1, 2. Inki aniversere fwete benda dikebi ya Bakristu yonso, mpi sambu na nki?

NTANGU nge ke yindulaka ba aniversere, inki aniversere ke kwisilaka nge mbala mosi na mabanza? Muntu yina me kwelaka lenda tuba nde: “Aniversere ya makwela na mono.” Sambu na bantu ya nkaka, yo lenda vanda kilumbu yina diambu mosi ya nene salamaka, mu mbandu kilumbu yina insi na bo bakaka dipanda. Kansi, keti nge me zaba aniversere yina bantu ke sungiminaka bamvula kuluta 3 500?

² Yo kele nkinsi ya Paki. Yo vandaka kumonisa kilumbu yina bantu ya Izraele katukaka na kimpika na Ezipte. Nkinsi yai fwete benda dikebi na nge. Sambu na nki? Sambu yo ke tadila mambu mingi ya mfunu na luzingu na nge. Kansi nge lenda tuba nde: ‘Bayuda vandaka kusungimina Paki sambu bo vandaka Bayuda, kansi mono kele ve Muyuda. Sambu na nki mono fwete tudila yo dikebi ya mingi?’ Beto lenda baka mvutu na bangogo yai ya mfunu: “Bo me tambika Kristu paki na beto.” (1 Bak. 5:7) Sambu na kubakisa mfunu ya bangogo yina, beto fwete zaba mutindu Paki ya Bayuda vandaka kusalama mpi kutadila yo bonso ntuma yina pesamaka na Bakristu yonso.

3, 4. Inki mambu salamaka na ntwala nde Paki ya ntete kusalama?

³ Bamilio ya bantu na ntoto ya mvimba ya kele ve Bayuda me zaba mambu fioti yina salamaka na ntwala nde Paki ya ntete kusalama. Ziku, bo me tangaka yo na mukanda ya Kubasika, me waka yo na masolo, to bo me talaka yo na bafilme.

⁴ Ntangu bantu ya Izraele vandaka bampika na Ezipte na nsungi ya bamvula mingi, Yehowa tindaka Moize mpi mpangi na yandi Aroni na Farao sambu na kuzabisa yandi na kubasisa bantu na yandi na kimpika. Mfumu yina ya Ezipte, ya lulendo, buyaka kuyambula bantu ya Izraele na kukwenda, yo yina Yehowa pesaka bantu ya insi yina bandola mingi. Nsuka-nsuka, Nzambi pesaka bo ndola ya kumi yina  fwaka bana ya ntete ya babakala ya Ezipte, diambu yina pusaka Farao na kuyambula bantu ya Izraele.​—Kub. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.

5. Inki mambu bantu ya Izraele salaka na ntwala ya kukatuka na kimpika? (Tala kifwanisu yina kele na luyantiku ya disolo.)

⁵ Kansi, yo lombaka nde bantu ya Izraele kusala inki na ntwala ya kubaka kimpwanza? Yo vandaka na mvu 1513 N.T.B., na nsungi yina mpimpa mpi kilumbu ke zingaka kiteso mosi (equinox) na Abibi, ngonda ya Ba-ebreo yina kumaka kubingama na nima Nisani. * Nzambi tubaka nde na kilumbu ya kumi ya ngonda yina, bantu ya Izraele fwete yantika kudibongisa sambu na kusala mambu ya nkaka na kilumbu ya 14 Nisani. Kilumbu yina vandaka kuyantika na nima ya kudinda ya ntangu sambu bilumbu ya Ba-ebreo vandaka kuyantika na nima ya kudinda ya ntangu ya kilumbu ya ntete mpi kusuka na kudinda ya ntangu ya kilumbu yina me landa. Na kilumbu ya 14 Nisani, konso dibuta fwete fwa dimeme ya bakala (to nkombo) mpi kumwanga ndambu ya menga na yo na makunzi yonso zole ya kielo mpi na dibaya ya zulu ya kielo ya nzo. (Kub. 12:3-7, 22, 23) Dibuta fwete dia mwana-dimeme ya kuyoka ti mampa ya kukonda levire mpi mwa ndunda. Wanzio ya Nzambi lutaka na insi yina mpi fwaka bana yonso ya Ezipte ya ntete ya babakala, kansi taninaka bantu ya Izraele yina lemfukaka; mpi na nima bo lendaka kukwenda na kimpwanza.​—Kub. 12:8-13, 29-32.

6. Inki mutindu bantu ya Izraele kumaka kutadila Paki?

⁶ Mambu salamaka mutindu yina, mpi konso mvula bantu ya Izraele vandaka kuyibuka kilumbu yina bo bakaka kimpwanza. Nzambi zabisaka bo nde: ‘Kilumbu yai ta vanda lusungiminu sambu na beno, mpi beno ti bana na beno fwete ta yo bonso nkinsi sambu na Yehowa. Beno fwete ta yo bonso nsiku ya mvula na mvula.’ Na nima ya kusala nkinsi na kilumbu ya 14 Nisani, bantu ya Izraele vandaka kusala nkinsi ya nkaka ya bilumbu nsambwadi. Nkinsi ya Paki vandaka kibeni na kilumbu ya 14 Nisani, kansi bo lendaka mpi kusadila ngogo Paki sambu na kutubila bilumbu yonso nana ya bankinsi yina. (Kub. 12:14-17; Luka 22:1; Yoa. 18:28; 19:14) Paki vandaka mosi ya bankinsi (“aniversere,” The Bible in Living English) yina Bayuda vandaka kusungiminaka konso mvula.​—2 Bans. 8:13.

7. Inki diambu Yezu yantikisaka na Paki ya nsuka?

⁷ Sambu Bayuda vandaka na nsi ya Nsiku ya Moize, Yezu ti bantumwa na yandi vandaka mpi kusala Paki konso mvula. (Mat. 26:17-19) Na Paki ya nsuka, Yezu yantikisaka nkinsi mosi ya mpa yina balongoki na yandi fwete salaka konso mvula​—Madia ya Nkokila ya Mfumu. Kansi, nki kilumbu bo zolaka kusala yo?

8. Na kutadila Paki mpi Madia ya Nkokila ya Mfumu, inki ngiufula ke basikaka?

⁸ Yezu yantikisaka Madia ya Nkokila ya Mfumu ntangu kaka bo manisaka kuta Paki ya nsuka; nkinsi yai ya mpa ta salamaka na kilumbu ya Paki. Mbala ya nkaka, nge lenda mona nde dati ya Paki ya Bayuda yina kele na bakalandrie ya bubu yai lenda swaswana na kilumbu mosi to bilumbu mingi ti dati yina beto ke sungiminaka lufwa ya Kristu. Sambu na nki? Mvutu kele na ntuma yina Nzambi pesaka bantu ya Izraele. Na nima ya kutuba nde, ‘dibundu ya mvimba ya Izraele fwete fwa’ mwana-dimeme, Moize tubaka inki ntangu na kilumbu ya 14 Nisani bo fwete sala yo.​—Tanga Kubasika 12:5, 6.

9. Na kutadila Kubasika 12:6, nki ntangu bo vandaka kufwa mwana-dimeme? (Tala mpi lupangu “Na Nki Kitini ya Kilumbu?”)

⁹ Mukanda mosi (Le Pentateuque et les Prophètes) ke monisa nde Kubasika 12:6 ke tuba nde bo fwete fwa mwana-dimeme “na kati ya bankokila zole.” (Kub. 12:6, NW, noti na nsi ya lutiti) Bambalula ya nkaka ya Biblia ke sadilaka kibeni ngogo yina. Bankaka, mu mbandu Bible na Kituba ke balulaka yo na “nkokila.” Kansi bambalula ya nkaka ke balulaka yo na “kudinda ya ntangu” to  “na ntwala nde mpimpa kubwa.” Yo yina, yo lombaka nde bo fwa mwana-dimeme na nima ya kudinda ya ntangu kansi ntangu mwini kele ntete, disongidila ntangu kilumbu ya 14 Nisani me yantika.

10. Bantu ya nkaka ke tubaka nde bo vandaka kufwa mwana-dimeme nki ntangu, mpi inki ngiufula yo ke basisa?

¹⁰ Na nima ya bilumbu, Bayuda ya nkaka yindulaka nde yo ta baka bangunga mingi sambu na kufwa bana-mameme yonso yina bantu vandaka kunata na tempelo. Yo yina, bantu kumaka kuyindula nde Kubasika 12:6 vandaka kutubila nsuka ya kilumbu ya 14 Nisani, disongidila na kati-kati ya lere yina ntangu ke yantikaka kudinda (na nima ya midi) mpi na nsuka ya kilumbu lere ntangu me dinda. Kansi, kana mabanza yina vandaka ya kieleka, nki ntangu bo zolaka kudia madia ya Paki? Profesere Jonathan Klawans, yina ke tendulaka mambu ya Bayuda ya ntama, sonikaka nde: “Kilumbu ya mpa ke yantikaka na kudinda ya ntangu, yo yina bo vandaka kupesa kimenga ya mwana-dimeme kilumbu ya 14, kansi Paki mpi kudia madia na yo vandaka kuyantika na kilumbu ya 15 Nisani, ata mukanda ya Kubasika ke monisa ve pwelele kulandana ya badati yina.” Yandi sonikaka diaka nde: “Mikanda ya Barabi . . . ke tuba nkutu ve mutindu bo vandaka kudia Séder (Madia ya paki) na ntwala nde tempelo kufwa” na mvu 70 T.B.​—Beto bantu me tengimisa bisono.

11. (a) Inki mambu Yezu kutanaka ti yo na kilumbu ya Paki ya mvu 33 T.B.? (b) Sambu na nki kilumbu ya 15 Nisani ya mvu 33 T.B. bingamaka Kisabatu “ya nene”? (Tala noti na nsi ya lutiti.)

¹¹ Yo yina, yo kele mfunu na kudiyula nde: ‘Inki beto lenda tuba sambu na Paki yina salamaka na mvu 33 T.B.?’ Na kilumbu ya 13 Nisani, ntangu kilumbu “yina yo lombaka nde bo tambika kimenga ya Paki” kumaka pene-pene, Kristu zabisaka Piere mpi Yoane nde: “Beno kwenda kuyidika Paki sambu beto dia yo.” (Luka 22:7, 8) “Nsuka-nsuka . . . ngunga lungaka” sambu na kudia madia ya Paki, na kilumbu ya 14 Nisani na nima ya kudinda ya ntangu, yina bwaka na Kiya na nkokila. Yezu diaka madia yina ti bantumwa na yandi, mpi na nima yandi yantikisaka Madia ya Nkokila ya Mfumu. (Luka 22:14, 15) Kaka na mpimpa yina bo kangaka yandi mpi sambisaka yandi. Bo tulaka Yezu na nti ya mpasi pene-pene ya midi ya 14 Nisani, mpi yandi fwaka na nima ya midi. (Yoa. 19:14) Yo yina, ‘bo tambikaka Kristu paki na beto’ kaka na kilumbu yina bo vandaka kufwa mwana-dimeme ya Paki. (1 Bak. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Ntangu kilumbu yina ya Bayuda vandaka kukwenda na nsuka, bo zikaka Yezu na ntwala nde kilumbu ya 15 Nisani kuyantika. *​—Levi 23:5-7; Luka 23:54.

12, 13. Inki mutindu nkinsi ya Paki vandaka kutadila mpi bana ya Bayuda?

¹² Beto vutukila diaka mambu yina salamaka na Ezipte. Moize tubaka nde na bilumbu ke kwisa, bantu ya Nzambi fwete landa kuta nkinsi ya Paki, mpi yo fwete vanda nsiku ya mvula na mvula. Sambu yo vandaka nkinsi yina fwete salamaka konso mvula, ntembe kele ve nde bana zolaka kuyula bibuti na bo ntendula ya nkinsi yina. (Tanga Kubasika 12:24-27; Kul. 6:20-23) Na nima, Paki zolaka kuvanda “lusungiminu” ata sambu na bana na bo.​—Kub. 12:14, NW.

¹³ Sambu bana vandaka kaka kubutuka, bo fwete longa bo malongi ya mfunu, disongidila tata fwete longa bana na yandi. Mu mbandu, yo lombaka nde batata kulonga bana na bo nde Yehowa lenda tanina bansambidi na yandi. Bana longukaka nde Yehowa kele ve diswekamu to nzambi mosi ya me konda mawi. Kansi, yandi kele muntu ya kieleka, Nzambi ya moyo yina ke tudilaka bantu na yandi dikebi mpi ke salaka mambu sambu na mambote na bo. Yandi monisaka yo na mutindu yandi taninaka bana-babakala ya ntete ya Izraele “ntangu yandi fwaka bantu ya Ezipte.”

14. Bibuti Bakristu lenda sadila disolo ya Paki sambu na kulonga bana nki diambu?

¹⁴ Bibuti ya Bakristu ke zabisaka ve bana na bo ntendula ya Paki konso mvula. Kansi, keti nge ke longaka bana na nge dilongi yina bo lenda baka na disolo yina ke tuba nde, Nzambi ke taninaka bansadi na yandi? Keti nge ke monisaka bo nde nge mosi ke kwikilaka nde, Yehowa ke landa kutanina bansadi na yandi tii bubu yai? (Nk. 27:11; Yez. 12:2) Keti nge ke salaka yo bonso lutangu mosi buna ya madidi-madidi to keti yo ke vandaka disolo mosi ya kiese na kati na nge ti bana na nge? Sala bikesa sambu na kutubila malongi yina na mutindu yina ta sadisa dibuta na nge na kutudila diaka Yehowa kivuvu ya mingi.

15, 16. Bibuti lenda sadila disolo ya Paki mpi yina kele na mukanda ya Kubasika sambu na kutubila nki diambu na yina me tala Yehowa?

¹⁵ Dilongi yina beto lenda baka na disolo ya Paki kele kaka ve nde Yehowa ke taninaka bantu na yandi. Yandi gulusaka bo mpi na mutindu yandi ‘basisaka bo na Ezipte.’ Yindula mambu yina yandi salaka sambu na kugulusa bo. Dikunzi ya dituti mpi ya tiya vandaka kutwadisa bo. Bo sabukaka na makulu Nzadi-Mungwa ya Mbwaki yina kabwanaka na bandambu zole bonso bibaka. Ntangu bo sabukaka na lutaninu yonso, bo monaka mutindu masa yina fikaka basoda ya Ezipte. Na nima, bantu ya Izraele yina gulukaka yimbaka nde: ‘Bika mono yimbila Yehowa. Yandi me losa mpunda mpi muntu yina ke tambusa yo na nzadi-mungwa. Kikesa mpi ngolo na mono kele Mfumu Nzambi, sambu yandi me gulusa mono.’​—Kub. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Nk. 136:11-15.

¹⁶ Kana nge kele ti bana, keti nge ke sadisaka bo na kukwikila nde Yehowa kele Ngulunsi? Keti bo lenda mona na masolo mpi na balukanu na nge nde nge mosi ke kwikila mpidina? Na Lusambu ya Dibuta, nge lenda tubila mambu yina beto ke tangaka na Kubasika bakapu 12-15 mpi kumonisa mutindu Yehowa gulusaka bansadi na yandi. Bantangu ya nkaka nge lenda tadila bangindu yina kele na Bisalu 7:30-36 to na Daniele 3:16-18, 26-28 sambu na kutubila diambu yina. Ya kieleka, baleke mpi bambuta fwete tula ntima nde Yehowa kele Ngulunsi ya bansungi yonso.  Kaka mutindu yandi gulusaka bantu na yandi na bilumbu ya Moize, yandi ta gulusa beto na makwisa.​​—Tanga 1 Batesalonika 1:9, 10.

17, 18. Kuyindula mutindu bo vandaka kusadila menga na Paki ya ntete fwete yibusa beto nki?

¹⁷ Bakristu ya kieleka ke sungiminaka ve Paki ya Bayuda. Aniversere yai vandaka na nsi ya Nsiku ya Moize, kansi beto Bakristu kele ve na nsi ya Nsiku yina. (Bar. 10:4; Bakol. 2:13-16) Na kisika na yo, beto ke sungiminaka nkinsi mosi ya mfunu mingi, lufwa ya Mwana ya Nzambi. Ata mpidina, kele ti mambu ya nkaka yina vandaka kusalama na Paki yina bo yantikisaka na Ezipte, ya kele mfunu mingi sambu na beto.

¹⁸ Menga ya mwana-dimeme yina bo mwangaka na makunzi ya kielo mpi na dibaya ya zulu ya kielo ya nzo vandaka mfunu sambu na kuguluka. Bubu yai, beto ke pesaka ve Nzambi bimenga ya bambisi​​​—yo vanda na kilumbu ya Paki to na kilumbu yonso ya nkaka. Kansi, kele ti kimenga mosi ya mfunu kibeni yina lenda gulusa luzingu na beto sambu na kimakulu. Ntumwa Polo sonikaka sambu na “dibundu ya bana ya ntete yina bo me sonikaka bazina na bo na zulu.” Menga ya Yezu, “menga yina yandi losaka” kele kima yina ke gulusa luzingu ya Bakristu yina bo me tulaka mafuta. (Baeb. 12:23, 24) Bakristu yina kele ti kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na ntoto ta baka luguluku kaka na nzila ya menga yina. Bo fwete yibukaka mbala na mbala bangogo yai: “Na nzila na yandi, Nzambi me katulaka beto na kimpika na nsadisa ya nkudulu na nzila ya menga ya muntu yina, disongidila, ndolula ya bifu na beto, na kutadila bunene ya ntima ya mbote na yandi ya nene.”​—Baef. 1:7.

19. Inki mutindu mambu yina vandaka kusalama na kimenga ya Paki lenda kumisa ngolo kivuvu na beto na bambikudulu?

¹⁹ Ntangu bo vandaka kufwa mwana-dimeme sambu na kudia madia ya Paki, yo lombaka nde bantu ya Izraele kubuka ve ata mukwa na yo mosi. (Kub. 12:46; Kut. 9:11, 12) Inki beto lenda tuba sambu na “Mwana-Dimeme ya Nzambi” yina kwisaka kupesa nkudulu? (Yoa. 1:29) Bo tulaka yandi na zulu ya nti kumosi ti bangondi zole. Bayuda lombaka Pilate nde bo buka mikwa ya bantu yina. Mpidina bo zolaka kufwa nswalu sambu bamvumbi na bo kubikala ve na zulu ya nti tii na kilumbu ya 15 Nisani, yina vandaka Bisabatu zole. Basoda bukaka makulu ya bangondi yina zole, “kansi ntangu bo kumaka na Yezu, sambu bo monaka nde yandi vandaka me fwa dezia, bo bukaka ve makulu na yandi.” (Yoa. 19:31-34) Yo wakanaka ti mambu yina vandaka kusalama na mwana-dimeme ya Paki, yo yina mwana-dimeme yina vandaka “kizuzi” ya mambu yina fwete salama na 14 Nisani ya mvu 33 T.B. (Baeb. 10:1) Diaka, mutindu mambu yina salamaka lungisaka bangogo yina kele na Nkunga 34:21, yina fwete kumisa ngolo kivuvu na beto na bambikudulu ya Biblia.

20. Inki luswaswanu ya mfunu kele na kati ya Paki mpi Madia ya Nkokila ya Mfumu?

²⁰ Kansi, luswaswanu kele na kati ya Paki mpi Madia ya Nkokila ya Mfumu. Yo ke monisa nde Paki yina Bayuda vandaka kusungimina vandaka ve kumonisa diambu yina Kristu zabisaka balongoki na yandi na kusalaka sambu na kusungimina lufwa na yandi. Na Ezipte, bantu ya Izraele diaka musuni ya mwana-dimeme kansi bo nwaka ve menga na yo. Yo me swaswana ti diambu yina Yezu zabisaka balongoki na yandi na kusala. Yandi tubaka nde bantu yina ta yala “na Kimfumu ya Nzambi” fwete dia dimpa mpi kunwa vinu yina ke monisa nsuni mpi menga na yandi. Na disolo yina ke landa beto ta tubila yo na bunda.​—Mar. 14:22-25.

21. Sambu na nki yo kele mfunu na kuzaba mambu ya me tala Paki?

²¹ Ntembe kele ve nde na mambu yina Nzambi sadilaka bantu ya Izraele, Paki vandaka nkinsi mosi ya mfunu mingi, mpi yo kele ti malongi ya mfunu kibeni sambu na konso muntu na kati na beto. Yo yina, ata Paki vandaka ‘lusungiminu sambu na’ Bayuda, kansi ve sambu na Bakristu, beto Bakristu beto fwete zaba yo mpi kubumba na ntima na beto malongi ya mfunu yina kele na disolo yina bonso mosi ya mambu yina kele na kati ya ‘Masonuku yonso yina kele ya kupemama na Nzambi.’​—2 Tim. 3:16.