NTANGU nkento mosi basikaka na nganda ya kielo na yandi na suka-suka, yandi monaka karto mosi na ntwala ya kielo. Yandi bakaka yo, mpi talaka na nziunga, kansi yandi monaka ve ata muntu mosi na nzila. Yo fwete vanda nde, nzenza mosi ya me zabana ve yambulaka yo pana na mpimpa. Yandi yantikaka kukangula yo, vutukaka nswalu mpi kangaka kielo! Karto yina vandaka ti mikanda yina ke tendulaka Biblia ya bo buyisaka na insi na bo. Yandi sepelaka mingi, sambaka na nsi ya ntima, mpi pesaka Yehowa matondo sambu na madia yina ya mbalu ya kimpeve.

Mambu ya mutindu yina vandaka kusalama na Allemagne na bamvula 930. Ntangu bantu ya Nazi bakaka kimfumu na 1933, bo buyisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa na bisika mingi ya insi yina. Richard Rudolph yina kele bubu yai ti bamvula kuluta 100 * ke tuba nde: “Beto ndimisamaka nde, nsiku yina bantu me basisa lendaka ve ata fioti kukanga beto nzila ya kutubila mambu ya me tala Yehowa mpi zina na yandi. Mikanda yina ke tendulaka Biblia vandaka kusadisa beto mingi sambu na kulonguka mpi kusamuna. Kansi, sambu bo buyisaka kisalu na beto, yo kumaka mpasi na kuzwa yo. Beto kumaka kudiyula inki mutindu beto lendaka kulanda kusamuna.” Kukonda kusukinina, Richard waka nde yandi lendaka kupesa maboko sambu na kulungisa mpusa yina na mutindu mosi ya mayele. Yo ta salamaka na bizuzi ya bangumba.​—Baz. 9:36.

Kana nge me katuka na sudi ya nzadi Elbe (to Labe) mpi me kwenda kisika yo ke kotaka na Nzadi Mungwa ya Nordi, nsuka-nsuka nge ta kuma na bangumba ya nene (Krkonoše), yina kele bubu yai na bandilu ya République Tchèque mpi Pologne. Ata yo kele nda kiteso ya bametre 1 600, bangumba yina ke vandaka ti baneze mingi mpi na nsungi ya bangonda sambanu, baneze ke kumaka na kiteso ya bametre 3. Bantu yina ke yindulaka nde madidi to mwini lenda vanda ve na kisika yina, lenda yituka na kumona mutindu lubungi ke fikaka bansongi ya bangumba yina na kintulumukina.

Na nsungi ya bamvu-nkama mingi, ngumba yai me salaka ndilu mosi na kati ya bambanza, ba insi mpi babwala. Sambu yo vandaka bisika ya bigonsa, yo vandaka mpasi na kukengila bisika yina, yo yina na ntangu ya ntama, bantu mingi ya bisika yina vandaka kusabuka  bangumba yina sambu na kukotisa to kubasisa bima na kukonda kuwakana ti nsiku. Na bamvula 1930, ntangu bangumba ya nene kabulaka insi Tchécoslovaquie mpi Allemagne, Bambangi ya kikesa yantikaka kusadila banzila yina. Sambu na nki? Sambu na kubaka mikanda ya mbalu ya ke tendulaka Biblia na bisika yo vandaka mpi kunata yo na bisika ya nkaka. Leke Richard vandaka mosi ya Bambangi yina.

Richard ke tuba nde: “Na bawikendi, beto vandaka kukwenda na bangumba na bimvuka ya bantu nsambwadi mpi bampangi-babakala ya baleke vandaka kulwata bonso bantu yina ke tambulaka na bangumba ya nene. Tuka na ndambu ya Allemagne, beto vandaka kusala bangunga tatu sambu na kusabuka bangumba mpi kukuma na Špindlerův Mlýn”​—kisika yina kele na kiteso ya bakilometre 16,5 na ndambu ya République Tchèque. Na bilumbu yina, bantu mingi ya Allemagne vandaka kuzinga na kisika yina. Nsadi-bilanga mosi ndimaka kusadisa bampangi. Yandi vandaka kubaka mpunda na yandi ya pusu-pusu yina vandaka kunata bantu yina vandaka na konzie, kubaka ba karto ya mikanda na mbanza mosi ya pene-pene mpi kunata yo na nzila ya tre, katuka na Prague. Yandi vandaka kunata bakarto yina na ferme na yandi mpi kubumba yo na nzo yina yandi ke bumbaka bima ya bilanga sambu na kuvingila bampangi yina ta nata yo na Allemagne.

Richard ke landa kutuba nde: “Ntangu beto vandaka kukuma na ferme yina, beto vandaka kutula mikanda na basaki na beto ya mukongo, yina beto vandaka kusadila mingi-mingi sambu na kunata bima ya kizitu. Konso muntu vandaka kunata bakilo 50.” Sambu basoda kukanga bo ve, bampangi vandaka kukatuka na nkokila na kudinda ya ntangu mpi kukuma na nzo na ntwala nde ntangu kubasika. Ernst Wiesner, yina vandaka nkengi ya nziunga na Allemagne na ntangu yina, ke tubila bangidika ya nkaka ya mayele yina bampangi vandaka kusadila: “Bampangi-babakala zole vandaka kukwenda na ntwala, mpi konso ntangu yina bo vandaka kukutana ti muntu mosi, mbala mosi bo vandaka kupedisa ba torshe na bo sambu na kukebisa bampangi na bo. Yo vandaka kidimbu sambu na bampangi yina vandaka ti basaki ya kilo ya vandaka kulanda na nima na kitamina ya bametere kiteso ya 100 sambu na kubumbana na matiti pene-pene na nzila, tii ntangu bampangi yina zole ta vutuka mpi ta tuba mwa bangogo mosi buna sambu bampangi yina kubasika; mpi konso mposo bo vandaka kuwakana sambu na bangogo yina bo ta sadila.” Kansi, yo kele kaka ve basoda ya Allemagne yina vandaka kulwata iniforme ya bule vandaka kigonsa.

 Richard, ke yibuka diaka nde: “Kilumbu mosi na nkokila, mono salaka mingi, yo yina mono bikalaka na République Tchèque na nima ya bampangi ya nkaka. Mpimpa ti lubungi vandaka ngolo, mpi mono vandaka kutekita na madidi ntangu mono vandaka kutambula na nsi ya mvula ya baneze. Mono kotaka na kati ya banti ya nkufi mpi mono vilaka nzila na nsungi ya bangunga mingi. Bantu mingi yina ke tambulaka na bangumba ya nene me fwaka mutindu yina. Mono kutanaka ti bampangi ya nkaka kaka ntangu bo vutukaka na suka-suka.”

Na nsungi ya kiteso ya bamvula tatu, kimvuka mosi ya fioti ya bampangi ya kikesa vandaka kukwenda na bangumba konso mposo. Na ntangu ya madidi, bo vandaka kusabuka bangumba ti bisadilu ya bantu yina ke tambulaka na bangumba na nsungi ya baneze mpi bo vandaka kunata mikanda na basaki na bo ya kilo. Na bantangu ya nkaka, bampangi kuluta 20 vandaka kusabuka bangumba na mwini, mpi bo vandaka kusadila banzila yina bantu ke tambulaka na bangumba vandaka kusadila. Sambu na kumonisa bonso nde bo vandaka kaka bantu yina ke tambulaka na bangumba, bampangi ya nkaka ya bankento vandaka kutambula mpi ti bo. Bankaka vandaka kutambula na ntwala mpi bo vandaka kulosa bampu na bo na zulu kana bo me mona kigonsa.

Ntangu bampangi yina vandaka kunata mikanda vandaka kuvutuka na mpimpa na banzietelo na bo, nki vandaka kusalama na nima? Bo vandaka kubaka bangidika sambu na kukabula mikanda kukonda kusukinina. Inki mutindu? Bo vandaka kutula mikanda na bakarto bonso basavo mpi bo vandaka kunata yo na kisika bo ke vingilaka tre na Hirschberg. Bo vandaka kutinda bakarto yina na bisika ya kuswaswana ya insi Allemagne, kisika bo vandaka kukabudila bampangi na mayele yonso mutindu beto monisaka yo na luyantiku ya disolo yai. Kusala mutindu yina na bumosi vandaka kusadisa mingi sambu bampangi zabaka nde kana diambu yina kuzabana, yo ta vanda kigonsa ya nene kibeni. Ya kieleka, kilumbu mosi diambu mosi ya kintulumukina salamaka.

Na 1936, basoda monaka kisika bo vandaka kubumba mikanda pene-pene na Berlin. Na kati ya bima yina bo monaka, yo vandaka ti bakarto tatu yina katukaka na Hirschberg mpi muntu yina tindaka yo zabanaka ve. Basoda fimpaka mbote-mbote bisono yina sambu na kuzaba muntu yina vandaka kukotisa bima yina na kukonda kuwakana ti nsiku sambu bo kanga yandi. Kukonda kusukinina, bo kangaka bantu kuluta zole yina bo monaka nde bo vandaka na kisina ya diambu yina mpi mosi na bo vandaka Richard Rudolph. Sambu bampangi yina ndimaka mukumba yonso, yo sadisaka na mpila nde bampangi ya nkaka kulanda kusala banzietelo yina ya kigonsa.

Mikanda yina bo vandaka kunata na basaki na bangumba ya nene sadisaka Bambangi ya Allemagne na kuzwa mikanda mingi ya ke tendulaka Biblia. Kansi, katula bangumba ya nene bampangi vandaka mpi kusadila banzila ya nkaka. Tii na mvu 1939, ntangu basoda ya Allemagne kumaka kuyala Tchécoslovaquie, banzila ya mutindu yina vandaka na nziunga ya ndilu ya insi yina. Na bansi ya nkaka bonso France, Pays-Bas, mpi Suisse yina vandaka ti bandilu na Allemagne, Bambangi ya ba insi yina tulaka luzingu na bo na kigonsa sambu na kunatila bampangi na bo yina vandaka na mbangika madia ya kimpeve.

Bubu yai, mingi na kati na beto lenda baka mikanda, bavideo mpi bima ya nkaka yina beto kele na yo mfunu na kiteso ya mingi kibeni. Ntangu nge me baka mukanda mosi ya mpa na Nzo ya Kimfumu to na site na beto ya Internet jw.org, sambu na nki ve kuyindula na mambu yonso yina salamaka sambu nge baka mukanda yina? Mbala ya nkaka, yo lombaka ve bampangi na kusabuka bansongi ya bangumba yina me fuluka ti baneze na kati-kati ya mpimpa, kansi yo lombaka bampangi mingi na kusala kisalu ya ngolo mpi kuditambika sambu na kusadila nge yo.