1-3. (a) Sambu na nki bangindu ya Nzambi mpi mutindu na yandi ya kusolula me luta ya bantu? (b) Inki beto ta longuka na disolo yai?

YEHOWA zolaka ve kuzinga mpi kusepela kaka yandi mosi; yo yina yandi gangaka bawanzio, mpi na nima, yandi gangaka bantu. (Nkunga 36:9; 1 Timoteo 1:11) Kigangwa ya Yehowa ya ntete kele yina ntumwa Yoane ke binga “Ndinga.” (Yoane 1:1; Kusonga 3:14) Kigangwa yango kele Yezu. Yehowa vandaka kusolula ti Yezu mpi kuzabisa yandi bangindu mpi mawi na yandi. (Yoane 1:14, 17; Bakolosai 1:15) Ntumwa Polo tubaka nde bawanzio mpi ke solulaka; kansi ndinga na bo me swaswana ti ya bantu.—1 Bakorinto 13:1.

² Yehowa ke zabaka konso diambu ya ke tadila bamiliare ya bawanzio mpi bantu yina yandi me gangaka. Yandi ke waka mpi bisambu ya bamilio ya bantu, ata bo yonso ke samba na ngunga mosi; yandi ke bakisaka mpi bisambu yango na konso ndinga yina bo ke tuba. Ntangu Yehowa ke widikilaka bisambu, kaka na ntangu yina mpi yandi ke solulaka ti bawanzio mpi ke pesaka bo bantuma. Sambu na kusala mambu yai yonso, bangindu mpi mutindu ya Yehowa ya kusolula fwete luta ya bantu. (Tanga Yezaya 55:8, 9.) Yo  yina, ntangu Yehowa ke solulaka ti bantu, yandi ke sadilaka bangogo ya pete sambu bo bakisa.

³ Na disolo yai, beto ta longuka mutindu ya mbote yina Yehowa ke solulaka ti bantu. Beto ta mona mpi nde yandi ke sobaka mutindu na yandi ya kusolula ti bantu na kutadila luzingu na bo.

4. (a) Na nki ndinga Yehowa solulaka ti Moize, Samuele, mpi Davidi? (b) Inki mambu Biblia ke tubilaka?

⁴ Ntangu Yehowa vandaka kusolula ti Adami, muntu ya ntete, na kilanga ya Edeni, ziku bo vandaka kusolula na Kiebreo ya ntama. Na nima, Yehowa solulaka ti bantu ya nkaka; mu mbandu Moize, Samuele, mpi Davidi. Ata bantu yai ponaka bo mosi bangogo ya Kiebreo yina bo sadilaka mpi mutindu ya kusonika yo, bo sonikaka bangindu ya Nzambi. Bo sonikaka mambu yina katukaka mbala mosi na Yehowa; bo sonikaka mpi masolo ya bangwisana ya Nzambi ti bansadi na yandi. Mu mbandu, Biblia ke tubila lukwikilu mpi zola na bo sambu na Nzambi; yo ke tubila mpi bifu ti kukonda kwikama na bo. Bo sonikaka mambu yai yonso sambu na mambote na beto.—Baroma 15:4.

5. Keti Nzambi vandaka kusolula ti bantu kaka na Kiebreo? Tendula.

⁵ Yehowa vandaka ve kusolula ti bantu ntangu yonso na Kiebreo. Ntangu bantu ya Izraele basikaka na kimpika na Babilone, bankaka na kati na bo vandaka kutuba Kiarami. Ziku yo yina Daniele, Yeremia, mpi Esdrasi sonikaka mikanda ya nkaka ya Biblia na Kiarami.—Tala banoti na nsi ya lutiti na Esdrasi 4:8; 7:12; Yeremia 10:11; mpi Daniele 2:4.

6. Sambu na nki bo balulaka Masonuku ya Kiebreo na Kigreki?

⁶ Na nima, Alesandre ya Nene kumaka kuyala bansi mingi; ebuna Koine, disongidila Kigreki yina bantu mingi zabaka, kumaka ndinga ya ntete na bansi yina. Bayuda mingi kumaka kutuba Kigreki, mpi na nima bo balulaka Masonuku ya Kiebreo na Kigreki. Bo ke bingaka mbalula yai, la Septante. Yo vandaka mbalula ya ntete ya Biblia mpi mbalula mosi ya mfunu. Bantu ya mayele ke tubaka nde bantu 72 balulaka la Septante. * (Tala noti na nsi ya lutiti.) Bambaludi na yo ya nkaka balulaka ngogo mosi mosi ya Masonuku ya Kiebreo kansi bankaka salaka ve mpidina. Ata mpidina, Bayuda ti Bakristu yina vandaka kutuba Kigreki vandaka kundima nde la Septante kele Ndinga ya Nzambi.

7. Na nki ndinga Yezu vandaka kulonga balongoki na yandi?

 ⁷ Ntangu Yezu vandaka na ntoto, ntembe kele ve nde yandi vandaka kutuba Kiebreo. (Yoane 19:20; 20:16; Bisalu 26:14) Ziku yandi sadilaka mwa bangogo ya Kiarami yina bantu mingi zabaka na ntangu yina. Kansi, yandi zabaka mpi Kiebreo ya ntama yina Moize mpi baprofete sonikaka na mikanda yina Bayuda vandaka kutanga konso mposo na basinagoga. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Bisalu 15:21) Na bilumbu ya Yezu, bantu vandaka kutuba Kigreki mpi Latini; kansi Biblia ke monisa ve kana Yezu vandaka mpi kutuba yo.

8, 9. Sambu na nki Bakristu yina vandaka kutuba Kigreki kumaka mingi, mpi nki yo ke longa beto sambu na Yehowa?

⁸ Balongoki ya ntete ya Yezu vandaka kutuba Kiebreo, kansi na nima ya lufwa na yandi, bo kumaka kutuba bandinga ya nkaka. (Tanga Bisalu 6:1.) Ntangu nsangu ya mbote mwanganaka, Bakristu yina vandaka kutuba Kigreki kumaka mingi kuluta bayina vandaka kutuba Kiebreo. Sambu bantu mingi vandaka kutuba Kigreki, Bakristu kabulaka mukanda ya Matayo, ya Marko, ya Luka, mpi ya Yoane na bantu mingi. * (Tala noti na nsi ya lutiti.) Bo sonikaka mpi mikanda ya Polo ti mikanda ya nkaka ya Biblia na Kigreki.

⁹ Beto fwete zaba nde ntangu bansoniki ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu vandaka kuvutukila mambu ya Masonuku ya Kiebreo, mbala mingi bo vandaka kusadila la Septante. Bantangu ya nkaka, bangogo yina bo vutukilaka swaswanaka fioti ti yina kele na Masonuku ya Kiebreo ya kisina. Yo yina, kisalu ya bambaludi yai ya kukonda kukuka me kotaka na Biblia yina beto kele na yo bubu yai. Diambu yai ke longa beto nde, sambu na Yehowa, bandinga yonso ya bantu to mutindu na bo ya kuzinga kele kiteso mosi.—Tanga Bisalu 10:34.

10. Inki dilongi beto me baka na mutindu Yehowa ke solulaka ti bantu?

¹⁰ Beto me mona nde Yehowa ke solulaka ti bantu na kutadila luzingu na bo. Yandi ke lombaka beto ve na kuzaba ndinga mosi buna sambu na kuzaba yandi to balukanu na yandi. (Tanga Zekaria 8:23; Kusonga 7:9, 10.) Beto me longuka mpi nde, ata Yehowa pesaka bansoniki ya Biblia mpeve santu, yandi pesaka bo mpi nswa ya kupona bangogo ya kusadila sambu na kusonika bangindu na yandi.

11. Ata bantu ke tubaka bandinga mingi, sambu na nki Yehowa ke solulaka ti bo kukonda mpasi?

¹¹ Ata bantu ke tubaka bandinga mingi, Yehowa ke solulaka ti bo kukonda  mpasi. Inki mutindu beto me zaba yo? Biblia kele ti bangogo fioti mpamba yina Yezu tubaka na ndinga ya kisina. (Matayo 27:46; Marko 5:41; 7:34; 14:36) Yehowa salaka nde bo sonika malongi ya Yezu mpi bo balula yo na Kigreki, mpi na nima, na bandinga ya nkaka. Diaka, Bayuda mpi Bakristu vandaka kusala bakopi mingi ya Ndinga ya Nzambi, yo yina Ndinga ya Nzambi me vilaka ve. Na nima, bo balulaka bakopi yina na bandinga mingi. Bamvula kiteso ya 400 na nima ya Kristu, muntu mosi (John Chrysostom) tubaka nde, bo balulaka malongi ya Yezu na bandinga ya Siria, ya Ezipte, ya India, ya Persia, ya Etiopia, mpi na bandinga ya bansi mingi.

12. Inki mutindu bambeni telaminaka Biblia?

¹² Disolo ya luzingu ya bantu ke monisa nde bambeni mingi telaminaka Biblia ti bantu yina balulaka mpi kabulaka yo. Bamvula kiteso ya 300 na nima ya lubutuku ya Yezu, Diocletian Ntotila ya Roma pesaka ntuma ya kuyoka bakopi yonso ya Biblia. Bamvula kiteso ya 1 200 na nima, William Tyndale yantikaka kubalula Biblia na Kingelesi. Yandi tubaka nde kana Nzambi kusadisa yandi na kuzinga mingi, yandi ta sala nde ata mwana ya fioti yina ke zingaka na ferme kubakisa Biblia mbote kuluta nganga-nzambi. Mbangika yina Tyndale kutanaka ti yo pusaka yandi na kutina Angleterre mpi kukwenda na nsi ya nkaka sambu na kubalula mpi kuniema Biblia. Ata bamfumu ya mabundu sosaka kuyoka bakopi yonso ya Biblia ya Tyndale, yandi kabulaka yo na bantu mingi. Nsuka-nsuka, bo kangaka Tyndale bansinga mpi bo yokaka yandi tiya na zulu ya nti. Kansi bamfumu ya mabundu nungaka ve na kuvidisa mbalula ya Tyndale, mpi bantu sadilaka yo sambu na kubasisa Biblia yina bo ke bingaka la Bible du roi Jacques.—Tanga 2 Timoteo 2:9.

13. Bansosa ya Masonuku ya ntama ya Biblia me monisaka nki?

¹³ Yo kele kieleka nde, bakopi ya nkaka ya ntama ya Biblia kele ti bifu ya fioti-fioti mpi me swaswana fioti. Ata mpidina, bantu ya mayele me longukaka na dikebi yonso Masonuku ya mutindu na mutindu, bitini ya Masonuku mpi bambalula ya ntama ya Biblia. Bo me monaka nde baverse fioti mpamba vandaka ti luswaswanu ya fioti-fioti. Kansi nsangu ya Biblia me sobaka ve. Bansosa ya mutindu yai ke ndimisaka bantu yina ke longukaka Biblia na masonga yonso nde, Biblia yina bo kele  na yo bubu yai kele kibeni Ndinga ya kupemama ya Yehowa.—Yezaya 40:8. * (Tala noti na nsi ya lutiti.)

14. Na nki kiteso bo me balulaka mpi me kabulaka Biblia bubu yai?

¹⁴ Ata bantu mingi me telaminaka Biblia, bo me balulaka yo na bandinga kiteso ya 2 800. Yo kele mukanda mosi kaka ya bo me balulaka na bandinga mingi mutindu yai. Bantu mingi ke kwikilaka ve na Nzambi; ata mpidina Biblia kele kaka mukanda ya ntete yina bo me kabulaka mingi na disolo ya luzingu ya bantu. Ata bambalula ya nkaka ya Biblia kele ve pete na kutanga to kele ve ya sikisiki, bambalula yonso kele ti nsangu ya kivuvu mpi ya luzingu ya mvula na mvula.

15. (a) Banda na 1919, nki nsoba me salamaka na mikanda na beto? (b) Sambu na nki bo ke sonikaka ntete mikanda na beto na Kingelesi?

¹⁵ Na 1919, kimvuka mosi ya fioti ya Balongoki ya Biblia bakaka mukumba ya “mpika ya kwikama mpi ya mayele.” Na ntangu yina, mpika ya kwikama vandaka kulonga bansadi ya Nzambi, mingi-mingi na Kingelesi. (Matayo 24:45) Kansi bubu yai, mikanda na beto ke basikaka na bandinga kuluta 700. Bonso Kigreki ya ntama, bubu yai na ntoto ya mvimba, bantu ke sadilaka Kingelesi na mumbongo mpi na banzo-nkanda. Yo yina, bo ke sonikaka mikanda na beto ntete na Kingelesi mpi na nima, bo ke balulaka yo na bandinga ya nkaka.

16, 17. (a) Bansadi ya Nzambi vandaka na mfunu ya nki? (b) Inki mutindu mpusa na bo lunganaka? (c) Inki vandaka mpusa ya Mpangi Knorr?

¹⁶ Mambu ya bo ke sonikaka na mikanda na beto ke katukaka na Biblia. Ntete, bansadi ya Nzambi vandaka kusadila la Bible du roi Jacques, yina bo manisaka kusonika na 1611. Kansi, bangogo na yo vandaka ya ntama mpi mpasi na kubakisa. Na kati, bo sadilaka zina ya Nzambi na bisika fioti mpamba; kansi Masonuku ya ntama vandaka ti zina ya Nzambi na bisika mingi. Mbalula yai vandaka ti bifu mpi bo yikaka baverse ya nkaka, yina kele ve na Masonuku ya ntama. Bambalula ya nkaka ya Kingelesi vandaka mpi ti bifu ya mutindu yai.

¹⁷ Yo kele pwelele nde bansadi ya Nzambi vandaka na mfunu ya mbalula mosi  ya sikisiki mpi yina kele pete na kubakisa. Yo yina, Nto-Kimvuka salaka Komite ya Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa. Banda na 1950 tii na 1960, bampangi ya komite yai basisaka Biblia na bitini sambanu. Kitini ya ntete basikaka na lukutakanu ya nene yina bo salaka na Augusti 2, 1950. Na lukutakanu yai, Mpangi Knorr tubaka nde bansadi ya Nzambi vandaka na mfunu ya mbalula mosi ya sikisiki, yina bo lenda bakisa kukonda mpasi, mpi yina ta sadisa bo na kulonguka kieleka mbote-mbote. Bo vandaka na mfunu ya mbalula yina bo lenda tanga mpi kubakisa kukonda mpasi, bonso Masonuku ya kisina yina balongoki ya Yezu sonikaka. Mpusa ya Mpangi Knorr vandaka nde Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa kusadisa bamilio ya bantu na kuzaba Yehowa.

18. Inki me sadisaka na kubalula Biblia?

¹⁸ Pene-pene ya mvu 1963, mpusa ya Mpangi Knorr lunganaka. Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ya Masonuku ya Kigreki ya Bukristu basikaka na Néerlandais, na Kifalansa, na Allemand, na Italien, na Kiportige, mpi na Kiespaniole. Na 1989, bampangi ya Nto-Kimvuka salaka kimvuka mosi ya mpa sambu na kusadisa bambaludi ya Biblia. Na 2005, bo pesaka nswa ya kubalula Biblia na bandinga yina bo vandaka dezia kubalula Nzozulu ya Nkengi. Yo yina, bubu yai Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa me basikaka, na ndambu to na mvimba, na bandinga kuluta 130.

19. Inki diambu ya nene salamaka na 2013, mpi nki beto ta longuka na disolo yina ke landa?

¹⁹ Banda Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa basikaka, Kingelesi me sobaka; yo yina, yo lombaka nde bo tomisa yo na Kingelesi ya bilumbu yai. Na Oktobri 5 mpi 6, 2013, bantu kiteso ya milio mosi ti ndambu ya bansi 31 vukanaka na bisika ya kuswaswana sambu na kulanda lukutakanu yina Nto-Kimvuka ke sadisaka konso nsuka ya mvula. Na lukutakanu yai, ya 129, mpangi mosi ya Nto-Kimvuka zabisaka kubasika ya Biblia Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa yina bo me tomisa na Kingelesi. Bawi waka kiese kibeni, mpi mingi na kati na bo bokaka na kiese ntangu bo bakaka Biblia yai ya mpa. Ntangu mitubi tangaka baverse na mbalula yina bo me tomisa, bawi yonso monaka nde yo vandaka pete na kutanga mpi na kubakisa. Na disolo yina ke landa, beto ta longuka mambu mingi ya me tala mbalula yai ya bo me tomisaka, mpi mutindu bo ke balula yo na bandinga ya nkaka.