.

8, 9. Inki mutindu mayele ya Yehowa ke monanaka na bangidika yina ke taninaka luzingu?

⁸ Mayele ya Yehowa ke monanaka na bangidika (cycles) yina ke taninaka luzingu awa ntoto. Mu mbandu, yindula nde nge ke zinga na mbanza mosi yina kele ti bibaka ya nda mpi ti bamilio ya bantu. Kansi, mbanza yina kele ve ti makuki ya kukotisa masa ya bunkete to kubasisa bamvindu na nganda. Kukonda kusukinina, mbanza yina ta fuluka na mvindu mpi yo ta vanda diaka ve kisika ya mbote sambu na kuzinga. Na mambu mingi, ntoto yai ya beto ke zinga kele bonso mbanza yina kele ti bibaka ya nda. Yo kele ti mwa masa ya bunkete, mpi yo kele mpasi na kubasisa bamvindu  sambu na kulosa yo na nganda. Kansi, “mbanza yai ya kele ti bibaka ya nda” kele ti makuki ya kutanina bamiliare ya bigangwa ya moyo na luzingu kimakulu. Sambu na inki? Sambu yo kele ti makuki ya kukumisa ya mpa to ya kusoba bima yina ke vandaka mfunu sambu na luzingu.

⁹ Beto tadila mutindu ntoto ke basisaka mupepe ya mbote ya bo ke bingaka oxygène. Bamiliare ya bigangwa ya moyo ke bakaka mupepe yina ya mbote mpi ke basisaka mupepe ya mbi ya bo ke bingaka gaz carbonique. Ata mpidina, mupepe yina ya mbote ke manaka ve ata fioti mpi mupepe yina ya mbi ke bebisaka ve mupepe yina ke vandaka na ntoto (atmosphere). Sambu na nki? Sambu na kubaka mvutu, beto tadila ngidika yina bo ke bingaka photosynthèse. Ngidika yai ke salaka nde banti mpi bimenina ya nkaka kumina mupepe ya mbi, masa, nsemo ya ntangu mpi bima ya nkaka, ebuna yo ke basisaka mipepe ya mbote (hydrates de carbone mpi oxygène). Ngidika yina ke kumaka na nsuka na yo ntangu beto ke bakaka mupepe ya mbote mpi ke basisaka mupepe ya mbi. Yehowa ke sadilaka banti mpi bimenina yina yandi me gangaka sambu na kupesa ‘bantu yonso luzingu mpi mpema.’ (Bis. 17:25) Yandi kele na mayele mingi kibeni!

10, 11. Inki mutindu mayele ya Yehowa ke monanaka na peki-peki mpi dipungu-pungu?

¹⁰ Mayele ya Yehowa ke monanaka mpi na bigangwa yina kele na ntoto. Bansosa ke monisa nde, kele ti mitindu ya bigangwa ya moyo yantika bamilio 2 tii na bamilio ya 100 ya ke zingaka na ntoto. (Tanga Nkunga 104:24.) Beto tadila mutindu mayele ya Nzambi ke monanaka na mutindu yandi me gangaka bigangwa ya nkaka.

¹¹ Mu mbandu peki-peki yina bo ke bingaka monarque kele ti butomfu ya fioti kibeni bonso nsongi ya biki. Ata mpidina, yo ke pumbukaka tii na kiteso ya bakilometre 3 000 katuka na Canada tii na mfinda mosi ya Mexique, mpi ntangu ke sadisaka yo na kuzaba nzila. Kansi, inki mutindu diambu yina ke salamaka, sambu ntangu ke telamaka ve kisika mosi na zulu? Yehowa me gangaka butomfu na yo ya fioti ti makuki ya kusadisa yo na kulanda kukwenda na nzila ya mbote ata kana ntangu ke baluka. Beto tadila mpi mbandu ya dipungu-pungu. Konso disu na yo kele ti ba lentilles kiteso ya 30 000 (bima yina kele bonso kitini ya mpembe ya disu). Ata mpidina, butomfu na yo ya fioti kele ti makuki ya kubakisa bidimbu ya fioti-fioti yina ke katukaka na ba lentilles yina mpi ke zabaka ata mambu ya kuluta fioti yina ke salamaka na nziunga na yo.

12, 13. Inki ke yitukisa nge na mutindu yina Yehowa me gangaka baselile yina me sala nitu na nge?

¹² Diambu ya nkaka ya kuyituka kele mutindu Yehowa me salaka baselile ya bigangwa yonso ya moyo. Mu mbandu, nitu na nge me salamaka ti baselile kiteso ya 100 biliare. Konso selile kele ti kima mosi bonso ka nsinga ya fioti, yina bo ke bingaka ADN. Yo ke bumbaka mambu mingi yina kele mfunu sambu nitu na nge ya mvimba kuvanda mutindu yo kele.

¹³ Inki kiteso ya bansangu ADN lenda bumba? Beto fwanisa mambu yina grame mosi ya ADN lenda bumba ti mambu yina CD mosi lenda bumba. CD mosi lenda bumba mambu yonso yina kele na diksionere mosi ya mvimba; diambu yina  ke yitukisa sambu CD kele kaka mwa diske mosi ya kopale. Kansi, grame mosi ya ADN lenda bumba mambu yina bo lenda tula na ba CD kiteso ya bamiliare funda mosi! Na kutuba ya nkaka, ka lutu mosi ya me fuluka ti ADN lenda bumba mambu mingi sambu na bantu yonso yina kele na luzingu bubu yai! Mpi yo lenda sala mutindu yina mbala 350!

14. Mambu yina bantu ya siansi me sengumuna ke pusa nge na kudiwa inki mutindu sambu na Yehowa?

¹⁴ Ntotila Davidi tubaka nde, yo kele bonso nde Yehowa me sonikaka na mukanda mosi ya kifwani mambu yina me fwana sambu na kusala nitu ya muntu. Yandi tubaka nde: ‘Meso na nge monaka mono ntangu mono vandaka diaki, mpi bitini na yo yonso vandaka ya kusonika na mukanda na nge. Bilumbu ya nge tudilaka mono na kuzinga vandaka me yantika ntete ve.’ (Nk. 139:16) Beto ke bakisa kikuma yina Davidi kumisaka Yehowa ntangu yandi talaka mutindu nitu na yandi salamaka. Mambu yina bantu ya siansi me katuka kusengumuna bilumbu yai, ke pusa beto na kuyituka mingi diaka ntangu beto ke mona mutindu Yehowa me salaka beto. Mambu yina ke pusa beto na kutuba bonso muyimbi-bankunga yina sonikaka sambu na Yehowa nde: ‘Mono fwete kumisa nge sambu nge salaka mono na mutindu ya kuyituka ti ya boma; bisalu na nge kele kaka ya kuyituka, mpi mono zaba yo mbote-mbote.’ (Nk. 139:14) Ya kieleka, bima yina kele na nziunga na beto ke monisa kibeni nde Nzambi kele!

15, 16. (a) Inki mutindu mikanda na beto ke sadisaka bantu na kubakisa ngolo ya Yehowa ya kuganga? (b) Inki disolo me sepedisaka nge mingi na masolo: “Yo Basikaka na Kintulumukina to Bo Gangaka Yo?”

¹⁵ Bamvula mingi me luta, zulunalu Réveillez-vous ! me sadisa bamilio ya bantu na kuzaba Nzambi ya moyo na nzila ya lugangu. Mu mbandu, Réveillez-vous ! ya Septembri 2006, vandaka ti ntu-diambu: “Keti Ngangi Kele?” (Kifalansa). Bo basisaka nimero yina sambu na kukangula meso ya bantu yina ke kwikilaka na dilongi ya evolisio mpi yina ke tubaka nde Nzambi gangaka bima yonso na bilumbu sambanu yina konso kilumbu vandaka ti bangunga 24, mwa mafunda ya bamvula me luta. Na kutadila nimero yina ya sipesiali, mpangi-nkento mosi sonikilaka biro ya filiale ya États-Unis nde: “Kampanye ya kukabula nimero yai ya sipesiali lutaka mbote kibeni. Nkento mosi lombaka ba Réveillez-vous ! 20. Yandi kele longi ya biolozi mpi yandi vandaka na mfunu nde konso mwana ya nzo-nkanda kubaka yo.” Mpangi-bakala mosi sonikaka nde: “Mu ke samunaka tuka na nsuka ya bamvula 1940 mpi mono ke zola kulungisa bamvula 75, kansi mono me waka ntete ve kiese ya mingi mpidyai na kisalu ya kusamuna, bonso yina mono waka na ngonda yai ntangu mono kabulaka nimero yai ya Réveillez-vous !”

¹⁶ Tuka mvu 2008, banimero mingi ya Réveillez-vous ! ke vandaka ti masolo: “Yo Basikaka na Kintulumukina to Bo Gangaka Yo?” (Kifalansa) Mwa masolo yai ke tubilaka bima ya kuyituka yina kele na lugangu mpi yo ke monisaka mutindu bantu me salaka bikesa sambu na kufulula bima yina Ngangi me gangaka. Beto bakaka mpi bisadilu ya nkaka sambu na kusadisa beto na kupesa Nzambi nkembo, na lukutakanu ya mvu 2010 na kubasika ya kamukanda Keti Luzingu Gangamaka? (Kifalansa) Lukanu ya bifwanisu mpi balupangu ya kitoko ya kamukanda yai kele ya kusadisa beto na kutomisa ntonda na beto na ngolo ya Yehowa ya kuganga. Bangiufula yina kele na nsuka ya konso dilongi ke sadisa mutangi na kuyindula mambu yina yandi me katuka kutanga. Yo kele kamukanda ya mbote kibeni yina beto lenda sadila ntangu beto ke ta kimbangi nzo na nzo, na bantu mingi, to na dibaku ya mbote!

17, 18. (a) Bibuti, inki mutindu beno lenda sadisa bana na kuvanda ti makuki ya kunwanina lukwikilu na bo? (b) Inki mutindu beno sadilaka tumikanda yai zole ya ke tubila lugangu na lusambu na beno ya dibuta?

¹⁷ Bibuti, keti beno me longukaka ti bana na beno kamukanda yai ya mikubu ya kitoko na lusambu na beno ya dibuta? Kana nge sala mpidina, nge ta sadisa bo na kumonisa ntonda ya mingi na Nzambi na beto ya moyo. Ziku, nge kele ti bana yina kele batoko mpi ya kele na banzo-nkanda kumi na zole ya luyantiku. Bantu yina ke longaka dilongi ya evolisio ke sosaka kundimisa bana nde Ngangi kele ve. Bantu ya siansi, balongi, badokimantere ya ke songaka bima yina kele na  lugangu, ata nkutu bafilme mpi ba emisio ya nkaka ya televizio, ke siamisaka dilongi ya evolisio. Nge lenda sadisa bana na nge ya batoko na kununga malongi yina na kusadilaka kamukanda Kisina ya Luzingu —Bangiufula Tanu ya Me Fwana na Kuyula (Kifalansa), yina basikaka na lukutakanu ya mvu 2010. Bonso kamukanda Keti Luzingu Gangamaka?, kamukanda yai ke siamisa baleke na kuyedisa ‘mayele na bo ya kuyindulula.’ (Bing. 2:10, 11) Yo ke longaka bo na kuzaba kana mambu yina bo ke longukaka na nzo-nkanda kele ya luvunu to ya kieleka.

¹⁸ Bo salaka kamukanda Kisina ya Luzingu sambu na kusadisa bana ya nzo-nkanda na kutadila mambu ya mpa yina ke monisa nde bantu ya siansi me sengumuna bima yina ke ndimisa nde dilongi ya evolisio kele ya kieleka. Yo ke siamisa bo na kutadila bo mosi kana mambu yina ke monisa kibeni nde muntu katukaka na makaku. Kamukanda Kisina ya Luzingu ke longaka bo mpi mutindu ya kupesa bamvutu na bantu yina ke monisaka nde bantu ya siansi lenda ganga bigangwa ya luzingu na ba laboratware na bo. Bibuti, kana beno sadila tumikanda yai, beno lenda sadisa bana na beno na kuwa boma ve ata fioti na kupesa mvutu na muntu yonso yina ke yula bo kikuma yina bo ke kwikilaka nde Ngangi kele.​—Tanga 1 Piere 3:15.

19. Beto yonso kele ti nki dibaku ya mbote?

¹⁹ Beto lenda longuka mambu mingi ya me tala bikalulu ya kitoko ya Yehowa ya ke monanaka na bima yina kele na nziunga na beto, kana beto ke tanga mikanda yina beto ke bakaka na organizasio na yandi. Yo kele banzikisa ya kieleka ya ke pusa beto na kukumisa Nzambi na beto na ntima ya mvimba. (Nk. 19:1, 2) Beto kele ti dibaku ya mbote kibeni ya kupesa Yehowa, Ngangi ya bima yonso, lukumu mpi nkembo yina yandi me fwana na kubaka!​—1 Tim. 1:17.