1-3. Inki mpasi balongoki ya Yezu kutanaka ti yo ntangu bo vandaka kulonga nsangu ya mbote na bantu ya “makanda yonso”?

YEZU KRISTU pesaka balongoki na yandi kisalu ya nene. Yandi pesaka bo ntuma yai: “Beno kwenda mpi beno kumisa bantu ya makanda yonso balongoki.” Ntangu bo ta sala kisalu yai, nsuka-nsuka “bo ta samuna nsangu yai ya mbote ya Kimfumu na ntoto ya mvimba sambu na kuta kimbangi na makanda yonso, mpi na nima nsuka ta kwisa.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Balongoki vandaka kuzola Yezu mpi nsangu ya mbote. Ata mpidina, sambu bo vandaka bantu fioti, bo lendaka kudiyula ‘inki mutindu bo ta lungisa kisalu yina.’ Bambeni fwaka Yezu, yina balongoki vandaka kusamuna nde yandi kele mwana ya Nzambi. Bantu vandaka kutadila balongoki bonso “bantu ya me longukaka ve mpi ya mpamba-mpamba.” (Bis. 4:13) Kansi, bo vandaka ti mukumba ya kulonga nsangu mosi yina ta monisa malongi ya luvunu ya bamfumu ya mabundu yina vandaka lulendo mpi salaka banzo-nkanda ya kuzaba binkulu. Bantu ya insi na bo mosi vandaka kumona balongoki bantu ya mpamba.  Diaka, kana beto fwanisa Izraele ti bansi ya nkaka ya Kintinu ya Roma, Izraele vandaka kumonana insi mosi ya mpamba.

³ Diaka, Yezu zabisaka balongoki na yandi nde bantu ta menga bo, ta bangika bo, mpi ta fwa bankaka. (Luka 21:16, 17) Bantu ta yekula bo, baprofete ya luvunu ta telamina bo, mpi kikalulu ya kufwa bansiku ta kuma mingi. (Mat. 24:10-12) Ata bantu ya bisika yonso ta ndima nsangu yina bo ta samuna, inki mutindu bo ta longa nsangu yina “tii na kisika ya kuluta ntama ya ntoto”? (Bis. 1:8) Yo fwete vanda nde diambu yango vandaka kuyangisa bo mingi kibeni!

4. Kisalu ya balongoki ya mvu-nkama ya ntete basisaka nki mbutu?

⁴ Ata balongoki vandaka kudiyangisa, bo samunaka nsangu ya mbote na Yeruzalemi, na Samaria, mpi na bansi yonso ya ntangu yina. Ata bo kutanaka ti bampasi, na nsungi ya bamvula 30, bo samunaka nsangu ya mbote “na lugangu ya mvimba yina [vandaka] na nsi ya zulu,” kisalu na bo ‘butaka mbuma mpi yelaka na nsi-ntoto ya mvimba.’ (Bakol. 1:6, 23) Mu mbandu, sambu na mambu yina Polo tubaka mpi salaka na kisanga ya Shipre, guvernere ya Roma Sergiusi Paulusi “kumaka kukwikila, sambu yandi yitukaka mingi kibeni sambu na malongi ya Yehowa.”—Tanga Bisalu 13:6-12.

5. (a) Inki lusilu Yezu pesaka balongoki na yandi? (b) Mukanda mosi ke tuba nki sambu na luzingu ya bantu na mvu-nkama ya ntete?

⁵ Balongoki ya Yezu zabaka nde bo lendaka ve kulungisa kisalu yina na ngolo na bo mosi. Yezu tubaka nde yandi ta vanda ti bo mpi nde mpeve santu ta sadisa bo. (Mat. 28:20) Yo ke monana mpi nde, mambu ya nkaka ya bilumbu na bo sadisaka bo na kusamuna nsangu ya Kimfumu. Mukanda mosi (L’Évangélisation dans l’Église primitive) ke tuba nde: “Yo ke monana nde, ata nsungi mosi ve na disolo ya bantu vandaka mbote kuluta mvu-nkama ya ntete T.B. sambu na kusadisa bantu na kundima Dibundu ya mpa . . . Banda na mvu-nkama ya zole Bakristu . . . vandaka kutuba nde Nzambi yandi mosi yidikaka mambu sambu dibundu ya Bukristu kuyela.”

6. Inki beto ta tadila (a) na disolo yai? (b) na disolo yina ke landa?

⁶ Biblia ke tubila ve mutindu Nzambi salaka mambu sambu nsangu ya mbote kumwangana na mvu-nkama ya ntete. Kansi, diambu ya kieleka kele nde, Yehowa zolaka nde balongoki kulonga nsangu ya mbote, diambu yango sepedisaka ve Satana. Na disolo yai, beto ta tadila mambu yina sadisaka balongoki ya mvu-nkama ya ntete na kulonga nsangu ya mbote kuluta bansamuni yina zingaka na bansungi ya nkaka. Na disolo yina ke landa, beto ta tadila mambu ya nkaka ya bilumbu na beto, yina me sadisaka beto na kulonga nsangu ya mbote tii na bisika ya kuluta ntama ya ntoto.

7. Pax Romana kele nki, mpi sambu na nki nsungi na yo swaswanaka ti bansungi ya nkaka?

⁷ Kintinu ya Roma natilaka Bakristu mambote na mitindu ya nkaka. Mu mbandu, Pax Romana, to Ngemba ya Roma. Kintinu ya Roma yina vandaka nene pesaka ntuma nde bantu yonso na nsi ya luyalu ya Roma kuzinga mbote. Na ntangu yina, bantu vandaka kunwana ‘bitumba mpi kuwa bansangu ya bitumba,’ mutindu Yezu bikulaka. (Mat. 24:6) Basoda ya Roma fwaka Yeruzalemi na mvu 70 T.B., mpi mavwanga vandaka mingi na bandilu ya Kintinu yango. Kansi na Mediterane, banda na bilumbu ya Yezu tii na nsungi ya bamvula kiteso ya 200, bantu vandaka kuzinga na ngemba. Mukanda mosi ke tuba nde: “Ngemba ya mutindu yai ya nsungi ya nda mpi na bisika  mingi me monanaka ntete ve na disolo ya luzingu ya bantu; ata na nima, ngemba ya mutindu yai me bikalaka mpi kumonana ve na bansi mingi.”

8. Inki mutindu ngemba ya Luyalu ya Roma sadisaka Bakristu ya mvu-nkama ya ntete?

⁸ Origène, muntu mosi ya mayele yina longukaka teolozi na mvu-nkama ya tatu tubaka nde: “Kana baluyalu vandaka mingi, yo zolaka kuvanda mpasi nde malongi ya Yezu kuyalumuka na ntoto ya mvimba . . . sambu na bisika mingi bantu zolaka kudipesa na kisalu ya kisoda sambu na kutanina insi na bo. . . . Na ndambu ya nkaka, inki mutindu bantu zolaka kundima malongi ya Yezu yina vandaka kusiamisa bantu na kuvutula ve mbi na mbeni, kana mambu na bansi mingi vandaka ve mutindu yina? Mwa ngemba yina sadisaka sambu malongi ya Yezu kuyalumuka.” Na nsi ya Luyalu ya Roma, bo niokulaka bansamuni ya nsangu ya Kimfumu, kansi ngemba yina vandaka na nsi ya Luyalu sadisaka bansamuni na mutindu mosi buna.—Tanga Baroma 12:18-21.

9, 10. Inki sadisaka balongoki na kusala banzietelo na Kintinu ya Roma kukonda mpasi?

⁹ Bakristu sadilaka mbote banzila yina Luyalu ya Roma yidikaka. Luyalu ya Roma vandaka ti basoda ya me fwana yina vandaka kutanina bantu ya luyalu yango. Sambu basoda yina kutambula nswalu, bo vandaka na mfunu ya banzila ya mbote mpi bantu ya Roma zabaka kusala banzila. Baenzeniere tungaka banzila bakilometre kuluta 80 000, yina vandaka kuvukisa luyalu ya mvimba. Banzila yina lutaka na kati ya bamfinda, na ntoto-makanga, mpi na bangumba.

¹⁰ Katula banzila yina bo salaka, bantu ya Roma vandaka kusala banzietelo na masa na bakilometre kuluta 27 000. Bamaswa ya Roma vandaka kutambula na banzila ya masa kiteso ya 900 yina vandaka kunata na mabungu ya kuswaswana ya luyalu na bo. Yo yina, Bakristu vandaka na makuki ya kusala banzietelo na bambanza ya luyalu ya Roma. Bo vandaka kukutana ti bampasi ya nkaka, ata mpidina Ntumwa Polo mpi balongoki ya nkaka salaka banzietelo na bambanza ya luyalu yina kukonda mikanda ya leta yina ke pesaka nswa ya kusala banzietelo. Bo vandaka ve kulomba banzenza yina vandaka kusala banzietelo mikanda. Bantu ya mubulu vandaka kuwa boma ya kusala bantu mbi sambu na bandola ya nsiku ya Roma, yo yina bantu lendaka kusala banzietelo kukonda bigonsa. Bo taninaka luyalu na mpila nde bantu ya mbi kukota ve na bamaswa. Ntumwa Polo salaka banzietelo ya nkaka yina maswa zolaka kudinda, kansi Biblia ke tubila mpenza ve nde bantu ya mbi vandaka na kati ya maswa.—2 Bak. 11:25, 26.

11. Sambu na nki balongoki sadilaka Kigreki?

¹¹ Koine to Kigreki yina bantu mingi vandaka kutuba sadisaka na kusolula mbote mpi na bumosi ya bampangi na mabundu. Ntangu Alesandre ya Nene nungaka bambanza mingi, bantu mingi kumaka kutuba mpi kubakisa Kigreki. Yo yina, bansadi ya Nzambi kumaka kusolula ti bantu ya mitindu yonso kukonda mpasi, mpi yo sadisaka sambu nsangu ya mbote kumwangana na bisika mingi. Diaka, Bayuda yina vandaka kuzinga na Ezipte balulaka Masonuku ya Kiebreo na Kigreki. Bantu mingi yikanaka ti mbalula yai ya bo bingaka la Septante, mpi na nima, balongoki ya Yezu sadilaka yo. Bakristu sonikaka mpi mikanda na Kigreki. Kigreki vandaka ti bangogo mingi  yina sadisaka Bakristu na kutendula mambu ya kimpeve pwelele.

12. (a) Kodeksi kele nki, mpi sambu na nki yo vandaka mbote kuluta rulo? (b) Inki ntangu Bakristu kumaka kusadila kodeksi mingi?

¹² Inki mutindu Bakristu sadilaka Masonuku na kisalu ya kusamuna? Sambu barulo vandaka kilo mpi mpasi na kunata, yo lombaka nde bo kanga-kanga yo mpi kukangula yo na ndambu ya nkaka sambu mbala mingi bo vandaka kusonika na ndambu mosi. Mukanda ya Matayo mpamba lendaka kufulusa rulo ya mvimba. Na nima, bo kumaka kusadila kodeksi, disongidila mukanda ya ntete-ntete yina bantu sadilaka. Bo vandaka kuvukisa balutiti mingi kisika mosi. Kodeksi vandaka kusadisa batangi na kusosa baverse kukonda mpasi. Beto me zaba ve kibeni ntangu Bakristu ya ntete yantikaka kusadila kodeksi. Kansi, mukanda mosi ke tuba nde: “Sambu Bakristu sadilaka kodeksi mingi na mvu-nkama ya zole T.B., yo fwete vanda nde bo yantikaka kusadila yo na ntwala ya mvu-nkama ya zole.”

13, 14. (a) Inki mutindu Polo sadilaka banswa na yandi ya muntu ya Roma? (b) Inki mutindu nsiku ya Roma sadisaka Bakristu?

¹³ Bantu vandaka kuzitisa nsiku ya Roma na bisika yonso yina vandaka na nsi ya luyalu ya Roma, mpi nsiku tubilaka banswa yina bantu ya Roma vandaka na yo. Na mabaku mingi, Polo sadilaka banswa yina nsiku ya Roma pesaka bantu ya Roma. Ntangu bo zolaka kubula yandi fimbu na Yeruzalemi, yandi yulaka mfumu ya basoda nde: “Keti nsiku ke pesa beno nswa ya kubula muntu yina kele muntu ya Roma mpi yina beno me sambisa ve?” Nsiku pesaka ve nswa yina. Ntangu Polo monisaka nde yandi kele muntu ya Roma, disongidila nde yandi butukaka ti banswa ya bantu ya Roma, “bantu yina zolaka kubula yandi fimbu sambu na kutubisa yandi katukaka pene-pene na yandi; mpi komanda ya basoda waka boma sambu yandi bakisaka nde Polo vandaka muntu ya Roma mpi nde yandi kangisaka yandi miniololo.”—Bis. 22:25-29.

¹⁴ Banswa yina Polo vandaka ti yo, ya nsiku ya Roma, vandaka ti bupusi na mutindu bo sadilaka yandi mambu na Filipe. (Bis. 16:35-40) Na Efezo, kalaki mosi kitisaka makasi ya kimvuka mosi ya bantu; na nima, yandi tendudilaka bo bangidika yina kele na nsiku ya Roma. (Bis. 19:35-41) Ntangu  Polo vandaka kusamba na tribinale ya Sezarea, yandi tubilaka balukwikilu na yandi na ntwala ya leta na kikesa yonso. (Bis. 25:8-12) Mpidina, nsiku ya Roma sadisaka Bakristu na ‘kusala ngolo sambu na kuzwa nswa ya leta ya kusamuna nsangu ya mbote mpi kunwanina yo.’—Bafi. 1:7.

15. Inki mutindu kumwangana ya Bayuda na mvu-nkama ya ntete vandaka ti bupusi ya mbote?

¹⁵ Kumwangana ya Bayuda na bambanza yina vandaka na nsi ya luyalu ya Roma, sadisaka Bakristu na kusamuna kukonda mpasi. Na bamvu-nkama yina lutaka, basoda ya Siria mpi ya Babilone nataka Bayuda na kimpika. Na luyantiku ya mvu-nkama ya tanu N.T.B., Bayuda vandaka ya kumwangana na baprovense 127 ya Kintinu ya Persia. (Est. 9:30) Ntangu Yezu vandaka na ntoto, Bayuda vandaka na Ezipte, na bisika ya nkaka na Nordi ya Afrika, na Grese, na Asie Mineure, mpi na Mezopotamia. Nkutu, bantu ke tubaka nde, na kati ya bantu 60 000 000 ya Kintinu ya Roma, Bayuda vandaka kumonisa muntu mosi na kati ya bantu 14. Kansi, na ndambu yonso yina Bayuda vandaka kukwenda, bo vandaka kunata mpi lusambu na bo.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Na nki mutindu kumwangana ya Bayuda natilaka bantu yina vandaka ve Bayuda mambote? (b) Inki mambu Bayuda vandaka kusala yina Bakristu mpi ke salaka bubu yai?

¹⁶ Sambu Bayuda mwanganaka na bisika mingi, bantu mingi yina vandaka ve Bayuda yikanaka ti Masonuku ya Kiebreo. Bo longukaka nde Nzambi ya kieleka kele kaka mosi, mpi nde bantu yina ke sadila yandi fwete lemfuka na minsiku na yandi ya kuzanguka mpi kuvanda ti bikalulu ya mbote. Diaka, Masonuku ya Kiebreo vandaka ti bambikudulu mingi ya me tala Mesia. (Luka 24:44) Bayuda mpi Bakristu bakisaka nde Masonuku ya Kiebreo kele ya kupemama na Nzambi, mambu yai sadisaka Polo na kusolula mbote ti bantu yina vandaka kusepela ti mambu ya lunungu. Yo yina, ntumwa Polo vandaka ti kikalulu ya kukota na basinagoga ya Bayuda mpi kuyindula ti bo na nsadisa ya Masonuku.—Tanga Bisalu 17:1, 2.

¹⁷ Bayuda me bikilaka beto mbandu na yina me tala lusambu. Mbala na mbala bo vandaka kukwenda na balukutakanu na basinagoga to na bisika ya nkaka ya mpenza. Bo vandaka kuyimba, kusamba, mpi kutanga Masonuku. Bubu yai na mabundu, beto ke landaka mbandu na bo.

18, 19. (a) Inki mambu sadisaka Bakristu ya mvu-nkama ya ntete na kuyalumuna nsangu ya mbote? (b) Mambu yai ya ntama ke longa nge nki na yina me tala Yehowa?

¹⁸ Mambu mingi sadisaka bansadi ya Nzambi na kuyalumuna nsangu ya mbote na ntoto. Pax Romana, banzietelo ya mbote, ndinga yina bantu mingi vandaka kutuba, nsiku ya Roma, mpi kumwangana ya Bayuda sadisaka balongoki ya Yezu na kusala kisalu ya kusamuna yina Nzambi pesaka bo.

¹⁹ Bamvu-nkama iya na ntwala, Platon Mugreki mosi ya mayele tubaka nde: “Yo kele mpasi na kuzaba ngangi ya luyalanganu mpi tata na beto yonso, ata beto me zaba yandi, beto ta kuka ve ata fioti kuzabisa bantu yonso mambu ya me tala yandi.” Kansi, Yezu tubaka nde: “Mambu yina bantu lenda sala ve, Nzambi lenda sala yo.” (Luka 18:27) Ngangi ya luyalanganu ke zolaka nde bantu kuzaba yandi. Yo yina, Yezu zabisaka balongoki na yandi nde: “Beno kumisa bantu ya makanda yonso balongoki.” (Mat. 28:19) Ti lusadisu ya Yehowa, beto ta sala kisalu yai. Na disolo ya ke landa, beto ta tubila mutindu kisalu ya kusamuna ke salama na bilumbu na beto.